Autor: dr Miloš Savin, istoričar
Ovaj rad je posvećen Srpskoj Vojvodini, kako bismo mogli nazvati suštinsku ideju o autonomnosti Srba na prostoru Panonije u južnoj Ugarskoj. Emanacija potrebe o autonomnosti srpskog naroda na ovom području je doživela svoj zenit tokom druge polovine devetnaestog veka. Važno je analizirati ovu ideju od samog korena i napraviti distinkciju između pojmova krunovine i županije preko kojih se stiglo do autonomije. Krunovinom se u habzburškom sistemu vladavine pre svega nazivala tradicionalno nasledna zemlja, uslovno rečeno država, koja je voljom staleža ili na osnovu svoje specifičnosti vremenom postala deo Habzburškog carstava. Sa druge strane županija je teritorijalni oblik uređenja u Ugarskoj, odnosno Mađarskoj, koji je takođe bio Krunovina u okviru Habzburškog carstva. U periodu konstituisanja mađarske države, kako bi se centralizovala vlast a plemensko i klanovsko uređenje zamenilo klasičnim feudalizmom, te izvršila integracija Kumana, Jaziga, Avara i dominantnih slovenskih masa, Mađarska odnosno Ugarska je podeljena na teritorijalne upravne jedinice – županije. Vremenom je i u jednom i u drugom slučaju bilo različitih nadležnosti i političkih kao i geoplitičkih mogućnosti da se preko njih ostvari autonomnost Srpske Vojvodine. Poznato je da su Srbi na ovim prostorima živeli u velikom broju i pre velike seobe 1690. koja se često uzima kao vododelnica i najznačajnija godina za ovo pitanje. Bitno je istaknuti da je slovensko stanovništvo ukorenjeno na ovim prostorima pre dolaska Mađara, mada se deo slovenskog življa kasnije mađarizovao. Srbi su se sa svojim već formiranim identitetom naseljavali iz srednjovekovnih srpskih zemalja koje su u međuvremenu padale pod osmanski uticaj, pre svega po pozivu ugarskih kraljeva kako bi se pojačala granica i odbarana od Osmanske imperije. Takođe, ovo područje nije bilo previše humanizovano, narodski rečeno, nije baš bilo lepo za život. Područje današnje Vojvodine su činile močvare, reke su se često izlivale, živelo se u zemunicama, klima je bila surova. Zime su bile hladne, vetar je nosio sve pred sobom, leta su bila sparna sa puno vlage i bezbrojnih insekata. Živeti na ovom prostoru nije bilo lako. Sa druge strane prednost ovog podnevlja je bila u tome što je zemlja bila plodna, uprkos čestim polavama. Mora se reći da je poljoprivreda stagnirala do druge polovine XIX veka kada dolazi do naglog razvoja i ekspanzije poljoprivredne proizvodnje. Tek tada počinju da se primenjuju nove agrotehničke mere, pojavljuju se nove sorte domaćih životinja i tako će se oformiti slika kakvu mi danas imamo o Vojvodini. Bitno je reći da je Srem u to doba već imao značajnu srpsku komponentu, o čemu nam svedoče istorijski podaci kao i to da je Srem bio deo Krunovine Hrvatske, odnosno Slavonije i kao takav ušao u sastav Ugarske, kasnije u Habzburško carstvo. Banat ima dugu istoriju razvoja srpskog društva koje se razvijalo na tom prostoru pre svega postepnim seobama koje su se dešavale pre pada Despotovine, kao i nakon toga. Smatra se da je još 1594. godine kada je izbio ustanak Srba u Banatu proteklo dva veka razvoja srpske etničke zajednice koja je naseljavala taj prostor. Pored njih su na tom prostoru živeli Mađari, bilo je tu (kako su ih tada nazivali) Vlaha odnosno Rumuna. Tu nije bilo nekih etničkih napetosti, možemo da kažemo da do devetnaestog veka takve situacije nisu postojale. Zanimljivo je da su Turci najviše Srba naselili u Bačku, prvenstveno onih koji su ostali u najnerazvijenijim područjima, na visokim planinama gde nije postojala mogućnost za bavljenje poljoprivredom. Razlog je bio političke i ekonomske prirode. Osnovni princip ekspanzije Osmanskog carstva je bio oporezivanje „nevernika“, to jest nemuslimanskog življa, a tamo gde nije ništa uspevalo teško je bilo ostvariti ili izvući porez. Najviše iz tog razloga dolazi do naseljavanja Srba u Bačku, koji od ratnika postaju zemljoradnici, ostvaruju nekakav poreski prihod, pa možemo reći da je tako došlo do prvog talasa srbizacije Bačke. Uslovno rečeno, Srbi u Bačkoj su postali većina tek u drugoj polovini dvadesetog veka. Oni jesu pojedinačno najveća etnička zajednica ali između pojedinačno najveće etničke zajednice i one koja ima više od 50% može da bude dugačak put.
O značaju Srba kao faktora na ovom prostoru govori činjenica iz 1526. godine kada se Jovan Nenad proglašava za cara, dotadašnji vođa Srpskih najamnika, vojske koja je ratovala za razne velikaše. U sukobu za ugarski presto između Habzburgovaca i Jovana Zapolje, erdeljskog velikaša, tj. Oko toga da li će Ugarska postati deo Habzburške imperije ili će zadržati svoju suverenost, na površinu isplivava i Jovan Nenad koji vodi svoju autonomnu politiku. Smatralo se da je to preteča današnje Vojvodine, međutim, noviji istoričari poput Borisa Stojkovskog to stavljaju u kontekst srednjeg veka gde ne možemo govoriti o nacionalnim pokretima i težnjama zbog toga što to pripada feudalnom sistemu, pokušaju da se tu redefiniše postojeće vlastelinstvo koje bi se stavilo pod kontrolu čoveka koji je imao pretenzije. O prvom značajnijem nacionalnom pokretu možemo govoriti tek od prvog ustanka Srba u Banatu 1594. Oni su imali jasan cilj – oslobođenje od osmanlijske zavisnosti i pritiska, iako moramo biti svesni da je tada na području Banata bilo najmanje turskog zuluma. Turci su shvatili da je najbolje da ništa ne diraju. Preuzeli su administrativne organe koji su pripadali Ugarskoj, Erdelju i drugim entitetima koji su ubirali poreze. Međutim, ipak je bilo nezadovoljstva i pojedinačnih incidenata koji su na kraju kulminirali ustankom. Najznačajnije za formiranje ideje Vojvodine su habzburško-osmanski ratovi između 1683. i 1699. godine. Tokom tog sukoba je austrijska vojska uspela da prodre u područje današnje centralne Srbije. Austrija je tražila saveznike u balkanskim narodima za borbu protiv osmanlijske imperije. Kao saveznici su se pojavili samo Srbi locirani na području današnjeg Kosova i Metohije predvođeni Patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem. Osmanlije su zapretile strašnom odmazdom nakon povlačenja habzburške vojske. U tom međuperiodu, vremenskom vakuumu, stvorena je na području Srbije specifična tvorevina koju naša istorija zanemaruje. Ta tvorevina se u našoj istoriografiji pominje kao Austro-Srbija. Stvorena je prividno srpska država na području nekadašnjih srednjovekovnih srpskih zemalja južno od Save i Dunava, koja je imala za cilj da obodri i podstakne Srbe i druge hrišćane Balkanskog poluostrva u borbi protiv Osmanlija. Ovaj poduhvat je propao zbog geopolitičkih odnosa, zbog raskola između Francuske i Austrije i drugih globalnih sukoba. Austrijanci moravši da se bore na dva fronta su se povukli, što je rezultiralo velikom seobom Srba pod vođstvom Patrijarha Arsenija III Čarnojevića. Patrijarh Čarnojević je zanimljiva ličnost. Verski poglavar, rođen na Cetinju, uspeo je da se izgradi do neslućene veličine, da postane pećki patrijarh. Bio je veoma realan čovek, možemo slobodno reći da je bio političar svoga vremena, uzimajući u obzir da je sa Đorđem Brankovićem „trgovao“ oko titula, priznavao ih, uslovno rečeno „verifikovao“, pokušavajući da skupi novac za svoje političke projekte. Iz današnje perspektive ako bismo ga posmatrali kao nekog posvećenog monaha to se apsolutno ne bi podudaralo sa istinom. Zbog čega je on značajan? 1690. godine mnogo je Srba, i njihov broj po različitim izvorima kreće se od 40 do 200.000, realno da kažemo nekih 100.000–150.000. Izvori obično broje porodice a moramo uzeti u obzir da su tadašnje porodice bile brojne, više generacija se smatralo jednom porodicom. Do tačne brojke ne možemo doći, svakako je to bio značajan broj ljudi. Oni se okupljaju sa južne strane Save i Dunava, povlačeći se pred Turcima. Čarnojević uspeva da u pregovorima sa habzburškim carem izdejstvuje zvaničan poziv od austrijskog cara da se Srbi nasele na području Ugarske. Na ovaj način je izbegnuta mogućnost da se Srbi smatraju izbeglicama, poraženom stranom, a prvi put su im garantovana kolektivna politička prava na području austrijskog carstva. Važno je napomenuti da su Srbi dobili poziv da se dosele na područje Ugarske, a ne na području Austrije. Car im je garantovao određene privilegije smatrajući da su oni potrebni za odbranu austrijske carevine, jer su se pokazali kao dobri vojnici, motivisani i sposobni da se odupru Osmanlijama. Zanimljivo je da su Srbi prilikom naseljavanja ušli na područje Bačke skroz do Budima i do Đera, zaobilazeći banatski deo koji je tada bio pod osmanskom okupacijom, tako da je mali deo ljudi koji se doselio sa Čarnojevićem „zakačio“ Banat i istočne delove, takozvane „Donje Ugarske“. Srbi, pored svoje veroispovedne autonomije i svog Patrijarha koji ih predvodi, traže i dobijaju pravo da izaberu svog vojvodu. Zašto vojvoda? Na području bivše, srednjovekovne srpske države postojao je čin vojvode i pre habzburško-turskih ratova. To je bio vojni čin koji nije bio previše veliki, nije bio ni značajan ni previše uticajan. Bio je to čovek koji je najbliži narodu, četovođa. To su u stvari bili niži oficiri koji su kasnije postali popularni jer su sukobi sa Osmanlijama najčešće imali gerilski karakter. To su bile borbe manjih jedinica, na granici između sukoba regularnih feudalnih formacija i nečega što će kasnije biti poznato kao hajdučija. Upravo zbog popularnosti te titule Srbi su zatražili da dobiju svog vojvodu. Tu inicijativu je pokrenuo Đorđe Branković, jedna od najkontroverznijih ličnosti toga doba. Ovaj lažni plemić je ubedio Srbe da ga izaberu za vojvodu. Car je svestan potrebe za Srbima radi odbrane od turskog nadiranja prihvatio ovaj izbor, ali ne pušta Brankovića na slobodu, te upućuje Srbe da izaberu zamenika vojvode. Srbi su za zamenika vojvode izabrali Jovana Monasterliju, Srbina starosedeoca na ovim prostorima. Usled pomeranja zbog turskih invazija on je rođen u današnjoj Slovačkoj, tadašnja Gornja Ugarska, u gradu Komarom, odnosno Komarno. Dunav deli grad na slovački i mađarski deo, Srbi ga zovu Komoran. Komoran je i danas sedište srpske manjine u Slovačkoj, koja nije brojna ali ima tradiciju. Ubrzo, nakon smrti Monesterlije i Čarnojevića, pravo na izbor vojvode je Srbima oduzeto. Nakon toga katolička crkva i drugi ugarski feudalni činioci pokušavaju da ospore Srbima eksteritorijalnu posebnost ili autonomiju iz ekonomskih razloga. Srbi plaćaju porez mitropolitu a ne Katoličkoj crkvi, kojoj je u interesu da se oni prevedu u katoličanstvo ili bar u „uniju“ kako bi crkva od njih prihodovala. Unijaćenje je bilo ozbiljan projekat i Srbi su često prelazili u „uniju“, međutim, pošto bi prestao pritisak oni bi se vraćali u pravoslavlje. Da bismo pojasnili šta znači „unija“ možemo navesti primer dešavanja u Ukrajini i delovima Slovačke. NJihova crkva je u potpunosti zadržala izgled i sistem funkcionisanja pravoslavne crkve, ali umesto patrijarha oni za vrhovnog verskog poglavara, ili „poglavicu“ kako se tada govorilo, priznaju rimskog Papu. Pošto „unijaćenje“ nije urodilo plodom, među Srbima na području današnje Vojvodine odlučeno je da se u mesta gde su već sagrađene ili je planirano da se razvije unijatska crkva nasele Rusini koji su već prihvatili „uniju“ kako bi izdržavali grčko-katoličku crkvu, kako je zovu na ovim prostorima. Bitno je napomenuti da je Ugarska u vreme o kome govorimo bila u suštini multilingvalna. Ugarska je bila deo Austrijskog carstva, međutim to carstvo nije bilo centralizovano i nije uspevalo da nametne jezičku, versku ili neku drugu politiku u egzekutivnom maniru. Jednostavno, svi ljudi su pričali svojim jezikom i to nije predstavljalo nikakav problem. Čak su postojali narodi koji su istorijski imali svoju teritorijalnu autonomiju i sve druge oblike autonomije u Ugarskoj. To su pre svega bili Jazigi i Kumani kojima su sve do kraja sedamnaestog veka priznavana njihova autonomna prava, međutim oni su vremenom izgubili potrebu za tim jer su se u potpunosti utopili u mađarske običaje tj. postali su Mađari. Razloge možemo tražiti u tome što su Jazigi i Kumani bili „tikva bez korena“. NJima su suštinski najbliži kao narod bili Mađari i nalazili su se u moru Mađara. Iako je Srba bilo više nego Jaziga i Kumana, oni nisu imali svoju teritorijalnu autonomiju zbog straha što su Srbi imali brojnu populaciju širom Balkanskog poluostrva i srpska autonomija bi bila protiv interesa mađarskih staleža jer bi vremenom generisala srpsku državnost, koja bi delovala kao magnet za sve Srbe sa Balkanskog poluostrva. Srbi su bili nezadovoljni takvim položajem, težili su autonomiji kako bi se spasili od uticaja ugarskih feudalaca koji su težili da vojnike i slobodne građane pretvore u klasične kmetove, takođe i od pritisaka Katoličke crkve.
Ideja o posebnosti Vojvodine je sazrela u periodu mitropolita Mojsija Putnika, koji uspeva da mu austrijski car odobri sazivanje Srpskog sabora gde bi definisali zahteve za autonomiju Vojvodine na području Ugarske, odnosno Habzburškog carstva. Naravno, tome se protive mađarski staleži jer se obraća austrijskom caru, koji je ujedno i mađarski kralj, kako bi dobili autonomiju na području koje je tradicionalno ugarsko. Čak i kada je bilo pod Turcima, oni su smatrali da je to deo Ugarske koji je u tom periodu bio okupiran. Mojsije Putnik je umro pre nego što je došlo do održavanja Temišvarskog sabora 1790. na kom su Srbi izneli svoje zahteve. Imali su različite koncepcije, od Slavonije do Srema, ali su se na kraju složili da se autonomija traži na području Banata, iz jednostavnog razloga jer je Banat bio oslobođen od Turaka i zato što još uvek nije bio formalno priključen Ugarskoj, odnosno njenom županijskom sistemu. Banat je zvanično bio „zauzeta teritorija“, neintegrisan u ugarski državni sistem, i zbog toga su smatrali da je najlakši i najbezbolniji način da se tu napravi Srpska Vojvodina. Na to ih je podstakao sam car Leopold II, koji je bio u sukobu sa mađarskim plemićima (ugarskim staležima) koji nisu hteli da ga priznaju za mađarskog kralja ukoliko im ne učini određene ustupke. Oni su tražili veću samostalnost Ugarske i veća prava mađarskih velikaša, smatrajući da bi s tim dobili mnogo više od onoga što su imali. Suština je u tom što će Srbi tek naknadno shvatiti (o tome će zrelo početi da promišlja tek Svetozar Miletić) da su oni iskorišćeni kao marionete. NJima je car dao prećutnu saglasnost da naprave Sabor, nagovorio ih da zahtevaju područje u Banatu i obećao podršku, ali je na kraju taj zahtev koristio kao monetu za potkusuravanje sa Ugarskim staležima, plašeći ih srpskim faktorom na jugu i jugoistoku. Tako se sa njima cenjkao i umanjio njihove zahteve. Na kraju su oni bili srećni sa svojom teritorijalnom celovitošću i odustali su od drugih zahteva. Car je primio zahteve Temišvarskog sabora ali su oni ostali mrtvo slovo na papiru, ništa se više od toga nije desilo. Na Temišvarskom saboru 1790. mitropolit postaje Stevan Stratimirović, ili Stefan kako je danas modernije. Slovo F je u srpski jezik uvedeno tek u sedamnaestom veku, pre toga je mogao biti ili Stepan ili Stevan, što je korišteno kao titula. Ono je stiglo preko Turaka ili Grka, pošto je slovo F suštinski Grčki glas. Najverovatnije se uvodi pod uticajem vizantijske tradicije, tako da upotreba reči Stefan deluje „crkvenije“. Stefan Stratimirović je kontroverzna ličnost ali je prilično jaka figura koja je imala svoju ulogu. Izuzetno mnogo je uradio za srpsko školstvo, pre svega iz sopstvenih interesa jer je pokušavao da utvrdi svoju poziciju. On na sve moguće načine podstiče verske i bogoslužbene škole koje preko toga značajno utiču na podizanje nivoa opšte obrazovanosti. Protivtežu je imao u državnom prosvetnom inspektoru za Srbe Nestoroviću, koji je podsticao svetovne škole, ali ta njihova konkurencija je dovela do toga da je školstvo prilično stalo na noge. U to vreme su izgrađene mnoge školske ustanove kao što su Karlovačka gimnazija, Pravoslavna gimnazija u Novom Sadu, različite preparandije i druge ustanove koje su vrlo značajne za budući kulturni, identitetski, duhovni, ekonomski razvoj srpske populacije na području južne Ugarske, odnosno Vojvodine. Za 46 godina činodejstvovanja, katolici bi to rekli pontifikata, na čelu Karlovačke mitropolije on je odlučno podržavao Prvi srpski ustanak, smatra se da je imao veliki uticaj, da je obezbeđivao određena finansijska sredstva i bio neka vrsta medijuma između srpskih ustanika i austrijskih vlasti, između Srba u Vojvodini i Srba iz Srbije. Sa druge strane je oštro gušio Ticanovu bunu u Sremu. Koliko je bio nacionalni revolucionar, sa druge strane je bio ekstremni antirevolucionar. Suština je u tome da je buna u Sremu imala antifeudalni karakter a Srpska crkva je bila jedan od većih feudalaca. Samim tim je Stratimirović bio izrazito protiv ustanika. Poznato je da su ustanici u Sremu, pre svega u Baranji, upadali na manastirska dobra, pre svega na eparhijske posede koji su bili prilično bogati, lagerovali žito i druge proizvode za prodaju dok je narod kulučio. Znači, pravoslavni narod je podjednako kulučio za srpsku crkvu ili nekog mađarskog feudalca. Već tridesetih godina je došlo do previranja u Južnoj Ugarskoj, iako se to retko pominje. Za vreme kolere u Ugarskoj dolazi do ustanka u kom su najviše učestvovali Slovaci, ne iz nekih etno-separatističkih namera, već zbog klasnog odnosa. Kmetovi su bili prinuđeni da kopaju rake za sahranjivanje zaraženih, pa se dešavalo da sami sebi kopaju grobove jer su se i oni masovno razboljevali, što dovodi do pobune protiv feudalaca i protiv ugarske države. Tako je buknuo ustanak kome su se pridružili i Mađari i Nemci i celokupno stanovništvo. Ustanak je naravno ugušen ali nam pokazuje drugačiju sliku o tome da do 1848. godine nije bilo revolucionarnih tendencija ni bilo kakvih nemira na području Ugarske. Postojao je specifičan sistem koji dovodi do raslojavanja između krupnih i sitnih plemića. Krupni plemići su sve više počeli da se oslanjaju na Beč, iako ni oni nisu bili preterano zadovoljni. S druge strane, Beč je samatrao da ih može umiriti tako što će im dozvoliti da se postepeno šire na posede sitnih plemića. Sitni plemići smanjenjem poseda nisu gubili nasledne titule, ali su dolazili u rang malo bogatijih seljaka, daleko od teritorijalnih magnata. Bivali su sve više suzbijani u okvire županija gde su zapošljavani u administraciji, dok je državni, magnatski nivo bio rezervisan za krupne feudalce. Zato oni nisu bili zainteresovani za revoluciju ili za promenu sistema u Ugarskoj jer bi time, potencijalno mnogo više izgubili. Oni su konstantno vodili politiku usmerenu na pokušaje da se od Beča povrati što više, ali da se to učvrsti i podeli među njima. Zanimljiv je odnos Srba prema caru. Uvrežen je stav da su Srbi bili lojalni caru, za razliku od Mađara koji su suštinski bili protivnici. Ako to svedemo na društvene klase videćemo potpuno drugačiju sliku. Ova slika o Srbima koji previše vole cara je pre svega formirana u revolucionarnim i postrevolucionarnim događanjima nakon 1849. godine. Šta se zapravo dešavalo? Postojali su predlozi da u Mađarskoj dođe do pravednog oporezivanja tj. da svi stanovnici plaćaju porez na osnovu prihoda. To je prilično pogodovalo seljacima, jer bi mađarski seljak dobio carsku zaštitu i plaćanjem carskog poreza smanjio uticaj plemića. Plemiće je to posebno iritiralo zato što bi i oni postali poreski obveznici i ne bi više mogli da zadržavaju sve prihode za sebe. Među Srbima, pre svega u Kikindskom i Potiskom dištriktu, gde su od razvojačenih, mobilisanih vojnika postali seljaci, poljoprivredni proizvđači de facto su zamlju rentirali od cara, nisu imali iznad sebe feudalca, imali su političku i psihološku slobodu, plaćali su rentu za zemlju koja je bila prilično nepovoljna, a teško je reći šta bi bila povoljna cena za rentitanje zemlje. Čak i Đura Jakšić piše pesmu gde kaže: „Da li je moguće da je naš car najgladniji na celom svetu…“. Tako da se razvija nepoverenje prema austrijskom caru, čak i na vojnoj granici za koju su svi smatrali da je bila uporište carističke politike. Možda se to može reći za viši oficirski kor ako možemo da kažemo da je tu uopšte bilo velikog oficirskog kora, a suštinski nije. Poznato je da su i na „granici“ ljudi pokušavali da otkupe svoju vojnu službu, da otkupe vojnu službu za decu, da su počela da se javljaju slobodna trgovišta, mesta koja su otkupljivala svoj status unutar granica, nešto nalik slobodnim kraljevskim gradovima, samo u mnogo manjoj meri. Možemo reći da je intencija političke slobode u tom momentu bila prilično razvijena u srpskom populusu na teritoriji Ugarske. Ova divergentna situacija se uklopila u opšti evrospki milje revolucije koji je otpočeo 1848. u Parizu, mada ima događaja koji su tome prethodili. Smatra se da je taj pariski talas uticao na Beč i Budimpeštu. U Budimpešti su Mađari bili predvođeni svojim političkim vođom Lajošem Košutom koji je upravo bio predstavnik kish nemeka, malih plemića koji nisu imali nikakv posed. On je bio novinar, imao je stan. Neki navode da je bio Slovak po nacionalnosti, kažu da mu majka nikada nije progovorila mađarski. Međutim on je retorikom mađarskog nacionalizma, mađarskog svedržavlja, kako to kasnije definišu, pokušavao da dokaže da su sitni plemići suština mađarske države i da su oni pravi Mađari koji nisu stupili u kolaboraciju sa Austrijancima, da na njima treba da počiva mađarska država. On uspeva da ih mobiliše, a oni utiču na seljake tako da možemo reći da je tom revolucijom došlo do prekompozicije sentimenta, jer mađarski seljaci koji su se vraćali iz revolucije, iz mađarske vojske, postajali su veliki mađarski nacionalisti okrenuti protiv Austrije i protiv cara, ne boreći se previše za neki poseban položaj u celoj toj priči. Kad su Mađari proglasili svoje institucije, novosadska delegacija predvođena Đorđem Stratimirovićem se našla u Požunu gde su pokušali da se dogovore sa njima. Do tog dogovora nije došlo s obzirom na to da je vođstvo mađarskog revolucionarnog pokreta smatralo da u Mađarskoj može da postoji samo jedna nacija, samo jedan politički narod a to su Mađari. To nije značilo da su oni poricali pravo na postojanje Srba, ali su smatrali da svaki stanovnik Ugarske mora da bude u političkom smislu Mađar i da ne treba da ima nikakve naročite političke posebnosti. On može privatno da bude Srbin, da na nivou školskih autonomija to svoje pravo , ali da je u državotvornom smislu svaki čovek koji živi na mađarskom području Mađar, što je diskutabilna teza. Slično je bilo u jednom momentu i u Hrvatskoj. Oni su htela da se proglasi da je svaki stanovnik Hrvatske u političkom smislu Hrvat, a ako je Srbin, to je njegovo privatno pravo da bude, i to mu niko neće oduzeti. To je prevaziđena teza ali je u Evropi najviše uspela da se razvije u Francuskoj gde je i napravljena Francuska država kao i francuska nacija. U Francuskoj su razne regionalne pripadnosti koje su nekad bile dominatne suštinski različite, od oksitanskog jezika pa do Normandije. Ipak su okupljeni u Francusku tako da danas vidimo situaciju sa Afrikancima, Arapima i crnačkim stanovništvom koje se takođe smatra Francuzima. Naravno da je to u srednjoj Evropi teško bilo moguće i zamislivo jer su srednja Evropa i Balkan isprepletani sa različitim nacionalnim faktorima i uticajima. Srbi su ipak 13. maja po julijanskom kalendaru, (danas 1. maja) 1848. proglasili Srpski Vojvodinu ali u okviru Habzburškog carstva sa velikom nezavisnošću. Pokušali su da razviju i svoju monetarnu politiku, imali su svoju vojsku i različite druge elemente koji nikada nisu zaživeli na celoj teritoriji, ali su imali određena uporišta i teritorije koje su kontrolisali. Ono što je zanimljivo jeste to da je srpska revolucija počela u isto vreme kad i mađarska, kao jedna suštinski velika pobuna protiv velikih feudalaca. Čak u Zemunu, Pančevu i pojedinim krajevima imamo revolucije koje su potpuno ličile na parisku komunu, gde je narod pljačkao prodavnice i trgovce, posebno se okomio na Jevreje koji su smatrani lihvarima, odnosno ljudima koji su raspolagali velikim bogatstvima. Sve se u jednom momentu potpuno preokrenulo kada je postalo izvesno da će doći do ratnog sukoba. Srbi su shvatili da uprkos ozbiljnim rezultatima (jer su koristili obučene ratnike „šajkaše“) nisu u stanju da se odbrane od celokupne mađarske vojske. To se dešava u periodu dok Beč i Budimpešta nisu ponovo zaratili, za vreme kohabitacije novih austrijskih i mađarskih vlasti. Naravno, u Austriji je došlo do promena samo u kancelarijama, do nekih reformi. Ipak je Beč u jednom momentu priznao novu, revolucionarnu mađarskim vlast. Kada izbija Austrijsko-mađarski rat, patrijarh Rajačić koji tada biva proglašen za patrijarha, a pre toga je bio mitropolit, pokušava da prigrabi svu vlast. Pokušavajući da se dokaže austrijskom caru, on je od početka bio kontrarevolucionar, protivio se bilo kakvim previranjima da bi zadržao privilegiju i titulu, da bi proširio svoj politički uticaj, tražio je da postane i vojvoda, što će se kasnije i desiti, tako da će koncentristi na jednom mestu svu vlast. Na kraju je došlo do veoma krvavog razračunavanja se revolucionarima. Ipak možemo primetiti da nije Rusija intervenisala u korist Austrijanaca kod Vilagoša, pitanje je šta bi se desilo. Možemo reći da je srpski faktor utopljen u austrijsku vojsku i da je tas prevagnuo na patrijarhovu stranu. Po okončanju revolucije je poslao austrijskom caru jedan memorandum gde nagalašava da su se Srbi borili za odbranu carstva, da su oni to radili zbog lojalnosti i zbog svega ostalog. Čak mu je i car ironično odgovorio: „Pa pošto ste vi sve to radili za moju odbranu, ja sam odbranjen, carstvo je odbranjeno, razlozi vaše borbe su ispunjeni“. Naravno, političkim kanalima je tražio formiranje Srpske Vojvodine u redovnim uslovima. Car ipak proglašava krunovinu Vojvodina Srbija i Tamiški Banat, ili Vojvodstvo Srbije i Tamiškog Banata. Moramo uzeti u obzir da u to vreme još uvek jezik nije definisan. U nemačkoj istoriografiji se i za tvorevinu iz 1848/49. i za ovu od 1849. do 1960. koristi termin Srpska Vojvodina. Patrijarh je u početku bio dominatna ličnost i mnogi istoričari smatraju da je u tom periodu Vojvodina postala krunovina jer se konačno našla u kancelariji za krunovine. Ta kancelarija je bila nadležna za sve krunovine i jedan njen departman se bavio Vojvodinom. Međutim, može se reći da je Vojvodina u to vreme bila samo autonomna oblast, jedna autonomija provizornog karaktera sa ciljem prigušivanja mađarskih nacionalnih zahteva do neke buduće trgovine ili nečeg sličnog, kao što se dešavalo i ranije. Taj period se podudario sa vlašću Aleksandra Baha, austrijskog kancelara, koji je uveo strog policijski režim na teritoriji celog carstva. On je gušio bilo kakave nacionalne vizije, težnje ka autonomiji ili bilo čemu sličnom. Sproveo je masovnu germanizaciju, svuda je nemački jezik postao zvanični jezik administracije i svega ostalog tako da je uspeo, kako je to kasnije pisao Svetozar Miletić, da Srbi za nagradu dobiju ono isto što su Mađari dobili kao kaznu. Uveo je apsolutistički režim koji ni na koji način Srbima nije dao previše sem kolektivne psihologije, nekog trenutka gde su Srbi shvatili da imaju svoju teritoriju, neku svoju zemlju. Sa druge strane, Srpska Vojvodina nije zauzela područje celog Srema. Etnički gledano tu je bila uskraćena ali je zato istočno daleko prodrla na teritoriju Banata gde je suštinski bilo mnogo više Rumuna nego Srba. Bio je značajan broj Nemaca i Mađara tako da u praksi i nije imala neki poseban srpski karakter osim titule. Najznačajnija novina je bila u tome da su Srbi počeli da se zapošljavaju bez diskriminacije u administraciji, naravno posle austrijanaca i germanizovanih Čeha koji su bili osnov austrijskog administrativnog sistema. Dolazi i do poboljšanja životnih uslova ali ne zato što je to bila neka specifična teritorija, to se često olako uzima. Počela su da se prave industrijska postrojenja, da se prave prevodnice na rekama, počela je izgradnja pruge i ostalog ali to nije rađeno zbog toga što je srpska Vojvodina imala autonomiju već iz praktičnih, ekonomskih razloga. Kao i svuda težilo se povećanju produktivnosti da bi se sirovine i hrana, pre svega žitarice, iz ovog područja efikasnije transportovala do tržišta. U međuvremenu je na poziciji Vojvode promenjen priličan broj ljudi, odnosno car je zadržao titulu vojvode ali je često menjao guvernera ili podvojvodu. Suštinski to su najčešće bili kandidati za hravtskog bana koji su dolazili na probu, da se vidi da li su sposobni za administrativne i političke poslove. Krajem 1860. godine austrijski car je u lično napisanom pismu ukinuo Srpsku Vojvodinu da bi učinio ustupak Mađarima koji su mu sada bili potrebni za sukobe oko njegovih naslednih zemalja i za ozbiljniju političku stabilnost.
Nakon toga dolazi do nekoliko različitih koncepcija, dolazi do federalističke tendencije, pošto se smatralo da će u narednih šest/sedam godina doći do raspleta situacije i da će se austrijsko carstvo federalizovati. Postojala je određena struja u Beču koja je to propagirala. Tu je bilo sporno to što se smatralo da će federalne jedinice postati krunovine, a Vojvodina nikada nije bila definisana kao krunovina, pa su Đorđe Stratimirović i poznatiji Srbi tog perioda pokušavali da se povežu sa češkim i određenim austrijskim političkim krugovima da bi dokazali da Vojvodina ima pravo jednako kao krunovina na osnovu istorijskog prava Srba koja su dobili invitatorium (lat. pozivom) od Leopolda I na teritoriju Ugarske. Tada je održan i čuveni Blagoveštenski sabor. Taj sabor je specifičan po tome jer nisu svi Srbi sa područja Habzburške monarhije pozvani nego samo Srbi sa područja Vojvodine, ne računajući granicu (Šajkaška, Južni Banat, delovi Srema). Bila je to ipak velika reprezentativnost tako da možemo reći da su za to vreme to bili izuzetno demokratski izbori. Tri koncepcije su se razvile. Jedna je bila isključivo austrofilska koncepcija, gde se od Austrije traži priznanje Vojvodine kao federalne jedinice. Bliska toj koncepciji je bila koncepcija Đorđa Stratimirovića, koju je pokušavao da „progura“. To je bila tzv. hrvatsko-srpska koncepcija ili hrvatofilska koncepcija u kojoj bi se Vojvodina kao autonomna teritorija povezala u pravni savez sa Hrvatskom a zatim bi taj savez postao jedna krunovina gde bi postojala dva centra, Novi Sad i Zagreb. Jezik nije bio sporan, ostao bi samo dogovor oko slobode veroispovesti i oko korišćenja ćiriličnog pisma. Ova koncepcija nije zaživela, suštinski ona je za taj period bila pragmatična ali nije imala previše pristalica u Zagrebu, osim kod određenih aristokratskih krugova koji su smatrali da je to u suštini oportuno i opravdano. Oni su već tada bili lišeni naglašenog šovinizma, shvatili su da ono što je austrijski dvor radio sa Mađarima, Srbima i ostalima, radio je i u Hrvatskoj. Cilj je bio da se napravi antagonizam između Srba i Hrvata jer u slučaju da jedni nešto traže uvek mogu da igraju na druge. Celokupna politika Habzburškog carstva se može definisati kroz formulu „zavadi pa vladaj“. Oni su uvek išli na to da sa svima budu pojedinačno u dobrim odnosima, a da svi ostali činioci budu u međusobno lošim odnosima, na taj način mogu da ostvare kontrolu. Treća inicijativa koja se javila na Blagoveštenskom saboru predvođena je liberalnim građanstvom sa Svetozarem Miletićem na čelu, koji je tada bio gradonačelnik Novog Sada. Ideja je bila da se Srbi oslone na Mađare i da se od mađarske države dobije županija, odnosno teritorijalna autonomija. Mađari su se uvek žalili da Srbi nikad od njih nisu tražili autonomiju, već su uvek išli preko Beča i Miletić je smatrao da upravo kroz Ugarsku, potpuno nezavisnu od Beča, nezavisnu Mađarsku, u kojoj u tom trenutku dve trećine stanovnika nisu bili etnički Mađari, moglo bi redefinisanjem odnosa da se napravi država gde bi sve narodnosti bile adekvatno ispoštovane. To će biti osnov njegove kasnije politike koju će razraditi on i Mihajlo Polit Desančić. Mihajlo Polit Desančić je imao princip da se napravi Istočna Švajcarska od Mađarske koja bi bila kantonizovana, gde bi Rumuni, Slovaci, u nekim koncepcijama Rusini i Nemci, imali svoje određene županije ili kantone. Srpska županija bi u stvari bila Vojvodina ili Srpski kanton. To će kasnije postati princip Srpske liberalne stranke, kasnije Srpske liberlane opozicije. To neće trajati dugo jer već 1867. dolazi do austrougraske nagodbe, kada su suštinski dogovoreni odnosi između Austrije i Ugarske kroz specifičnu državu polufederalnog karaktera, koja je ipak imala Austrijsku dominaciju. Kad kažemo Austrija ne mislimo na Štajersku, Korušku i ostale, ne mislimo na geografski pojam, već na dinastiju Habzburga i njihovu dominaciju u odlučivanju. Ono što je zanimljivo jeste to da su nekadašnji mali plemići koji su izazvali revoluciju u suštini uvedeni u gradove i oni su u tim gradovima postali državna administracija. Na taj način su kupljeni jer iako nisu imali nikakvu imovinu postali su državni službenici i nameštenici, veoma lojalni „nagodbi“, tako da su izgubili antiaustrijski motiv. U celoj Ugraskoj dolazi do velikog privrednog razvoja koji pogoduje svima. Npr. železnica se multiplikovala, 1848. je bilo 1200 km u celoj Ugarskoj, da bi negde početkom dvadesetog veka bilo više desetina hiljada kilometara pruge. Na samom području Vojvodine mreža pruga je bila razvijenija nego u Engleskoj u to doba, koja je inače pionir železnice. Ne zbog toga da bi ljudi putovali, već da bi se trgovina žitom, stokom i drugim robama unapredila. Počeo je rani kapitalizam i prvobitna akumulacija u svom brutalnom obliku, počele su da se grade fabrike, pivare, prehrambene manufakture. Naravno, to je bilo daleko od nekog zapadnoevropskog zamaha, ali s obzirom na to da je Austrougarska tada bila bliža Rusiji nego zapadnoj Evropi po razvoju i po organizaciji, sve to je imalo jako veliki uticaj.
Suštinski, nakon „nagodbe“ je ideja o autonomnoj županiji, koje neće nestati do Prvog svetskog rata, bila artikulisana kroz delovanje Narodne stranke sve do 1876. godine, nekih nepunih deset godina. Tada je postalo jasno da nagli ekonomski razvoj, situacija na Balkanu, sve čvršći odnosi između Srbije i Austrougarske ne pogoduju previše autonomnosti Srba u Vojvodini i Srbi su se pre svega usmerili, neki zvanično a neki suštinski, da se zakon o pravima narodnosti koji je usvojen 1868. kao deo „nagodbe“ poštuje do kraja, da se poštuje dosledno i dalje pokušavajući da proguraju priču o županijama, odnosno o jednoj nacionalno orijentisanoj županiji. U Ugarskom saboru su pravili savez sa Slovacima, Rumunima i drugim narodnostima. Sve ostalo što ima da se kaže je politika Srpske narodne slobodoumne stranke, gde će na kraju pred sam rat demokratski nastrojene organizacije u Vojvodini bataliti intenzivnu borbu i pokušaje da se dođe do autonomnosti Vojvodine. Kad uzmemo u obzir situaciju nastalu na Balkanu nakon 1903. godine kada dolazi do smene dinastije, kada uzmemo u obzir okupaciju/aneksiju Bosne i Hercegovine, podelu, odnosno „status kvo“ u Makedoniji i druga geopolitička gibanja, postaje jasno da osnovni cilj Srba u Ugarskoj može biti samo pokušaj da se sačuva crkva i školska autonomija, da se sačuva nacionalni i kulturni identitet kroz jedan afirmativni pristup delovanjem kroz institucije tadašnje države, a ne kroz eskapizam ili pokušaj odvajanja. To je period i tzv. Aponjijevog zakonika koji je u svim školama obavezan mađarski jezik i da svako dete mora da zna do određenih godina da formuliše svoje misli i da se usmeno i pismeno izrazi na mađarskom jeziku, što su tada Srbi smatrali velikim atakom na svoje postojeće pravo. Danas u svakoj državi svaka manjina zna jezik većine, suštinski se to smatra nekim standardom, ali to su neka drugačija vremena i drugačiji koren problema.
Ostavi komentar