ŽENSKO AUTORSTVO U NASTAVNIM PROGRAMIMA KNJIŽEVNOSTI REPUBLIKE SRPSKE I FEDERACIJE BIH

Autor: Msr Vladimir Papić

Komplikovana administrativna podela Bosne i Hercegovine na „Republiku Srpsku, Distrikt Brčko i Federaciju BiH (bošnjačko–hrvatsku), sastavljenu opet od deset kantona (šest s bošnjačkom većinom, dva s hrvatskom i dva tzv. mješovita)” dovela je do toga da „praktično, nezavisno jedno od drugih, obrazovanjem u BiH upravljaju: u Republici Srpskoj Ministarstvo prosvjete (i kulture), u svakom od deset kantona kantonalno ministarstvo obrazovanja (i nauke, ili i znanosti, kulture i sporta, i sl.), u Distriktu Brčko vladino Odjeljenje za obrazovanje” (Veličković 2015: 7–8). Takva podela uticala je i na udžbeničku politiku svakog od entiteta, odnosno kantona. Stoga će predmet analize pozicije ženskog autorstva u nastavnim programima i udžbenicima u ovom istraživanju biti fokusiran na nastavne programe i udžbenike u Republici Srpskoj – koji su uniformni za celu teritoriju entiteta i prema kojima su napisani udžbenici objavljeni u državnom Zavodu za udžbenike Istočno Sarajevo, dok ćemo analizu situacije u Federaciji BiH zasnivati prvenstveno na udžbenicima izdavačke kuće Sarajevo Publishing, jedinog izdavača koji poseduje celovit komplet udžbenika od prvog do četvrtog razreda gimnazije za BHS jezik i književnost na teritoriji FBiH. Ovo su jedini udžbenici koji bi mogli da se (u kontinuitetu) koriste tokom celog srednjeg obrazovanja u svim kantonima, nezavisno od međusobnih razlika u propisanim nastavnim programima – hrvatski kantoni neće biti predmet analize zbog toga što se u njima u nastavi Hrvatskog jezika i književnosti koriste prilagođeni udžbenici hrvatskih izdavača (udžbenici Naklade Alfa Mostar i Školske naklade Mostar zasnovani su na izdanjima zagrebačke Alfe i Školske knjige).

Nastavni planovi i programi za gimnazije u Republici Srpskoj su od njenog stvaranja srodni programima koji su u upotrebi u Srbiji. Program iz 1993. dopunjen je delima Ivana Turgenjeva, Gistava Flobera, Janka Veselinovića, Svetolika Rankovića, Milutina Uskokovića, Danka Popovića, Tomasa Mana i Hermana Hesea, ali suštinskih razlika u njihovoj koncepciji nema (Program 1993). U aktuelnim gimnazijskim programima (objavljivanim u periodu 2011–2014) razlike su još manje i najprisutnije u izboru alternativnog dela istog autora koji je uvršten i u program u Srbiji.[1] Najveća razlika ogleda se u dopunama nastavnog programa za četvrti razred gimnazije, u koji je naknadno uvršteno poglavlje „I i II svjetski rat, stradanje Srba, Jevreja i Roma u tim ratovima, genocid i prevencija genocida”, čiji je cilj razvijanje kulture sećanja među učenicima srpske nacionalnosti u ovom entitetu. Sa izmenama u nastavnom programu i jačanjem kulturnih i naučnih institucija Republike Srpske, došlo je do stvaranja prvog kompleta čitanki od prvog do četvrtog razreda gimnazije, čiji su autori isključivo sa teritorije Republike Srpske – profesori Filološkog fakulteta Univerziteta u Banjaluci i Filozofskog fakulteta Univerziteta u Istočnom Sarajevu.

Iako su čitanke inovirane i objavljivane u kontinuitetu od 2018. godine, u njima je broj autorki neznatan (po ugledu na program u Srbiji aktuelan do reforme gimnazije zastupljenost autorki čini svega nešto oko 3%, a njihovih dela manje od 5 procenata). Pisci koje su autori i autorke čitanki uvrštavali da bi dopunili program (prvenstveno za četvrti razred (Pržulj–Mitrić 2018)) najčešće govore o težnji za osvetljavanjem srpske književne scene u Bosni i Hercegovini, ili nekih polemika u srpskoj književnosti HH veka (npr. pozicija Miodraga Bulatovića). Regionalne karakteristike savremene srpske književnosti u Bosni i Hercegovini su u programima za stručne škole ilustrovane i proznim ostvarenjima čiji su autori dobitnici nagrade Zlatna sova, koju dodeljuje Zavod za udžbenike i nastavna sredstva Istočno Sarajevo, u čijem izdanju se potom objavljuju nagrađeni rukopisi. Roman Zna li ko engleski Dragana Tepavčevića na taj način ulazi u program za prvi razred srednjih stručnih škola, dok roman Satovi u majčinoj sobi Tanje Stupar Trifunović biva ponuđen za interpretaciju maturantima, iako još uvek ne postoje čitanke koje sadrže odlomak iz ovog dela. Za šire afirmisane autorke poput Lane Bastašić i Tanje Stupar Trifunović u gimnazijskim programima i dalje nema mesta. O živom ženskom književnom stvaralaštvu u Republici Srpskoj svedoči i osnivanje novih izdavačkih kuća, poput IK Imprimatur iz Banjaluke, među čijim se autorima nalazi značajan broj žena.

U gimnazijskim programima je, stoga, zastupljeno pet autorki sa 12 tekstova tokom četiri godine nastave Srpskog jezika i književnosti (koja obuhvata ukupno 152 autora i 247 pojedinačnih književnih dela). U prvom razredu tumače se dela Desanke Maksimović („Strepnja”) i Jefimije (Pohvala knezu Lazaru). U nastavne programe za drugi razred gimnazije nije uvrštena nijedna autorka, dok se u trećem tumače pesme Desanke Maksimović („Prolećna pesma”, „Verujem”, „Predosećanje”, „Ne dam” i dr.) i Pisma iz Norveške Isidore Sekulić. I u četvrtom razredu je zastupljena poezija Desanke Maksimović („Šta li te spreči”, Tražim pomilovanje), esejistika Isidore Sekulić („O kulturi”), kao i izbori iz poezije Ane Ahmatove i Marine Cvetajeve.

Nastavni programi za srednje stručne škole su doskora bili deo reformskih programa srednjeg stručnog obrazovanja, koje finansira Evropska unija. NJihova težnja bilo je izjednačavanje kurikuluma na nivou čitave Bosne i Hercegovine, te je spisak dela predviđen u nastavi Srpskog/Hrvatskog/Bosanskog jezika i književnosti vrlo sličan. Još jedna karakteristika ovih programa jeste podela nastave maternjeg jezika i književnosti na tri celine – nastavu jezika, nastavu književnosti i nastavu čiji je cilj razvijanje veština komunikacije (predviđene nastavne oblasti iz ovog odeljka jesu: Komunikacija na radnom mjestu, Vještine izražavanja i prezentacije, Mediji, Poslovna komunikacija i Traženje posla). Ceo prvi razred posvećen je teoriji književnosti, dok se književna periodizacija sledi u drugom, trećem i četvrtom razredu. Kanonska dela svetske i južnoslovenskih književnosti u poglavljima koja slede književnu periodizaciju, najčešće prate gimnazijski program, dok je spisak dela koja se čitaju u prvom razredu znatno slobodniji i širi (posebno u pogledu žanrovskih primera preuzetih iz savremene književnosti).

U Čitanci za 1. razred srednjih stručnih škola za trogodišnja zanimanja zastupljena su dela srpske narodne književnosti, kao i klasika 19. i 20. veka, savremenih autora sa područja Republike Srpske (Nogo, Risojević, Sladoje, Tepavčević), ali i neznatno većeg broja žena – u čitanci čije su autorke profesorke beogradske Filološke gimnazije (Stakić Savković – Vučić 2022), prisutne su pesme „Čežnja” i „Balkanac” Desanke Maksimović, kao i bajka „Maslačak” Grozdane Olujić. Kada govorimo o rodnoj senzitivnosti kao intenciji savremenih programa književnosti, važno je pomenuti i roman Mome Kapora Beleške jedne Ane, čiji je odlomak takođe uvršten u ovaj udžbenik, ali ne i u gimnazijske čitanke. Čitanka za 1. razred srednjih stručnih škola za četvorogodišnja zanimanja istog autorskog tima (Vučić – Stakić Savković 2023) prati koncepciju prethodno predstavljenog udžbenika, s razlikom u zastupljenosti književnih tekstova Desanke Maksimović (uz pomenute pesme tumače se i „Srebrne plesačice”) i Grozdane Olujić (umesto bajke „Maslačak” tumači se autorkina bajka „O kapljici i cvetu”).

U odnosu na nastavni program po kom su pisani udžbenici za treći i četvrti razred srednjih stručnih škola (autorki Željke Pržulj i Marijane Mitrić), Republički pedagoški zavod Republike Srpske inovirao je nastavne sadržaje. U „Spisku literature i izvora za realizaciju NPP iz predmeta Srpski jezik za 3. razred srednjih umjetničkih i muzičkih škola” nalazimo „Plavu grobnicu” Ivana V. Lalića, izbor iz dela Isidore Sekulić (za tumačenje su ponuđena Pisma iz Norveške ili Gospa Nola ili „Krug”), poeziju Apolinera, Bena, Trakla, Nerude, Tagore i Cvetajeve, kao i Drainca, Dedinca, Matića, Vuča i Daviča, dok se u izboru domaće lektire nalaze i Ibzenova Lutkina kuća, Gospođa Dalovej Virdžinije Vulf i Ficdžeraldov roman Veliki Getsbi.

„Spisak literature i izvora za realizaciju NPP iz predmeta srpski jezik za 4. razred srednjih stručnih i tehničkih škola” obuhvata i „Nepovratnu pesmu” Miroslava Antića, „Očiju tvojih da jeste” Dragana Markovića, pesme Duška Trifunovića, Dobrice Erića, Matije Bećkovića, Đorđa Sladoja, Bore Đorđevića i Milice Bakrač, dok se među ostvarenjima savremene proze nalaze i romani Knjiga o Milutinu Danka Popovića, Čitač Bernharda Šlinka, Orvelova Životinjska farma ili 1984, Satovi u majčinoj sobi Tanje Stupar Trifunović, kao i Putovanje u putopis Vide Ognjenović.

Kurikularna reforma se u aktuelnom trenutku odvija u dva kantona FBiH – Sarajevskom i Zeničko–dobojskom kantonu i u njenom fokusu su ishodi učenja.[2] Oblasna struktura predmetnog kurikuluma BHS jezika i književnosti u ZDK podrazumeva čitalačku pismenost, jezičku pismenost i medijsku pismenost, dok KS predmetne oblasti deli prema jezičkim veštinama: temeljne sposobnosti čitanja i pisanja, pisanje i usmeno izražavanje i slušanje. Usmerenost ka ishodima umesto ka sadržajima, promena je koju su pre FBiH u nastavi (sa manje ili više uspeha) počeli da implementiraju Crna Gora, Hrvatska i Srbija. Problemi sa kojima se susreću nastavnici u FBiH jeste nepostojanje udžbenika koji bi pratili kurikularnu reformu, već je nužno korišćenje postojećih udžbeničkih sredstava. Uvidom u novi kurikulum Zeničko–dobojskog kantona, stiče se utisak da on nije pisan da bi po njemu nastajali novi udžbenici, već su u kurikulum implementirani programski sadržaji već postojećih i umnogome zastarelih i prevaziđenih udžbenika. Nakon ratnih izdanja čitanki za osnovnu i srednju školu, jedini celoviti udžbenički komplet namenjen srednjoškolskim učenicima jesu čitanke (Književnost) i gramatike (Naš jezik) u izdanju Sarajevo Publishing-a, prvi put objavljene pre više od dvadeset godina. U njima primećujemo neznatno veći broj autorki nego što je to slučaj u udžbenicima ostalih zemalja srpskohrvatskog govornog područja (5,8% autorki sa 4,7% tekstova unutar čitanki), ali i dominaciju moderne ženske književnosti (nakon Sapfo dolaze Ferida Duraković, Alma Lazarevska, Virdžinija Vulf, Margerit Jursenar, Vesna Parun, Dara Sekulić, Jasmina Musabegović, Marina Katnić Bakaršić – kao esejista). Jedina bosanskohercegovačka autorka koju nalazimo u udžbenicima Sarajevo Publishing-a, a da ne pripada savremenoj književnosti jeste Umihana Čuvidina, jedina poznata alhamijado pesnikinja koja je stvarala u desetercu i duhu narodnih pesama, dok jedan od prethodnih nastavnih programa Kantona Sarajevo (Program 2018) pominje i Staku Skenderovu, prvu javnu i kulturnu radnicu među Srbima u Sarajevu, ali njenog imena ni dela nema ni u bošnjačkim ni u srpskim udžbenicima u koje smo imali uvid. Kurikularna reforma ZDK donekle sledi kanon autorki čija su dela uvrštena u pomenutu udžbeničku seriju (Sapfo, Umihana Čuvidina, B. Alikadić, F. Duraković, J. Dautbegović, A. Lazarevska, V. Vulf, V. Parun, M. Jursenar, L. Bastašić), dok se lista dela u KS znatno proširuje kada su u pitanju preporučena dela klasične i savremene svetske, bosanskohercegovačke i drugih južnoslovenskih književnosti.

U okvirima kurikularne reforme KS preporučena su dela DŽoan K. Rouling (Hari Poter), A. Ahmatove, D. Maksimović, V. Vulf (Gospođa Dalovej), Vislave Šimborske, Alme Lazarevske (Smrt u muzeju moderne umjetnosti), Silvije Plat, Elif Šafak (Crno mlijeko, 40 pravila ljubavi), Feride Duraković, Lejle Kalamujić, Selme Asotić, Vesne Parun, Adise Bašić, Jasmine Musabegović i Martine Mlinarević Sopta (Bukača).

Problem nastavnih programa i udžbenika nacionalne grupe predmeta u Bosni i Hercegovini vidljiv je i kada su u pitanju čitanke. Deluje da je naklonjenost sopstvenom narodu još uvek nepremostiva – udžbenici za Republiku Srpsku i hrvatske kantone pisani su isključivo iz perspektive naroda kom autori i većina učenika pripadaju, dok se u udžbenicima BHS književnosti i jezika primećuje težnja ka objektivnom sagledavanju zajedničke književne prošlosti, ali je uprkos tome očigledna favorizacija književnosti naroda kom autor pripada (Lešić 2006; Lešić 2008; Spahić 2003; Spahić–Kunić 2005). Najuspešniji poduhvat na polju nadnacionalnog pristupa književnosti ostvario je autorski tim čitanki Svezame, otvori se namenjenih učenicima od V do IX razreda osnovne škole, dok je na srednjoškolskom nivou to u najvećoj meri pošlo za rukom Nedžadu Ibrahimoviću i Enveru Kazazu u Čitanci za IV razred gimnazije (Ibrahimović–Kazaz 2003). U pitanju je jedina čitanka na srpskohrvatskom jezičkom području koja poseduje posebno poglavlje „Feminizam i ženska književnost”. U njemu su prikazane istorija i teorija feminizma i ginokritike, teorijski tekstovi Emili Martin („Naracije tijela, granice tijela”) i Suzan Bordo („Tijelo i reprodukcija ženstvenosti”), kao i izbor iz poezije i proze šest savremenih bosanskohercegovačkih autorki: Feride Duraković („Beba s kosom”), Bisere Alikadić („Vrt naslada ili šta uraditi sa svojim starim tijelom“), Mubere Pašić („In memoriam”), Nermine Omerbegović („Pisati”), Šejle Šehabović („Šminka”) i Aleksandre Čvorović („Porodično stablo”). Ova čitanka predstavlja dobro polazište za autore koji bi pisali nove udžbenike u FBiH, zasnovane na kurikularnoj reformi.

LITERATURA I IZVORI:

1. Veličković, N. (2015). Školokrečina: nacionalizam u bošnjačkim, hrvatskim i srpskim čitankama. Sarajevo: Mas Media – Fond za otvoreno društvo BiH.
2. Vučić, K., Stakić Savković, M. (2023), Čitanka za 1. razred srednjih stručnih škola za četvorogodišnja zanimanja. Istočno Novo Sarajevo: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
3. Ibrahimović, N., Kazaz, E. (2003). Čitanka za IV razred gimnazije. Sarajevo: OKO.
4. Lešić, Z. (2006). Čitanka za drugi razred gimnazije. Sarajevo: Sarajevo Publishing.
5. Lešić, Z. (2008). Čitanka za prvi razred gimnazije. Sarajevo: Sarajevo Publishing.
6. Pržulj, Ž., Mitrić, M. (2018). Čitanka za 4. razred gimnazije. Istočno Novo Sarajevo: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
7. Program (1993). Nastavni plan i program za gimnaziju. Pale: Republika Srpska Ministarstvo obrazovanja, nauke i kulture.
8. Program (2018). Nastavni plan i program gimnazija: izborno područje – Opća gimnazija. Sarajevo: Ministarstvo za obrazovanje nauku i mlade Kantona Sarajevo.
9. Spahić, V. (2003). Čitanka za četvrti razred gimnazije. Sarajevo: Sarajevo Publishing.
10. Spahić, V., Kunić, M. (2005). Čitanka za treći razred gimnazije. Sarajevo: Sarajevo Publishing.
11. Stakić Savković, M., Vučić, K. (2022). Čitanka za 1. razred srednjih stručnih škola za trogodišnja zanimanja. Istočno Novo Sarajevo: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.

[1] Nastavni planovi i programi za gimnazije i srednje stručne škole u Republici Srpskoj dostupni su na veb stranici Republičkog pedagoškog zavoda RS: https://www.rpz-rs.org/.

[2] Kurikularna reforma za KS dostupna je na stranici http://kurikulum.ks.gov.ba/, dok je reforma ZDK kantona dostupna na stranici https://kurikulumpzzdk.ba/.