U susret stogodišnjici prisajedinjenja – ekonomski pogled

U susret stogodišnjici prisajedinjenja – ekonomski pogled

Autor: Miloš Marinković

Ime Vojvodina se na različite načine doživljavalo tokom XX veka, kada ga je osmislila politička i kulturna elita Srba u južnoj Ugarskoj, instistirajući na posebnosti Vojvodine, prvenstveno iz ekonomskih razloga.
Današnja AP Vojvodina je svoje ime izborila na Majskoj skupštini održanoj u Sremskim Karlovcima, od 1. do 3. maja 1848. godine, kada su poslanici proglasili Srpsku Vojvodinu koja je članom 72. oktroisanog ustava od 4. oktobra 1849. godine dobila ime Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat. Ideja o stvaranju Vojvodine kao autonomne srpske oblasti u okviru Habzburškog carstva datira još od doseljavanja Srba pod vodstvom Arsenija III Čarnojevića, a prvi put je izneta na Crkvenom saboru u Baji 1694. godine.
Nemogućnost ostvarenja teritorijalne autonomije Srba u južnoj Ugarskoj i prve pojave ekonomske krize nakon privrednog uspona i razvoja u Evropi krajem XIX veka, sve zategnutiji odnosi između Austrougarske i Srbije početkom XX veka, te izbijanje Aneksione krize 1908. godine, doprineli su promeni ekonomske i političke svesti Srba u Vojvodini, i težnji za teritorijalnom autonomijom i zajedničkom državom Srba. U to doba narasta i mađarski nacionalizam i ograničavanje nacionalnih prava svih manjina u pokrajini, koji je još više ojačao svest Srba o zajedničkoj državi.
Prerana smrt prestolonaslednika Franje Ferdinanda u Sarajevu uzrokovala je da se izazove Veliki rat i za to okrivi Srbija, 28. jula 1914, tačno mesec dana nakon sarajevskog atentata. Nakon što je Srbiji objavljen rat, ugarske vlasti zatvorile su većinu srpskih predstavničkih tela i kulturnih institucija, te obustavile štampanje listova na srpskom jeziku. Veći broj ugledih Srba streljan je u Batajnici, Beški, kao i u ostalim mestima širom Vojvodine. Nakon probijanja Solunskog fronta sredinom septembra 1918. godine, ispostavilo se da je Austrougarska monarhija na kolenima. Srbija je to iskoristila i veoma brzo, u vojnom smislu, zaposela velike teritorije Austrougarske. Ugarska vlada, izabrana u novembru 1918. godine i predvođena Mihaljem Karoljijem, proglasila je republiku, pokušavši nizom liberalnih mera prema manjinama da sačuva celovitost dražave. To su bili zakasneli pokušaji, jer su se u međuvremenu formirali srpski narodni odbori s ciljem otcepljenja od Ugarske.
Kapitulacijom Nemačke, 11. novembra 1918, okončan je Prvi svetski rat. U njemu je poginulo oko 10, a ranjeno oko 20 miliona ljudi. Nakon rata, nestala su 4 carstva: Nemačko, Rusko, Tursko i Austrougarsko carstvo. Raspadom Austrougarske nastaju nezavisne države: Austrija, Mađarska, Poljska, Čehoslovačka, Kraljevina SHS.
Ishod Prvog svetskog rata imao je presudni karakter i omogućio je da se konačno ostvari vekovni san vojvođanskih Srba. 25. novembra 1918. godine iz temelja je promenjen tok istorije na ovim prostorima. Odluku o presajedinjenju Kraljevini Srbiji pročitao je Jaša Tomić, novinar i političar, jedan od najviđenijih Srba tog doba u Austrougarskoj monarhiji. U uslovima nove slobode organizovani su izbori za Skupštinu koja će odlučiti o sudbini tih teritorija. Sve je to organizovao Srpski narodni odbor u Novom Sadu, predvođen Jašom Tomićem, koji se pre toga vratio iz mađarskog zatočeništva, kao i Tihomirom Ostojićem, Vasom Stajićem i drugim uglednim Srbima, ali i Slovacima i Rusinima, te Bunjevcima. U radu skupštine učestvovalo je 757 poslanika, među njima je bilo 578 Srba, 84 Bunjevca, 62 Slovaka, 21 Rusin, 3 Šokca, 2 Hrvata, 6 Nemaca i 1 Mađar. Treba napomenuti da se na hiljadu građana birao po jedan poslanik. Pravo da biraju i da budu birane imale su i žene – jedino tu, i jedino tada, u celoj Evropi. Iz 211 opština izabrano je 757 poslanika, te ja na osnovu toga priključenje Bačke, Banata i Srema Srbiji doneo ukupan broj poslanika.
1. decembra 1918, proglašeno je ujedinjenje Kraljevine Srbije (u čijem sastavu su tada bili Banat, Bačka i Baranja, kao i Srem) sa Državom Slovenaca, Hrvata i Srba i formiranje nove jedinstvene države pod nazivom Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije poznate kao Kraljevina Jugoslavija, a 1919. godine je novo kraljevstvo (sa teritorijom današnje Vojvodine u svom sastavu) i međunarodno priznato. Mirovnim ugovorima u Versaju (1919) i Trijanonu (1920) određene su granice nove države prema Rumuniji i Mađarskoj. Prema tim mirovnim ugovorima, teritorija Banata podeljena je između Kraljevstva SHS, Rumunije i Mađarske, dok je teritorija Bačke i Baranje podeljena između Kraljevstva SHS i Mađarske.
Treba istaći da je novoformirana država Južnih Slovena od samog nastanka imala veliki broj problema. Razlike u kulturi, nepostojanje zajedničke političke tradicije, strukturalne, nacionalne i ekonomske napetosti stalno su rasle, što će se jasnije videti u decenijama koje dolaze. Sukob se javio i na prvom sastanku predstavnika srpke vlade, članova Jugoslovenskog odbora i Narodnog vijeća u Ženevi, 9. novembra 1918. godine. Tada je relativizovano pitanje monarhije i dinastije Karađorđević, a ostavljena je mogućnost uređenja države na federalnom principu, što nije odgovaralo svim političkim elitama tog vremena.
Ekonomski efekat
Do Prvog svetskog rata u Novom Sadu je bila podignuta Gradska kuća, Vladičanski dvor i katolička crkva u centru grada, sadašnja Gimnazija „Jovan Jovanović Zmaj“, Jodna banja, 1864. Matica srpska, najstarija naučno-kulturna institucija kod Srba, a 1861. godine osnovano je Srpsko narodno pozoriste, gimnazija u Sremskim Karlovcima 1791. godine, prva bolnica 1746, početkom XX veka se grade železnička stanica, električna centrala, uvodi se tramvaj.
Novi Sad je postao značajno privredno sedište, kulturni, nacionalni i politički centar svih Srba, pa je dobio ime Srpska Atina. U Novom Sadu je izlazilo 56 listova i časopisa na srpskom jeziku.
U Kraljevini Jugoslaviji Novi Sad postaje centar Dunavske Banovine. U to vreme dobija svoj prvi bulevar, Banovinu i novi most. Vojvodina je ulaskom u kraljevinu doživela značajnu ekonomsku tranformaciju. Od ekonomski slabije razvijenog ugarskog dela, ona uz Sloveniju postaje privredno najrazvijeniji deo nove države.
Na nerazvijenost Vojvodine uticala je potreba Austrougarske monarhije da dođe do novca neophodnog za finansiranje rata kojem se kraj nije skoro nazirao, te je vlast javnim pozivom i snažnom propagandom na prostorima cele monarhije primoravala stanovništvo da uzme učešće u upisu obveznica ratnog zajma. Pored novčanih sredstava, austrougarska vlast je od stanovništa uzima i metal za izradu oružja i oruđa za rat. Srbi su se našli u jako teškom položaju jer su bili okrivljeni za izbijanje rata.
Došlo je do velike ekonomske mobilizacije svih raspoloživih sredstava i ljudstva kako bi se pokušali rešiti problemi:
• Prvi ekonomski problem bio je nedostatak municije i naoružanja, jer učesnici rata nisu bili spremni na višegodišnje ratovanje, pa su vlasti zemalja morale dodatno da pojačaju sredstva za proizvodnju velikih količina municije.
• Drugi ekonomski problem bio je nedostatak sirovina za proizvodnju municije i vojne opreme, pojedine zemlje su bile prinuđene na uvoz sirovina, što je dodatno povećavalo troškove ratovanja.
• Treći problem se odnosio na angažovanje radne snage za industrijsku proizvodnju, jer je najveći deo radno sposobnih bio na frontu.
• Četvrti problem se odnosio na raspodelu hrane, jer obezbeđivanje hrane za vojsku i gradsko stanovništvo najveći je problem za sve države. Dugogodišnji rat je iscrpeo sve zalihe hrane, a do novih količina teško se dolazilo.
Ratni zajmovi su predstavljali najčešći vid finansiranja ratnih troškova, koje je koristila monarhija. Obveznice su bile emitovane osam puta. Upis ratnog zajma bio je dužnost i obaveza, te nisu bili izuzeti ni stanovnici Vojvodine. To je dodatno slabilo njihov ekonomski položaj. Kancelarije za upis ratnog zajma bile su u Beču i Budimpešti. Kako je rat odmicao, upis ratnog zajma je opadao. Količina novca koja je prikupljena obezvređena je rastućom inflacijom.
Vojvodina je imala isključivo agrarni karakter koji je počivao na poljoprivredi, prehrambenoj, prerađivačkoj industriji, ratarstvu, povrtarstvu i stočarstvu. Oko 70% stanovništva Vojvodine bavilo se poljoprivrednom proizvodnjom, u čijoj strukturi su bili dominatni veliki posedi, te se Vojvodina smatrala agrarnim područjem, na kojem se razvijala agrarna industrija. NJena proizvodnja bila je deo privrednog sistema Austrougarske, i odnosila se na izvoz viškova na druga tržišta, u obliku žitarskih i mlinarskih proizvoda.
Ulaskom u novu državnu zajednicu, Vojvodina je promenila svoj ekonomski i socijalni položaj, te se njena privreda i ekonomija morala prilagoditi novoj stvarnosti i privrednim aktivnostima ostalih jugoslovenskih pokrajina, koje su takođe imale agrarni karakter, ali značajno nerazvijeniji. Taj proces prilagođavanja bio je dosta težak, s obzirom na to da se u poljoprivrednoj proizvodnji pojavio višak proizvoda koji slabije jugoslovensko tržište nije moglo apsorbovati.
Novi privredni šok odrazio se na poljoprivrednu proizvodnju, i odnosio se na proces usitnjavanja postojećih poseda (60% poljoprivrednih gazdinstava bilo je manje od 5 hektara). Zemlja se na upravljanje i obrađivanje davala kolonistima, dobrovoljcima i drugima. Uglavnom su novi vlasnici zemlje bili neobučeni i tehnički slabo opremljeni za intenzivni poljoprivredni razvoj.
Agrarna reforma nije rešila socijalne i ekonomske probleme seljaštva. Zbog teških ekonomskih prilika, seljaci su počeli prodavati ili gubiti zemlju koja je odlazila u vlasništvo bogatih gradskih slojeva, što je dovelo do imovinskih disproporcija.
Razvoj poljoprivredne proizvodnje zasnivao se prvenstveno na ratarskoj proizvodnji – žitaricama. Proizvodila se pšenica, kukuruz, šećerna repa, konoplja… Zatim, voćarstvo se u velikoj meri odnosilo na vinogradarstvo, koje je bilo zastupljeno na Fruškoj gori, u Vršcu, kao i u okolini Subotice. Vodoprivreda je bila izuzetno značajna grana privrede, s obzirom na to da se Vojvodina nalazi na važnom hidrografskom sedištu, velikih vodenih tokova, Dunava, Save, Tise, Tamiša i Begeja, kao i široko rasprostranjenoj mreži kanala.
Na nepovoljan položaj Vojvodine uticao je i koncept industrijalizacije zemlje, koji se bazirao na sistemu protekcionizma i zaštite cena industrijskih proizvoda. Kao i poljoprivredna proizvodnja, i razvoj industrije suočavao se sa istim problemima. Jugoslovensko tržište nije bilo spremno da prihvati viškove industrijskih proizvoda, mada su tome doprineli i drugi razlozi, prevashodno nerazvijene saobraćajne veze, slaba kupovna moć stanovništva, nepovoljna kreditna politika, nestimulativna politika zaštitnih carina. Osnovni smer vojvođanske industrije davala je agrarna proizvodnja, što je uticalo na razvoj prehrambene i tekstilne industrije.
Političko ujedinjenje je dovelo do stvaranja konglomerata privrednih celina. Delovi iz sastava bivše Monarhije, Vojvodina, Slovenija i Hrvatska, prednjačili su po razvijenosti industrije, zanatstva, trgovine i bankarstva.
Takođe, po stvaranju Kraljevine SHS, javila se potreba za ujednačavanjem poreskog sistema jer je postojalo pet pokrajinskih poreskih sistema: austrijski (Slovenija i Dalmacija), mađarski (Hrvatska, Slavonija, Baranja, Bačka i Banat), bosansko-hercegovački, zatim srbijanski i crnogorski. Poreski sistemi pokrajina, nasleđeni iz vremena pre Prvog svetskog rata, po ujedinjenju su imali sličnosti, jer su svuda postojali porezi na zemljište, zgrade, radnje itd…Ali razlike su bile brojnije:
• Isti porezi bili su veoma različito uređeni (poreske osnovice, stope, olakšice, način razrezivanje i naplate itd.);
• Neki porezi postojali su samo u nekim pokrajinama (porez na obret, dohodarina, porez na imovinu).
Iz tih razloga poreski sistem prouzrokovao je nejednakost i neravnomernost u podnošenju poreskog tereta. Ustavom iz 1921. godine (Poreska je obaveza opšta i sve su državne dažbine jednake za celu zemlju. Porez se plaća po poreskoj snazi i progresivno, član 116.) predviđen je jedinstveni poreski sistem, te po ujedinjenju, 1928. godine, ujednačavanje neposrednih poreza uređeno je Zakonom o neposrednim porezima (iz iste godine).
Posle rata, u privredi Kraljevine SHS bio je prisutan strani kapital u dva obika, učešće u osnovnom kapitalu i odobreni kredit. To je izazvalo podeljena mišljenja u vezi sa stranim kapitalom u domaćoj privredi. Jedni su smatrali da je to dobar način razvoja privredne aktivnosti, dok su drugi zagovarali stav da je to instrument kolonijalnih sila kojim se potiskuje domaći kapital. Poslovne aktivnosti stranih kompanija u Kraljevini mogu se razvrstati u tri osnovne grupe. Strane kompanije koje nisu imale filijalu u Kraljevini, kompanije koje su imale filijale, i kompanije koje su premestile svoje sedište iz inostranstva u Kraljevinu SHS.
U privredi tog doba bio je zastupljen kapital iz skandinavskih zemalja, norveški, danski, a naročito švedski. Švedski kapital je ulagan u elektroprivredu, Elektro-Invest je bio koncern za proizvodnju struje jakog napona, dok je Erikson snabdevao tržište elektrotehničkim materijalom. Švedski kapital je činio 9,1% u ukupnom stranom kapitalu uloženom u elektroprivredu. Zatim, švedski kapital je učestvovao i u hemijskoj industriji u proizvodnji šibica, kao i u metalsko-mašinskoj industriji, drvnoj, šumarskoj i papirnoj.
Za vreme Kraljevine SHS engleski i francuski kapital uvek su imali prednost pred nemačkim kapitalom. Dosta manje je bio zastupljen američki i kapital ostalih zemalja. U najvećoj meri krediti i zajmovi francuskih banaka i finansijskih institucija korišćeni su za tekuće potrebe Kraljevine i funkcionisanje njenih institucija, dok je prava namena tih kredita bila razvoj infrastrukture, izgradnja puteva i železnice, kao i razvoj industrijske proizvodnje i opremanje poljoprivrede novim sredstvima za rad. Iz tih razloga, industrijska proizvodnja je kaskala i gubila konkurentsku prednost u odnosu na evropsku, koja se ubrzano razvijala u posleratnom periodu.
Zaključak
Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca imala je kratku istoriju: svega 12 godina (od 1918. do 1929. godine).

Ideja o ujedinjenju južnoslovenskih naroda javila se u 19. veku kao težnja jednih da se oslobode Osmanskog carstva, a drugih Habzburške monarhije. Na početkku Prvog svetskog rata, Vlada Kraljevine Srbije proklamovala je ujedinjenje kao svoj ratni cilj. Ubrzo je stvoren i Jugoslovenski odbor u Londonu, a zatim Narodno vijeće Srba, Hrvata i Slovenaca koji su živeli u Habzburškoj monarhiji.

U toku rata i neposredno posle njega javile su se razlike u pogledima na oblik države (monarhija ili republika) i način državnog uređenja (unitarna centralizovana država i federativno uređenje).

Znatan deo industrijskih preduzeća koji je izgrađen između 1918. i 1938. godine (bilo je 390 manjih preduzeća) označavao je proces oporavka vojvođanske privrede. Drugi svetski rat prekinuo je te procese i doveo privredu Vojvodine u izuzetno težak položaj. Uspostavljanjem tri okupaciona sistema na toj teritoriji (nemačkog, mađarskog i ustaškog), privreda se našla u različitim administrativnim i ekonomskim uslovima. U tim okolnostima, privreda Vojvodine je bila integrisana u osnovne politike okupatora. Industrija i poljoprivreda uglavnom su bile organski povezane sa privrednim sistemima okupatora, a celokupna organizacija i proizvodnja u funkciji interesa i načela njegove ekonomske politike i ratnih ciljeva. U takvim okolnostima, iako nije pretrpela obimnija ratna razaranja, osim u Sremu, privreda je bila izložena sistemskoj eksploataciji i gruboj pljački. Industrija, saobraćaj i poljoprivreda su najviše osetili posledice okupacije, pogotovo prilikom povlačenja okpacionih snaga sa teritorije Vojvodine kada su stradala mnoga preduzeća i privredni objekti, koji su tom prilikom bili demontirani i oštećeni.

Zbog tih gubitaka, a i drugih poremećaja, posebno nedostatka stručnih kadrova, sirovina, transportnih sredstava i dr., ozbiljno se smanjio proizvodni kapacitet vojvođanske industrije i mogućnosti njenog normalnog korišćenja.

U toku rata bio je postignut kompromis (Krfska deklaracija) da o oba pitanja – obliku države i državnom uređenju – odluči Ustavotvorna skupština dvotrećinskom većinom glasova. Međutim, kralj Aleksandar je prejudicirao rešenje pitanja o obliku države: 1. decembra 1918. godine proglasio je monarhiju sa srpskim kraljem na čelu. A Ustavotvorna skupština je izglasala prvi ustav države, Vidovdanski ustav, donet 28. juna 1921. godine, prostom a ne dvotrećinskom većinom. To je bila klica nepoverenja. Dva najbrojnija naroda u državi, Srbi i Hrvati, od tada su u stalnom sukobu. Parlamentarizam kao okvir za moguće sporazumevanje nije imao tradiciju. Osim toga, dominantna pozicija kralja potpuno je ispraznila njegovu formulu: postao je „lažni parlamentarizam“.