ZALIVSKE MONARHIJE I KATARSKA KRIZA

ZALIVSKE MONARHIJE I KATARSKA KRIZA

Autor: Nemanja Starović

Pod pojmom Zalivskih monarhija podrazumevaju se sve male, naftom bogate države na jugozapadnoj obali Persijskog zaliva – Kuvajt, Bahrein, Katar, Oman i Ujedinjeni Arapski Emirati. Tehnički, u ovu grupu spada i Saudijska Arabija, ali s obzirom na njenu veličinu, te tradicionalnu političku i demografsku orijentaciju ka središtu Arabijskog poluostrva i njegovim zapadnim obalama, njen geopolitički položaj se uglavnom zasebno analizira.

Iako u mnogo čemu različite, Zalivske monarhije dele nekoliko bitnih zajedničkih obeležja. Pored nalazišta nafte i gasa kojima obiluju, sve ove države su monarhije blizu apsolutnog tipa, u kojima su sve ključne poluge vlasti skoncentrisane u rukava vladara i članova njihovih porodica. Takođe, veliki deo stanovništva ovih država čine stranci, uglavnom radnici iz Indije, Pakistana, Irana i afričkih država, za koje je gotovo nemoguće da steknu državljanstvo i uživaju u svim prednostima koje država blagostanja nudi. Procenat stranih radnika (nedržavljana) u odnosu na ukupno stanovništvo u UAE dostiže 88%, u Kataru 85%, Kuvajtu 58%, Bahreinu 51%, Omanu 44%.

Sve ove države bile su, formalno kao protektorati ili u neformalnom vidu, pod ekonomskom i političkom dominacijom Velike Britanije do polovine XX veka, a danas predstavljaju najvažnije saveznike Sjedinjenih Američkih Država unutar arapskog sveta. Može se reći i to da ove države, izuzimajući možda Oman, sa velikim podozrenjem gledaju na velikog suseda sa druge strane Persijskog zaliva, strahujući od uticaja Irana na sopstvene građane koji pripadaju šiitskoj školi islama.

Kuvajt se nalazi na samom kraju Persijskog zaliva i kroz istoriju je predstavljao izuzetno važno trgovačko središte. NJegov značaj je do početka XX veka drastično opao, da bi tek pronalazak naftne i početak njene eksploatacije nakon Drugog svetskog rata vratio Kuvajt u ekonomski i politički fokus planete. Iako je snažno pomagao Bagdad tokom Iračko-Iranskog rata, Kuvajt se našao na meti Sadama Huseina već 1990. godine, kada je postao žrtva invazije. Trupe SAD i saveznika oslobodiće ovaj emirat 1991. godine, i od tada se u kontinuitetu značajan kontigent američke armije nalazi stacioniran na njegovoj teritoriji. U Kuvajtu živi oko četiri miliona ljudi, od kojih su svega 1.200.000 državljani, a odnos u broju među sunitima i šiitima je između 60:40 i 70:30 u koristi prvih. Ovaj emirat poseduje značajnu količinu tzv. „meke moći“ unutar regiona, ali i arapskog sveta u širem smislu, budući da predstavlja centar industrije zabave, te da recimo TV serije proizvedene u Kuvajtu imaju veliku popularnost u mnogim arapskim državama. Kuvajtom suvereno vlada dinastija al-Sabah.

Bahrein je ostrvska država, odnosno arhipelag koji čini jedno veliko i više manjih osrtva u blizini jugozapadne obale Persijskog zaliva. Nakon povlačenja britanskih trupa u procesu dekolonizacije, Bahrein je državnu nezavisnost stekao 1971. godine, uprkos želji Irana da arhipelag učini delom svoje teritorije. Državom vlada sunitska dinastija Al-Kalifa, a 2002. godine emir Hamad ibn Isa el Kalifa se proglasio kraljem, čime je i Bahrein postao monarhija protokolarno višeg ranga. Od oko 1.300.000 stanovnika, nešto manje od polovine su i državljani, a od 70% stanovnika Bahreina koji ispovedaju islam, 65-75% pripada šiitskoj školi, što čini permanentan izvor frikcija narodnih masa sa vladajućom sunitskom dinastijom. Serijom mostova i nasipa dugim 25 km, Bahrein je 1986. godine spojen sa kopnom Saudijske Arabije, te više ne predstavlja ostrvo u saobraćajnom smislu. U Bahreinu se nalazi jedna od najvažnijih baza američke mornarice u regionu i sedište je Pete flote SAD-a.

Poput Bahreina, i susedni Katar, smešten na poluostrvu uvučenom u Persijski zaliv, nezavisnost od britanske vlasti stekao je 1971. godine. U državi živi oko 1.800.000 stanovnika, od kojih su tek nešto manje od 300.000 i državljani emirata. Religijski, veliku većinu stanovnika čine muslimani suinitske škole i vehabijskog učenja, kao i u Saudijskoj Arabiji sa kojom Katar deli kopnenu granicu. Na teritoriji ovog emirata nalazi se najveća vazduhoplovna baza SAD-a na području čitavog Bliskog istoka. Velike količine zemnog gasa i nafte koja se izvozi obezbeđuju Kataru ogromne prihode, te se sa bruto društvenim proizvodom od blizu 100.000 dolara po glavi stanovnika, emirat nalazi na samom vrhu liste najbogatijih država sveta. Katar je sedište uticajne medijske mreže Al-DŽazira, a biće i prva arapska država koja će organizovati svetski kup u fudbalu, 2022. godine. Katarom suvereno vlada dinastija al-Tani.

Ujedinjeni Arapski Emirati predstavljaju federaciju sedam naslednih poseda, nastalu 1971. godine po okončanju britanske vlasti. Vlast svakog pojedinog vladara u sopstvenom emiratu je apsolutna, a najvažnije odluke od značaja za celu državu donose se na nivou Vrhovnog saveta federacije – skupa sedmorice eimra koji predstavlja najvišu instituciju zakonodavne i izvršne vlasti. Predsednik i premijer UAE po pravilu su vladari dva najvažnija emirata, Abu Dabija i Dubaija iz dinastija al-Nahjan i al-Maktum. Ova federacija ima jednu od najviših stopa imigracije u svetu, budući da su preko 85% od devet miliona stanovnika ove države stranci, od kojih 500.000 dolazi iz država zapadnog sveta. Vlasti UAE su donele strategijsku odluku da svoju ekonomiju učine manje zavisnom od izvoza nafte i gasa, te da razviju sektore finansija, turizma i građevine. U tome je najdalje otišao Dubai, koji je poslednjih godina postao istinski poslovni, turistički i saobraćajni centar Bliskog istoka. Podatak po kome aerodrom u Dubaiju po broju međunarodnih putnika stoji rame uz rame sa londonskim Hitroom najbolje govori o značaju koji su ovaj grad, ali i čitava federacija u zadnjim godinama dostigli.

Iako najvećim svojim delom smešten na jugoistočnom delu Arabijskog poluostrva, Oman se smatra i zalivskom državom, zbog malene, ali strateški veoma značajne teritorijalne eksklave na južnoj strani Ormuskog moreuza koji Persijski zaliv spaja sa Indijskim okeanom. Oman nikada u potpunosti nije potpao pod stranu vlast, a tokom XIX veka izgradio je i zamašnu imperiju, koja se protezala uz istočnu obalu Afrike sve do Zanzibara. Ipak, opadanje moći je i ovu državu tokom XX veka svrstalu u interesnu zonu Velike Britanije. Od početka 70-ih Oman počinje da vodi nezavisnu politiku i jedna je od retkih arapskih zemalja koja održava prijateljske odnose sa Iranom. Vladar Omana pripada dinastiji al-Said i nosi titulu sultana, a u njegovim rukama je skoncentrisana vrhovna zakonodavna, izvršna i sudska vlast. Zvaničnu religiju sultanata predstavlja ibadi škola islama, potpuno odvojena kako od sunitske, tako i od šiitske škole, i po tome je Oman jedinstven u islamskom svetu. Oman ima oko dva miliona stanovnika i još toliko stranaca sa stalnim boravkom, a ekomonski je veoma zavisan od izvoza nafte i gasa, kojih nema u tolikom izobilju kao susedne države.

Sve ove države su zajedno sa Saudijskom Arabijom članice Saveta za saradnju arapskih država Persijskog zaliva (poznatom po ranijem akronimu engleskog naziva – GCC). Savez je nastao još 1981. godine kao prevashodno trgovinski blok, ali je vremenom širio svoje funkcije kako u ekonomskoj, tako i u drugim sferama. Danas, GCC predstavlja zajedničko tržište šest država, kao i jedinstveni prostor za investicije i razvoj infrastrukture. U toku su pripreme za lansiranje zajedničke valute, koja već funkcioniše u međubankarskom poslovanju (poput nekadašnjeg ekija, preteče evra), a uspostavljene su i zajedničke vojne snage u vidu jedinice koja broja 40.000 pripadnika i za čiji angažman je neophodna saglasnost svih država članica.

Ipak, nesrazmera između veličine, ekonomske i vojne snage Saudijske Arabije s jedne strane i pet malih država s druge, uzrok je tenzijama koje u njuhovim odnosima povremeno izbijaju, kao posledica težnje Rijada da uspostavi svoju punu dominaciju unutar bloka. U tom kontekstu valja posmatrati i poslednju krizu u odnosima Dohe i ostalih prestonica, koja je izbila u junu tekuće godine, kada su vlasti Saudijske Arabije iznele niz optužbi na račun Katara i uputile oštar ulitamut vlastima u Dohi, zahtevajući da okonča podršku terorističkim grupama širom Bliskog istoka, zatvori televizijsku stanicu „Al-DŽazira“ itd.

Odnosi Katara i Saudijske Arabije se moraju sagledati u nešto širem kontekstu, uvažavajući to da se radi u dvema vahabijskim monarhijama bitno različitim po veličini i broju stanovnika, te da je u tom odnosu položaj Dohe bio tradicionalno podređen u odnosu na Rijad. Međutim, pronalazak ogromnih količina zemnog gasa u Kataru i komercijalizacija njegove eksploatacije počela je da donosi Dohi 90-ih godina ogromne prihode, usled čega su porasle ambicije malenog emirata na spoljnopolitičkom planu. Kombinacijom različitih elemenata tzv. „meke moći“ Katar je uspeo da se pozicionira kao medijsko središte Arapskog sveta, jedan od ključnih saveznika SAD-a koje najveću vojnu bazu u inostranstvu imaju upravo na teritoriji Katara, ali i kao mesto odakle stiže podrška svim progresivističkim pokretima u širem regionu. Velika podrška koju je Doha preko medijskog giganta „Al-DŽazire“ pružala svim pobunjenicima tokom tzv. Arapskog proleća posebno je iritirala Rijad, koji se tim procesima oštro protivio.

U bližoj prošlosti, Rijad je već prekidao diplomatske odnose sa Dohom i to u periodu od 2002. do 2008. godine, kao i tokom 2014. godine. Povlačenje emira Hamada bin Kalife el-Tanija polovinom 2013. godine po mnogim tumačenjima je bilo plod pritisaka Saudijske Arabije, čiji mediji do danas ponavljaju optužbe po kojima bivši emir i dalje iz pozadine vuče konce u Dohi umesto svog sina, emira Tamima bin Hamada.

Dugotrajno nezadovoljstvo Rijada kritičkim izveštavanjem „Al-DŽazire“ i saradnjom koju Doha ostvaruje sa Teheranom na planu zajedničke eksploatacije gasa, eskaliralo je ipak usled krupnih promena na unutrašnjem planu Saudijske Arabije. Naime, u Rijadu je od početka 2017. godine u toku dugotrajan proces tranzicije vlasti, u sklopu još kompleksnije smene generacija unutar brojne porodice el-Saud, što predstavlja već i biološku nužnost. Sin kralja Salmana, Muhamed bin Salman, prethodno ministar odbrane i drugi u redu nasleđa prestola, unapređen je u  prestolonaslednika. Snažna podrška za to je stigla iz Vašingtona, a prestolonaslednik Muhamed se smatra najzaslužnijim za posetu Donalda Trampa Rijadu i postizanje dogovora o saudijskoj nabavci američkog oružja vrednog više stotina milijardi dolara. Relativni neuspeh saudijske intervencije u Jemenu, koju je takođe pokrenuo Muhamed bin Salman, želeo se nadomestiti brzim diplomatskim uspehom, što je zavrtanje ruke Kataru trebalo da predstavlja, čime bi dominacija Rijada i liderstvo prestolonaslednika Muhameda bili potvrđeni.

Brzi uspeh Rijada je u ovom slučaju ipak izostao, budući da su vlasti u Dohi zauzele čvrst stav i za to dobile podršku mnogih značajnih igrača u regionu, kao i izvan njega. U pomoć Dohi je očekivano skočio Tehran, veliki rival Saudijske Arabije sa suprotne strane Persijskog zaliva, ali i Turska, koja je ojačala svoj već postojeći vojni kontigent na katarskoj teritoriji. Ovakav potez Ankare se tumači između ostalog i time što su odnosi sa Rijadom pogoršani još tokom tzv. Arapskog proleća, posebno podrškom Ankare i Rijada različitim stranama u Egiptu. Zanimljivo je i to da je isprva radikalno pro-saudijski stav Bele kuće u SAD-u morao biti ublažen intervencijom Pentagona, koji krizu sagledava prevashodno iz ugla integriteta i logističkih potreba vazduhoplovne baze el-Udeid koja je nalazi na teritoriji Katara i predstavlja dom za preko 10.000 pripadnika američkih vazduhoplovnih snaga.

Nakon inicijalne eskalacije i razmene ultimatuma i pretnji, kriza je ušla u mirniju fazu, u kojoj se do danas nalazi. Od članica GCC stranu Rijada drže Ujedinjeni Arapski Emirati i Bahrein, dok se Kuvajt postavlja kao posrednik u cilju iznalaženja diplomatskog rešenja. Sagledana u nešto širem kontekstu, Katarska kriza predstavlja tek jednu dimenziju u kojoj se ispoljava sve veća napetost u regionu Persijskog zaliva. Postizanje tzv. Nuklearnog sporazuma između Vašingtona (i ostalih) i Teherana 2015. godine, otvorilo je vrata snažnom usponu Teherana, pre svega u ekonomskom vidu, ali posledično i u svim drugim sferama.  To je dovelo do izuzetno velike nervoze u Rijadu, gde je ispravno shvaćeno da u novim okolnostima vreme radi protiv njih, te da će u postojećoj ravnoteži snaga na obalama Persijskog zaliva, klatno moći sve više pretezati na stranu Teherana. Težnja Rijada da poremeti po sebe nepovoljan status kvo, naišla je na razumevanje „prirodnih saveznika“ u Izraelu, a zajednički lobistički napori u Vašingtonu su očigledno urodili plodom. Najave nove američke administracije da će se povući iz tzv. Nuklearnog sporazuma predstavljaju moguće otvaranje Pandorine kutije, koja bi mogla da zapali čitavo područje Persijskog zaliva. Imajuću u vidu nova pregrupisavanja na području Sirije i Iraka koje slom tzv. Islamske države donosi, kao i sve zapaljivije uslove u Iračkom Kurdistanu, može se reći da Bliski istok ulazi u novi ciklus ratova koji će obeležiti neka drugačija savezništva, kako regionalnih igrača, tako i velikih sila koje su na tom delu planete već politički i vojno prisutne.