Autor: msr Vladimir Papić
Savremena književnost postaje važan deo reformisanih nastavnih programa maternjeg jezika i književnosti u Srbiji i zemljama regiona. Srednjoškolska nastava književnosti u najvećoj meri podrazumeva hronološki pregled svetske i nacionalne književne tradicije, dok je savremena književnost najčešće zastupljena u četvrtom razredu. Reformisani programi u Srbiji, Crnoj Gori, Republici Srpskoj, Federaciji Bosne i Hercegovine, Hrvatskoj i Severnoj Makedoniji, pokazuju nam nameru njihovih kreatora da se starije književne epohe povezuju sa njima inspirisanim ostvarenjima savremene književnosti, što u slučaju nastavnih programa propisanih u Crnoj Gori predstavlja izuzetno kompleksno programsko područje. Pre svega, odnos crnogorske, srpske, bošnjačke i hrvatske književnosti u četvoroimenom nastavnom programu, ukazuje na potrebu da savremeni autori svih naroda budu podjednako zastupljeni, što u praksi nije slučaj.
Nastavni program Maternjeg jezika i književnosti, propisan 2005. godine, podrazumevao je zastupljenost dela savremene književnosti u sva četiri razreda gimnazije. Poglavlje „Uvod u književno djelo i književno-teorijski pojmovi” obuhvatalo je Andrićeve pripovetke i govor prilikom dobijanja Nobelove nagrade, lirske pesme savremenih crnogorskih autora po izboru učenika i nastavnika (Banjević, Mitrović, Đonović, Kostić, Brković, Bašić, Hodžić, Lompar, Vujošević i dr.), roman Rani jadi Danila Kiša, Markesovu Hroniku najavljene smrti, kao i jedan roman po izboru (Kad su cvetale tikve Dragoslava Mihailovića, Zlo proljeće Mihaila Lalića, Mrtvo Duboko Čeda Vukovića ili Lovac u raži DŽ. D. Selindžera). Prvi tom Čitanke za prvi razred opšte gimnazije Božene Jelušić i Tatjane Bečanović (2006)[1] obuhvatio je pripovetke i besedu „O priči i pričanju” Iva Andrića, poeziju Aleksandra Lesa Ivanovića („Slomljenom oknu”), Rista Ratkovića („Bivši anđeli”), Mirka Banjevića („Oni za mnom”), Radovana Zogovića („Pjesme Ali Binaka”), Stefana Mitrovića („Buđenje stijene”), Dušana Kostića („Tamne su moje riječi”), Jevrema Brkovića (iz ciklusa „Pisma s Grahovca”), Huseina Bašića („Kad se zvijezde prospu”) i Mladena Lompara (iz ciklusa „Devet krugova sna”). Čitanka sadrži i odlomke iz romana Zlo proljeće, Mrtvo Duboko, Rani jadi i Lovac u žitu, kao i eseje Aleksandra Genisa („Bitlmanija” i „Dijalog s amalgamom”).
Nastavni program Crnogorskog (2011), odnosno Crnogorskog – srpskog, bosanskog, hrvatskog jezika i književnosti (2020) za gimnazije ostaje na sličnom tragu. Poglavlje „Uvod u književno djelo” obuhvata prozu Iva Andrića, Danila Kiša, Sretena Asanovića (roman Putnik), Mirka Kovača („Sećanje na šarenu pticu”), Horhea Luisa Borhesa („Borhes i ja”), Selindžera i Markesa; drame Veljka Radovića (Jakov grli trnje) i Veljka Mandića (Snaha je doputovala), kao i poeziju Esada Mekulija („Veče”), Jevrema Brkovića, Radovana Zogovića, Janka Đonovića (Crnci i Crnogorci), Dušana Kostića, Mladena Lompara („Nevrijeme u prirodi”), Sretena Perovića („Lovćen”), Huseina Bašića („Tica bez neba”), Branka Banjevića („Strahinjić Ban”) i Vita Nikolića („Očaj”). U Čitanci za prvi razred gimnazije Aleksandra Čogurića, Milice Vukotić i Andrijane Deletić Milačić (2011) zastupljena je većina programom predloženih tekstova (izuzev Markesove Hronike najavljene smrti, Matoševe „Jesenje večeri” i drame Jakov grli trnje Veljka Radovića), dok su programski sadržaji dopunjeni kratkim odlomcima iz Besudne zemlje Milovana Đilasa i Dnevnika Ane Frank, odnosno eseja „Autocenzura – rak književnosti” Borislava Pekića.
Nastavni program za srednje stručne škole obuhvata najveći deo književnih tekstova predviđenih gimnazijskim programom, dok dvotomna Čitanka s elementima teorije književnosti Svetlane Kalezić Radonjić, Svetlane Jovetić Koprivica i Radomana Čečovića (2020), predstavlja jedan od najmodernijih udžbenika književnosti u regionu, koji je dopunjen dodatnim tekstovima, po izboru njegovih priređivača. Kada su u pitanju dela savremene književnosti, autori udžbenika za prvi razred uvrštavaju eseje „Treba čitati poeziju” Josifa Brodskog i „Književni hedonizam” Aleksandra Genisa, pesme „Mržnja” Vislave Šimborske, „Oblak” Dobriše Cesarića i „Sve je tajna” Huseina Bašića, odnosno dramu Balkanski špijun Dušana Kovačevića, putopis Pisma iz Azije Zuka DŽumhura i reportažu „I galebovi bježe od nas” Miroslava Minića.
Izborni deo nastavnog programa Maternjeg jezika i književnosti za drugi razred gimnazije podrazumevao je čitanje odlomaka iz romana Sudilište Čeda Vukovića, Floberov papagaj DŽulijana Barnsa, Sitničarnica „Kod srećne ruke” Gorana Petrovića, Tuđe gnijezdo Huseina Bašića, odnosno pripovetke „Bunar” Ćamila Sijarića. Čitanka za drugi razred opšte gimnazije Miodraga Pavlovića i Božene Jelušić (2007) obuhvata odlomke iz programom propisanih dela savremene književnosti, uz dodatak romana Poruke Čeda Vukovića, koji korespondira sa životom i delom Svetog Petra Cetinjskog, a koji je prema aktuelnim nastavnim programima deo lektire za osnovnu školu.
Nastavni program Crnogorskog, odnosno CSBH jezika i književnosti za gimnazije sledi ove zamisli, s tim što u drugom razredu podrazumeva dve celine koje obuhvataju dela savremene književnosti. Celina „Realizam bez granica (pozni modernizam)” pored dela Iva Andrića i Tomasa Mana, obuhvata i prozu Huseina Bašića, Ćamila Sijarića, DŽulijana Barnsa, Čeda Vukovića, kao i roman Makarije ot Črnie Gori Čeda Vulevića, dok u odeljku „Zabavna književnost” program propisuje romane Mi deca sa stanice ZOO Kristijane F., Devojka sa pomorandžama Justejna Gordera i Alhemičar Paola Koelja. Čitankom za drugi razred gimnazije Aleksandra Čogurića, Ane Bojovića i Dejana Vukovića (2011) nisu obuhvaćeni odlomci iz romana DŽulijana Barnsa i Justejna Gordera.
Čitanka za drugi razred srednjih stručnih škola Svetlane Kalezić Radonjić, Svetlane Jovetić Koprivica i Radomana Čečovića (2021) za stotinak stranica premašuje obim gimnazijske čitanke i obuhvata desetine dodatnih književnih dela koja nisu propisana nastavnim programom. Kada je reč o savremenoj književnosti, pre svega treba pomenuti potpoglavlje čitanke „Pjesnici NJegošu” koje obuhvata trinaest pesama autora HIH i HH veka inspirisanih našim najvećim piscem romantizma: Branka Miljkovića, Vaska Pope, Isidore Sekulić, Miloša Crnjanskog, Petra Preradovića, Vladimira Nazora, Dušana Kostića, Aleksandra Lesa Ivanovića, Ivana V. Lalića, Miodraga Pavlovića, Boška Bogetića, Milana Komnenića i Slobodana Kalezića. Iako su u programskoj celini „Zabavna književnost” propisana ista dela za gimnazije i srednje stručne škole, u Čitanci za drugi razred srednjih stručnih škola izbor savremenih romana biva drugačiji – umesto predloženih dela autori su se odlučili za odlomke iz romana Papagajeva teorema Denija Geđa i Lovac na zmajeve Haleda Hoseinija.
Nastavni program Maternjeg jezika i književnosti za treći razred opšte gimnazije kao izborni sadržaj ponovo nudi roman Mrtvo Duboko Čeda Vukovića (čiji odlomak nije zastupljen u Čitanci za treći razred opšte gimnazije Miodraga Pavlovića i Božene Jelušić (2008), kao ni u aktuelnim srednjoškolskim udžbenicima, s obzirom na to da je u međuvremenu postao obavezna lektira za deveti razred osnovne škole). Nasuprot tome, nastavni program Crnogorskog jezika iz 2011. godine diferencira dve oblasti posvećene modernim i savremenim književnim stvaraocima. U prvoj od njih je zastupljena „Crnogorska moderna poezija”, odnosno pesme Mirka Banjevića, Janka Đonovića, Stefana Mitrovića, Aleksandra Lesa Ivanovića i Rista Ratkovića, dok druga oblast nosi naziv „Pozni modernizam” i obuhvata književna dela Mihaila Lalića (Zlo proljeće), Dobrice Ćosića (Koreni), Desanke Maksimović (Tražim pomilovanje), Ćamila Sijarića (Bihorci) i Dragana Nikolića (Ulište). Nastavni program Crnogorskog – srpskog, bosanskog, hrvatskog jezika i književnosti za sva četiri razred gimnazije (2020) sadrži sve tekstove propisane programom iz 2011, osim Korena Dobrice Ćosića, romana čijeg odlomka nema ni u Čitanci za treći razred gimnazije Aleksandra Raičevića, Julijane Karadžić, Danke i Aleksandra Čogurića (2011), kao ni u čitanci za stručne škole. Čitanka za treći razred srednjih stručnih škola Svetlane Kalezić Radonjić, Svetlane Jovetić Koprivica i Miroslava Minića (2023) dopunjena je pesmom „Modra rijeka” Maka Dizdara (propisanom programom za 4. razred), odlomcima iz drame Zoraj Rista Ratkovića (koje u gimnazijskim čitankama nema) i romana Lelejska gora Mihaila Lalića, kao i pripovetkom „Igra” Sretena Asanovića (i Lalićevo i Asanovićevo delo nastavni program smešta u 4. razred), odnosno poglavljima „Nulta veličina – mala antologija modernog ženskog pjesništva” (koji čine esej Radmile Lazić i poezija dvadeset i tri pesnikinje HH veka) i „Film – umjetnost pokretnih slika”.
Čitanka za četvrti razred opšte gimnazije Božene Jelušić i Miodraga Pavlovića (2009) kreirana je prema nastavnom programu Maternjeg jezika i književnosti i odlikuje je atipična koncepcija, zasnovana na tematskim područjima gradiva završnog razreda. Rečnička struktura ovog udžbenika podrazumeva tri obimne celine – u prvoj su abecednim redom predstavljeni pisci i dela (od Andrića do Zogovića), druga celina podrazumeva rečnik književnih teorija HH veka (od arhetipske kritike do teorije diskursa), dok su u treći deo udžbenika smešteni teorijski i autopoetički tekstovi stvaralaca svetske i nacionalne književnosti (Ejhenbaum, Empson, Fraj, Genis, Kaler, Kami, Kiš, Kot i Popa). U prvoj celini udžbenika su zastupljena dela i autori koji u najvećoj meri korespondiraju sa tada važećim nastavnim programima Srpskog jezika i književnosti u Srbiji (valja pomenuti da je Miodrag Pavlović bio i autor čitanki za srednje škole IK Klet) – svetsku književnost prezentuju dela Beketa, Borhesa, Bulgakova, Foknera, Kamija, kao i klasici Šekspira i Dostojevskog, dok je osnovni kanon proširen pesmama „Vrati se stihu Homerovu” i „Itaka” albanskog pisca Ali Podrimje. Prisutna su i dela autora drugih južnoslovenskih književnosti – Maka Dizdara, Blaža Koneskog i Ranka Marinkovića, dok su najzastupljeniji upravo savremeni srpski pisci (Andrić, Bećković, Ćosić, Desnica, Kiš, Lalić, D. Maksimović, Miljković, Pavić, Pavlović, Pekić, Popa, Raičković, Selimović i Tišma). Pored Miodraga Bulatovića (Crveni petao leti prema nebu) i Radovana Zogovića („Instrukcija maslini”), čija dela i dalje nisu prisutna u nastavnim programima u Srbiji, u prvi deo Čitanke uvršteni su tekstovi i dvojice autora „nove” crnogorske književnosti – Sretena Asanovića („Igra”) i Zuvdije Hodžića (Davidova zvijezda). Ovim je predlog dela za čitanje i interpretaciju u četvrtom razredu donekle smanjen i sveden na razuman broj, te deo udžbenika nisu postali i Zapisi o crnom Vladimiru Stevana Raičkovića (uvrštena je „Kamena uspavanka”), Ćelava pevačica Ežena Joneska, Kišova Enciklopedija mrtvih (uvrštena je Grobnica za Borisa Davidoviča), odlomak iz Pekićevog Zlatnog runa (uvrštena je pripovetka „Čovek koji je jeo smrt”), Braća Karamazovi F. M. Dostojevskog (uvršten je roman Zločin i kazna), roman General mrtve vojske Ismaila Kadarea, odnosno izbor iz proze crnogorskih postmodernista (Vulević, D. Radulović, B. Brković, O. Spahić, A. Nikolaidis, A. Bečanović).
Prema nastavnom programu Crnogorskog, odnosno Crnogorskog – srpskog, bosanskog, hrvatskog jezika i književnosti, više se ne čitaju dela Dobrice Ćosića, Milorada Pavića, Aleksandra Tišme, Miodraga Pavlovića, Matije Bećkovića, Ranka Marinkovića, Blaža Koneskog, Maka Dizdara, Ežena Joneska ni Ismaila Kadarea, dok je zbirka Tražim pomilovanje Desanke Maksimović izmeštena u nastavni program za treći razred. Aktuelni nastavni program je dopunjen esejima Kiša i Pekića, kao i delima Milovana Đilasa (Besudna zemlja), Dragana Nikolića (roman Ulište je deo nastavnog programa za treći i za četvrti razred gimnazije), LJubomira Đurkovića (drama Otpad), NJegoševom najpoznatijom pesmom „Noć skuplja vijeka” i odlomcima iz posvete Luče mikrokozma. Program je proširen i proznim ostvarenjima autora tzv. književnosti u pokretu – Balše Brkovića (pripovetka „Jedan dan Antonija Adžića”), Dragana Radulovića (Auschwitz Café), Ognjena Spahića (Hansenova djeca) i Andreja Nikolaidisa (Mimezis). Čitanka za četvrti razred gimnazije Vladimira Vojinovića, Sanje Vojinović i Aleksandre Vuković (2011) najmanjeg je obima od svih gimnazijskih udžbenika književnosti u regionu (posebno onih za četvrti razred koje neretko imaju preko 400 stranica) i broji svega 201 stranu. Na stranicama ovog udžbenika se nisu našli Buka i bes Vilijama Foknera, „Balada” Branka Miljkovića, Ulište Dragana Nikolića (zastupljeno u čitanci za treći razred), pesme A. Podrimje, kao ni „Kosa” Radovana Zogovića, dok je programom propisana pripovetka Balše Brkovića zamenjena odlomkom iz romana Privatna galerija.
Nastavni program za srednje stručne škole proširen je samo pesmom „Modra rijeka” Maka Dizdara i romanom Šahrijarov prsten DŽevada Karahasana, dok je ostatak spiska neznatno skraćena verzija gimnazijskog (nedostaju Buka i bes V. Foknera, Bulatovićev roman Crveni petao leti prema nebu, Majstor i Margarita M. Bulgakova i „Kosa” Radovana Zogovića). Ovo nije obeshrabrilo autore nove Čitanke za četvrti razred srednjih stručnih škola (2024), Andrijanu Deletić Milačić, Amelu Lukač Zoranić i Aleksandra Čogurića, da višestruko prošire obim predviđenih nastavnih sadržaja (na 336 stranica udžbeničkog teksta). Iako aktuelni nastavni programi ne podrazumevaju detaljno upoznavanje sa književnim teorijama HH veka (u prethodno opisanoj Čitanci je tome posvećeno sedam strana pojmovnika na kraju knjige), Čitanka namenjena učenicima srednjih stručnih škola tome posvećuje preko 80 stranica. Književne teorije su ilustrovane raznovrsnim delima, poput narodne lirske pesme „Viša je gora od gore”, Poslanica Svetog Petra Cetinjskog, poeme Crnci i Crnogorci Janka Đonovića, kratkih odlomaka iz dela tumačenih u prethodnim razredima (Putnik, Gorski vijenac, Revizor, Kir Janja, Čiča Gorio i dr.), ali i delima savremenih autora koja svoje mesto nisu našla u okvirima propisanog predmetnog programa. U pitanju su pesme „Svatovi” Aleksandra Lesa Ivanovića, „Hodaćemo po dugi” albanske pesnikinje iz Ulcinja Suzane Lole, „I zato me ne pitaj ko sam i ostavi me da spavam” Rebeke Čilović i „Bratova žena” Dine Murić, mladih bošnjačkih pesnikinja rođenih u Crnoj Gori, roman S one bande moje gore Jasenke Lalović, esej „Crtica o novoj adresi čitaoca” Pavla Goranovića, pripovetka „Tata stiže kući” Lane Bastašić, odnosno odlomci iz Životopisa Malvine Trifković Mirka Kovača. U prvoj celini su zastupljena i dela triju autora svetske književnosti – Konstantina Kavafija („Iščekivanje varvara”), DŽ. M. Kucija (Iščekujući varvare) i T. S. Eliota (početak Puste zemlje).
Poglavlje „Vrijedi da se uspravno stoji – pozni modernizam” dopunjeno je pesmama Josifa Brodskog („Itaka”), Bilija Kolinsa („Uvod u poeziju”), Dubrovačkih trubadura („Kako djeca spavaju”) i DŽonija Štulića („Karta za sreću”), kao i odlomcima iz Sjećanja Meše Selimovića. U poglavlje „Brisanje granica – postmodernizam” su uvrštena i dela Mladena Lompara („Da pjesme ne bude”), Danila Kiša (pesma „Kraju mog djetinjstva”), Mirka Kovača („Pukotina”), Vide Ognjenović (Jegorov put) i Biljane Srbljanović (Beogradska trilogija). U odnosu na gimnazijsku čitanku razlikuje se izbor dela Balše Brkovića (čitanka za stručne škole nudi programom propisanu pripovetku), kao i odlomaka iz Kišove Enciklopedije mrtvih (u gimnaziji se čitaju „Crvene marke s Likom Lenjina”, a u stručnim školama naslovna priča). Slično je i sa zastupljenim esejima Danila Kiša („Fragmenti o Borhesu”, odnosno „Homo poeticus, uprkos svemu”) i Borislava Pekića (osim eseja „Autocenzura – rak književnosti” gimnazijalci čitaju i esej „Metakritika”, dok je učenicima srednjih stručnih škola ponuđen esej „Književnost, stvarnost i posledice”). Čitanku za stručne škole čine i dva teksta Umberta Eka, odlomak iz eseja „O književnosti” i romana Ime ruže (u korelaciji sa filmom), „Uputstva za upotrebu” romana Školice Hulija Kortasara, kolumna Olje Raičević Knežević o Vivijen Vestvud, kao i dve pesme iz zbirke Med i mleko senzacije tzv. instagram poezije, Rupi Kaur.
Pregled zastupljenih dela u nastavnim programima i udžbenicima književnosti u Crnoj Gori, stvaranim od 2005. do 2024. godine pokazuje nam trendove promena svesti o poziciji nacionalne i svetske književnosti u programima Maternjeg, Crnogorskog i CSBH jezika i književnosti. Istraživanje je pokazalo na koje je sve načine savremena književnost prisutna u nastavnim programima i udžbenicima za sva četiri razreda gimnazija i srednjih stručnih škola, kao i postepeno uključivanje većeg broja autora nove crnogorske književnosti u njih – od Jevrema Brkovića, Sretena Asanovića i Zuvdije Hodžića, prisutnih u nastavnim programima Maternjeg jezika, sve do savremenih (još uvek nekanonizovanih) crnogorskih autorki, poput Jasenke Lalović, čije stvaralaštvo odlikuju veliki tiraži i popularnost među čitalačkom publikom. Uključivanje pisaca s kraja HH i početka HHI veka, koji crnogorsku književnost vide bližu zapadnoevropskoj tradiciji i njenim modernim vrednostima, što se ogleda u izboru tema i motiva, stilskim odlikama ali i izbegavanju fonetske transkripcije imena, dovelo je do istiskivanja kanonskih autora srpske i drugih južnoslovenskih književnosti. Stoga je upitno imenovanje predmeta koje uključuje i srpsku i hrvatsku i bošnjačku književnost, kada u važećem udžbeniku za četvrti razred gimnazije nema nijednog hrvatskog niti bošnjačkog pisca. Shodno tome, savremena srpska književnost u važećem udžbeniku postoji bez Branka Miljkovića, Dobrice Ćosića, Milorada Pavića, Aleksandra Tišme, Miodraga Pavlovića, Ivana V. Lalića, Gorana Petrovića, Dragoslava Mihailovića, Radoslava Petkovića, Slobodana Selenića, Svetlane Velmar Janković, Branimira Šćepanovića, Branka Ćopića, LJubomira Simovića, Dušana Kovačevića, Davida Albaharija ili Matije Bećkovića, dok Svetislav Basara opstaje samo kao junak odabranog odlomka iz Mimezisa Andreja Nikolaidisa, opisan kao „ambasador nepostojeće države SR Jugoslavije na sumnjivo postojećem Kipru, kao čovjek koji godinama nije objavio dobru knjigu”[2].
[1] Svi udžbenici navedeni u ovom eseju objavljeni su u izdanju državnog izdavača – Zavoda za udžbenike i nastavna sredstva Podgorica.
[2] V. Vojinović, S. Vojinović, A. Vuković, Čitanka za četvrti razred gimnazije, Podgorica: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 2017, str. 165.
Ostavi komentar