„Svi mi umiremo samo jednom, a veliki ljudi po dva puta:
jednom kad ih nestane sa zemlje,
a drugi put kad propadne njihova zadužbina“
Ivo Andrić
Autor: msr LJiljana Dragosavljević Savin, istoričar
Zadužbina, u širem smislu reči, označava sve ono što je neko darivao crkvi, manastiru, svom narodu, državi ili rodnom kraju za ostvarivanje društveno korisnih ciljeva, onako kako ih je sagledao i vrednovao sam zadužbinar. Cilj svake zadužbine, naročito onih koje imaju prosvetiteljski karakter jeste, s jedne strane, da se pravilnim korišćenjem i upravljanjem njenom imovinom ostvaruju ciljevi i želje zadužbinara, a, s druge strane, da se dugoročno očuva materijalna supstanca, odnosno vrednost zaveštane imovine kako bi se stvorili uslovi za njen plodotvoran rad duže vreme. Za svakog pojedinca učešće u radu zadužbinskog odbora predstavlja veliku čast. Suština zadužbinarstva ogleda se u trajnom darivanju privatne imovine za ostvarivanje društveno korisnih ciljeva. Ovde se uspostavlja specifičan vid građansko pravnih odnosa.
Preko zadužbinarstva u kontinuitetu se održava duhovna veza sa našim srednjim vekom i neprestano se prilagođava novonastalim društvenim i političkim prilikama. Između dva svetska rata zadužbinarstvo je dobilo poseban zamah, da bi posle Drugog svetskog rata potpuno zamrlo. Imovina zadužbina, kao i imovina fondova potpala je pod udar zakona o eksproprijaciji i nacionalizaciji. Ovi zakonski akti odjednom su prekinuli tradiciju zadužbinarstva kod Srba, dugu osam vekova. Procenjuje se da je Srbija kroz istoriju imala nekoliko stotina zadužbinara, dok se u Arhivu Srbije čuva građa o više od 400 zadužbinara.
Krajem 18. i početkom 19. veka u gradovima u Srbiji oblikuje se građanski sloj, koji se sve više bogati, prevashodno se baveći trgovinom i kao takav čini okosnicu ekonomske snage. Mnogi od njih su uočili da njihova materijalna dobra, nekretnine i ostalo bogatstvo najbolje mogu da posluže narodu ako se zaveštaju za sasvim konkretne namene, pre svega za prosvetne, kulturne i humanitarne ciljeve.
U Vojvodini su zadužbinari ostavili trajne i duboke korene. Na Fruškoj gori, Srpskom Atosu, nastavila se nemanjićka tradicija građenja zadužbina. Potomci despota Đurđa Brankovića, došavši u Srem krajem 15. veka, podižu veći broj zadužbina – Krušedol, Jazak, Fenek, Hopovo, obnova Privine glave, uređenje crkve Sv. Luke u Kupinovu gde su bile mošti njihovog oca i muža Stefana Slepog. U fruškogorskim manastirima pohranjeno je sve što se moglo skloniti od Turaka i poneti sa sobom: svete knjige, ikone, povelje, srbulje, letopisi, delovi srednjovekovne odeće, crkvene sasude i mnogi drugi vredni predmeti. U Frušku goru sklanjani su vredni predmeti iz manastira Studenice, Žiče, Mileševe , Rače, Vinče… Dejan Medaković u monografiji Sveta gora fruškogorska o tome detaljno piše, a posebno ističe sledeće: „Te velike seobe najvećih dragocenosti iz starog zavičaja najuzbudljivije potvrđuje povest o prenosu moštiju sv. mučenika knjaza Lazara… Za vreme Austro-turskog rata, sa Lazarevim moštima kreću se monasi manastira Ravanica (kod Ćuprije), noseći ih sve do Sent Andreje, gde su počivale četiri godine u drvenoj crkvici blizu Dunava, a na istom mestu sklonjene su i iz Krušedola mošti sv. Brankovića. Lazareve mošti obrele su se 1697. u manastiru Ravanici u Fruškoj gori, koja postaje prvi rasadnik njegovog kulta. Za vreme revolucije 1848. godine mošti sv. kneza Lazara sklonjene su u manastir Fenek, odakle su vraćene u Ravanicu. Godine 1941. arhimandrit Longin prenosi ih u manastir Bešenovo, odakle ih je, po odobrenju nemačkih okupacionih vlasti, prenela posebna komisija u Beograd, na čelu sa prof. Radoslavom M. Grujićem. Konačno, rešenjem sv. Sinoda Srpske pravoslavne crkve telo sv. kneza Lazara vraćeno je 1989. godine u njegovu zadužbinu manastir Ravanicu kod Ćuprije“.
Jedna od značajnih srpskih zadužbina u Vojvodini je Karlovačka gimnazija. Počela je sa radom 1. novembra 1791. godine i najstarija je gimnazija kod Srba. NJeno osnivanje veže se za ime uglednog građanina Sremskih Karlovaca – Dimitrija Anastasijevića Sabova. On je dao mitropolitu Stefanu Stratimiroviću blizu 20.000 forinti za osnivanje srpske gimnazije, na korist i dobrobit srpskog naroda. Sabov je i kasnije darivao Karlovačkoj gimnaziji značajna finansijska sredstva, kao što je učinio 1803. godine, uplativši joj još dodatnih 20.000 forinti. Uz veliko angažovanje mitropolita Stratimirovića, još 87 uglednih građana Sremskih Karlovaca priložilo je više od 30.000 forinti za osnivanje Gimnazije. Gimnazija je prvih sto godina radila u staroj zgradi Latinske škole, koju je podigao mitropolit Pavle Nenadović. Ona je bila neugledna i skromnih mogućnosti za kvalitetno izvođenje nastave. Međutim, i pored toga, kroz učionice ove škole prošlo je više od 18.000 učenika. Od 1907. godine nastavu u Gimnaziji mogle su da prate i devojke, u početku samo one koje su živele u Karlovcima, kako bi uvek mogle da budu na oku svojih roditelja. Nova reprezentativna zgrada je izgrađena 1891. godine, prema projektu mađarskog arhitekte Đule Partoša, a zahvaljujući sredstvima patrijarha Germana i njegovog brata Stevana Anđelića, prote sremskomitrovačkog. Oni se stoga i smatraju zadužbinarima Karlovačke gimnazije.
Srpska učiteljska škola u Somboru je takođe zadužbina. U Somboru je 1. maja 1778. godine počela da radi Norma, prva obrazovna institucija za pripremanje učitelja kod Srba i drugih južnoslovenskih naroda. NJen osnivač, upravitelj i glavni predavač bio je poznati građanin Sombora, Avram Mrazović, koji je istovremeno bio direktor svih srpskih škola u Bačkoj, Baranjskoj i Torontalskoj županiji. Mrazovićeva Norma radila je u Srpskoj pravoslavnoj crkvenoj opštini u Somboru i bila je jedno vreme najviši nivo obrazovanja kod Srba, sve dok nisu počele sa radom Gimnazija (1791.) i Bogoslovija (1794.) u Sremskim Karlovcima. Ova škola je radila više od 30 godina u crkvenoj opštini u Somboru, sve do 1811. godine. Naredne 1812. godine u Sentandreji je osnovana prva Srpska učiteljska škola, kao odgovor na nove i narasle potrebe Srba za obrazovnim učiteljskim kadrom. Osnivač i direktor ove škole bio je Uroš Nestorović, Srbin iz Budima, koji je u to vreme obavljao i funkciju vrhovnog nadzornika svih pravoslavnih škola (uključujući grčke i rumunske) u Austrougarskoj monarhiji. Nakon četiri godine rada u Sentandreji, Srpska učiteljska škola je 1816. godine ponovo preseljena u Sombor i to ponovo u zgradu Srpske pravoslavne crkvene opštine. Veliki doprinos razvoju Učiteljske škole dao je njen upravitelj, a potom i patrijarh srpski – Georgije Branković. On je o svom trošku 1895. godine podigao novu zgradu Preparandije u Somboru, u kojoj je Učiteljska škola radila sve do 1948. godine. Georgije Branković je jasno uočavao da samo školovani ljudi mogu uspešno da se bore za verska, nacionalna, kulturna, obrazovna i politička prava srpskog naroda i zato je godinama radio na unapređivanju narodne prosvete i kulture. Pomagao je mnoge škole, a neke je i sam gradio, kao na primer u Dalju, Kupinovu, Belom Brdu, Santovu. Učiteljska škola u Somboru je gotovo jedan vek bila jedina škola za pripremanje srpskih učitelja i stekla je veliki ugled. Somborska preparandija je 1973. godine prerasla u Pedagošku akademiju, a 1. jula 1993. godine u Učiteljski fakultet koji je radio sve do 31. januara 2006. godine. Tada je Savet Univerziteta u Novom Sadu doneo odluku da se transformiše u Pedagoški fakultet.
Prekretnicu dobročinstva u srpskom narodu predstavlja postupak Save Tekelije, austrijskog grofa i prvog Srbina sa titulom doktora pravnih nauka. Tekelija je prvi Srbin koji je svoje bogatstvo zaveštao instituciji. Na taj način dao je primer drugim imućnim Srbima, kako u Habzburškoj monarhiji, tako i u Kneževini Srbiji, kako i kome treba usmeravati zadužbine. Do tog doba imućni Srbi su imovinu, po principu mecenstva, ostavljali pojedincima.
Tekelijanum je zadužbina koju je osnovao Sava Tekelija 1838. godine u Pešti, sa ciljem da se u njoj školuju siromašni i najbolji srpski đaci i studenti iz svih krajeva gde su živeli Srbi. Početni fond Tekelijanuma bio je izuzetan – sastojao se od 100.000 forinti, dve kuće u Pešti, tri dvorca u Aradu i 28 jutara zemlje. Činili su je Dom srpskih studenata i Fond za izdržavanje Tekelijanuma. Namera Save Tekelije je bila da se u ovoj kulturno-obrazovnoj ustanovi srpskim đacima omogući školovanje i univerzitetsko obrazovanje. Zadužbina im je obezbeđivala smeštaj, ishranu i stipendiju. Tekelijanum je vremenom postao glavno stecište intelektualnih snaga srpskog naroda, koje su doprinosile njegovom kulturnom i civilizacijskom napretku. U zgradi Tekelijanuma bila je smeštena Matica srpska sve do preseljenja u Novi Sad 1864. godine. Matica srpska je i upravljala Tekelijanumom od njegovog osnivanja do 1878. godine, kada su je vlasti primorale da upravu ustupi Srpskoj pravoslavnoj crkvenoj opštini u Pešti. Posle Drugog svetskog rata, 1952. godine zgrada Tekelijanuma je nacionalizovana i zadužbina je privremeno prestala da postoji. Posle 65 godina mađarske državne vlasti su 1996. godine vratile polovinu zgrade Budimskoj eparhiji Srpske pravoslavne crkve. Uz pomoć vlade AP Vojvodine delimično je obnovljeno zdanje koje je decenijama propadalo usled nebrige stanara i mađarskih vlasti. To je omogućilo da zadužbina Save Tekelije, čuveni Tekelijanum, obnovi svoj rad. Danas se osnovna ideja Save Tekelije realizuje kroz boravak srpske dece u učeničkom domu, gde je smešteno 60 učenika srpske nacionalnosti koji uče u srpskoj gimnaziji Nikola Tesla u Budimpešti. Gimnazija danas ima 180 učenika, radi po mađarskom nastavnom programu i nalazi se pod upravom Eparhije budimske. Tekelijanum je bio bastion srpske kulture u Ugarskoj, jer je oblikovao srpsku elitu što je bila neprocenjiva vrednost koju je Tekelija vizionarski predvideo jer je obrazovanje bilo i ostalo pokretač razvoja srpskog društva.
Malo je poznato da je Sava Tekelija osnovao fond za obrazovanje srpske dece u Vojnoj inženjerskoj akademiji u Beču. Za tu ustanovu odredio je 108.000 forinti i još 8.000 za odevanje srpskih pitomaca. Bilo je predviđeno da pitomci budu četiri Srbina iz Vojne Krajine, koji su birani od strane vladike karlovačkog. Upravljanje ovim fondom bilo je povereno upravi narodnih fondova u Sremskim Karlovcima. Tekelija je, zajedno sa imućnim sugrađanima, pomagao školovanje srpske dece u Aradu, učinio je dobročinstva gimanzijama u Sremskim Karlovcima i Novom Sadu, bio ktitor manastira i crkava i mnogo toga drugog.
Sava Tekelija je bio jedan od prvih dobrotvora Matice srpske od njenog osnivanja 1826. godine u Pešti. Za izdržavanje Matice svake godine izdvajao je 100 forinti u srebru i 100 forinti u bečkoj valuti. Zbog svog zalaganja, Tekelija, koji je bio ne samo donator već i aktivni učesnik u radu Matice, 1838. godine izabran je za doživotnog predsednika ove ugledne institucije. Za njega se vezuje i početak štamparske delatnosti Matice srpske, jer je upravo on kupio prvu štampariju i počeo sa objavljivanjem knjiga. Značajna je i književna zbirka Tekelijanuma, koja je formirana zahvaljujući tome što je, za potrebe pitomaca, Sava poklonio svoju ličnu biblioteku od 4.000 knjiga, a u narednim decenijama proširivana je iz prihoda fonda. Više puta preseljavana, ova zbirka je napokon 1848. godine preneta u Biblioteku Matice srpske i u tom trenutku brojala je preko 10.000 svezaka. Porodični portreti porodice Popović – Tekelija donirani su za potrebe Muzeja Matice srpske.
Zahvaljujući zadužbinarstvu stvorena je najvažnija i najstarija književna, kulturna i naučna institucija kod Srba – Matica srpska. Sedmorica srpskih građana Budima i Pešte 16. februara 1826. godine stavili su svoje potpise na osnivački akt. Bili su to trgovci (ili ćifte): Gavrilo Bozitovac, Jovan Demetrović, Josif Milovuk (koji je pokrenuo akciju), Petar Rajić, Andrija Rozmirović, Georgije Stanković i advokat Jovan Hadžić, koji je bio i prvi predsednik novoosnovanog društva. Knez Miloš Obrenović se može smatrati i prvim velikim dobrotvorom Matice srpske, jer je uplatio petostruko veći ulog od svih ostalih. Posle kneza Miloša i prvog dara Save Tekelije iz 1833. godine, među značajnim zadužbinarima našao se Jovan Nako – veleposednik i plemić, koji osniva Fond za popularisanje srpske književnosti. Godinu dana posle Nakinog dara, počinje prava Tekelijina era u Matici srpskoj. 1838. godine on predaje pod nadzor Matice svoju zadužbinu Tekelijanum. Pored gore navedenih, istaknuti dobrotvori Matice srpske bili su: Petar Petrović NJegoš, Đorđe Radak, Marija i Jovan Trandafil, Sofija Pasković, Miloš i Marija Dimitrijević, Nestor Dimitrijević, Sima Đorđević, knez Aleksandar Karađorđević, Sofija i Novak Golubski, Petar Kostić, Petar Klasanović, Bogdan Dunđerski, Mihajlo Pupin i mnogi drugi. Matica srpska nalazila se u zgradi Tekelijanuma u Pešti sve do 1864. godine kada je preseljena u zgradu Platoneuma u Novi Sad. Maticu je u Novi Sad, o svom trošku, preselio trgovac iz Bečkereka Jovan Forović. U parobrodu „Napredak“ u šezdeset i jedan sanduk stala je kompletna naša prva javna naučna biblioteka. Sedište Matice srpske nalazi se u zadužbinskom zdanju velike dobrotvorkeMarije Trandafil. Izgradnja ovog objekta finansirana je sredstvima fonda Marije Trandafil, pod nazivom Zadužbina Marije Trandafil za srpsku pravoslavnu siročad u Novom Sadu. Radovi su počeli u julu 1910, po projektu Momčila Tepavice, i u celosti su završeni do kraja 1912. godine. U početku se u ovoj zgradi nalazio Zavod za srpsku pravoslavnu siročad i Gradska čitaonica. Matica srpska se u ovo zdanje uselila 1926. godine i ono je, vremenom, postalo simbol sedišta srpske kulture. Jedno vreme Matica srpska bila je najbogatija zadužbinska ustanova u Ugarskoj. Iz njenih fondova finansirani su kapitalni projekti od značaja za srpski jezik i za razvoj različitih naučnih disciplina.
Marija Trandafil je ostala upamćena kao veliki dobrotvor. Značajan deo njene humanitarne delatnosti bio je usmeren na brigu o novosadskoj sirotinji, posebno o siromašnim bračnim parovima, udovicama i bolesnicima. Za vreme Prvog srpsko-turskog rata 1876. godine bila je predsednica odbora za prikupljanje pomoći srpskim ranjenicima. Osnovala je fond za stipendiranje siromašnih talentovanih đaka Novosadske srpske gimnazije, kao i Fond za materijalnu pomoć Nikolajevske i Uspenske crkve. Ipak, njeno najveće zaveštanje bilo je osnivanje Zavoda za srpsku pravoslavnu siročad, čiju je upravu poverila Matici srpskoj. Odredila je novčani iznos za podizanje zgrade u kojoj će Zavod biti smešten i od koje će se izdržavati njegovi pitomci. Propisala je i pravila po kojima se u Zavodu radilo i njime upravljalo. Zbog svega ovoga Marija je odlikovana Ordenom Crvenog krsta.
Zadužbina bačkog vladike Platona Atanackovića – Platoneum nalazi se i danas u Novom Sadu, u ulici Pašićeva br. 6. Vladika je kupio ovu kuću 1861. godine i od tog vremena zgrada se po njemu naziva Platoneum. On je ostavio zaveštanje da ovde bude Srpski akademski institut sa Pravnim i Filozofskim fakultetom, što će se dosta kasnije zaista obistiniti. Vladika je na ovoj kući podigao još jedan sprat i dugo će ovde biti sedište Bačke eparhije, Matice srpske, Srpske čitaonice i Druge muške gimnazije, a za vreme okupacije srpsko odeljenje Mađarske državne gimnazije. Posle Drugog svetskog rata tu se nalazila Viša pedagoška škola, katedra Filozofskog i Prirodno-matematičkog fakulteta, sve do osnivanja Vojvođanske akademije nauka 1979. godine.
Na dan sv. Save, 27. januara 1810. godine, rodila se Srpska pravoslavna velika gimnazija u Novom Sadu. Ugledni novosadski trgovac Sava Vuković, spahija od Berkasova, darovnim pismom priložio je 20.000 forinti za osnivanje gimnazije. To svoje pismo je, iako slep, svojeručno potpisao pred pet svedoka. Svojim zaveštanjem, izraženim u dokumentu od sedam tačaka, Sava Vuković je uglavnom odredio cilj, zadatak, strukturu i smer razvoja Novosadske gimnazije. On je jasno postavio zahtev da se ona uredi po ugledu na Karlovačku gimnaziju (po načalam karlovačkoga gimnaziuma). Po osnovnom pismu gimnazija je svojina srpske pravoslavne opštine novosadske, a umesto nje gimnazijom upravlja vrhovni Patronat. Kad se u Novom Sadu i okolini čulo za ovaj njegov gest, mnogi rodoljubi počeli su da daju svoje priloge u istu svrhu. Tako je prvobitna svota ubrzo porasla na 108.750 forinti. Oni koji su osnovali prvobitni kapital gimnazije i koji su potpisali molbu za kralja radi potvrde osnovnog pisma, nazvani su osnovatelji ili fundatori gimnazije. Kasniji darodavci nazvani su priložnici. Pored gimnazijskog fonda, Gimnazija se izdržavala od školskih aktivnosti i zaveštanja brojnih narodnih dobrotvora i zadužbina. Tu treba pomenuti zadužbinu Atanasija Gereskog – Atanaseum, dr Nikolu Krstića iz Beograda, Gedeona Dunđerskog, bračni par Pajević iz Novog Sada, Vasu Jovanovića Čiču (koji je gimnazijskom fondu poklonio preko 125 jutara obradive zemlje u titelskom ataru), zadužbinu Đorđa Servijskog i mnoge druge. Krajem sedamdesetih godina XIX veka zgrada Gimnazije više nije odgovarala svojim potrebama. Formiran je Odbor koji je počeo skupljane priloga za zidanje nove gimnazijske zgrade. Novac je sporo priticao. Sve dileme i neizvesnosti prekratio je baron Miloš Bajić (unuk kneza Miloša Obrenovića), prilogom od 100.000 forinti, nekoliko meseci pre svoje smrti. Nova renesansna gimnazijska zgrada podignuta je na mestu stare, samo je gradilište prošireno, i to po nacrtu Vladimira Nikolića. Gradnja je započeta 22. septembra 1899, a završena je 1. jula 1900. godine. Zaveštanjem barona Bajića, ali i ostalih srpskih dobrotvora čije donacije su bile daleko manje, sagrađena je nova gimnazijska zgrada koja je poslužila mnogobrojnim potrebama srpskog društva. Gimnazijsku dvoranu je koristilo gimnastičko društvo „Srpski novosadski Soko“, učenice Više devojačke škole, zanatlijsko pevačko društvo „Neven“, muzička škola „Isidora Bajića“ i večernja škola „Novosadske trgovačke omladine“. Novosadska gimnazija je podržavljena 1920. godine i dobila naziv Državna muška gimnazija, a 1931. godine menja ime u Državna muška realna gimnazija kralja Aleksandra I. Posle Drugog svetskog rata Zakonom o nacionalizaciji oduzeta je imovina pravoslavne novosadske opštine, ukinuti fondovi Patronata i njegova uprava nad Gimnazijom. Od 1959. godine Gimnazija nosi ime jednog od njenih bivših đaka, čuvenog pesnika i lekara iz XIX veka, Jovana Jovanovića Zmaja.
Atanaseum je prvi stipendijski fond za učenike Srpske pravoslavne velike gimnazije. Ova zadužbina je nazvana po svom osnivaču Atanasiju Petrovu Gereskom, bogatom trgovcu iz Odese. Fond „Atanaseum“ je osnovan 1878. godine sa kapitalom od 21.000 ruskih rubalja. Atanasije je zaveštao i svoju kuću za pomoć sirotinji, a ostalo imanje, u vrednosti više od 30.000 forinti, dao je Srpskoj devojačkoj školi i Matici srpskoj u Novom Sadu.
Zadužbina Nauma i Jelene Bozda osnovana je 1870. godine i pomagala je mlade srpske trgovce, zanatlije i mašiniste u Budimu, Pešti i Sentandreji.
„Angelinum“ je zadužbina Lazara i Sofije Dunđerski. Počela je s radom školske 1904/1905. godine, kao Srpsko pravoslavno devojačko vaspitalište. Zadužbina je pomagala obrazovanje devojaka u srednjim, višim i stručnim školama u Budimpešti i za vreme studija obezbeđivala im smeštaj u vaspitnom zavodu. U vlasništvu je imala trospratnu kuću u centru Budimpešte, u Vackoj ulici br. 63. Fasadu ove kuće krasi mozaik majke Angeline, koji je urađen prema crtežu slikara Paje Jovanovića. „Angelinum“ je radio do Prvog svetskog rata. Posle toga, od prihoda zgrade zadužbina je isplaćivala stipendije srpskim učenicama u Budimpešti. Zgrada „Angelineuma“ podržavljena je 1952. godine i tada prestaje sa radom.
Govoreći o zadužbinarima, kao specifičnom soju ljudi, Slavko Vejinović zaključuje: „Raditi mukotrpno čitavog života i sticati bogatstvo i sve to odjednom i velikodušno ostaviti svome rodu, a ne svojim naslednicima – mogli su da urade samo ljudi dubokih patriotskih osećanja, svesni nacionalnih interesa, ciljeva, stremljenja i, nadasve, interesa i potreba svog naroda“.
Današnji zadužbinari su uglavnom političari, a nekada je to bio građanski sloj, bogati pojedinci, pa i pisci i književnici. Znači li to da su zadužbinari koji su sami stvarali svoju imovinu i dela danas samo deo istorije?
Komentari
sa zadovoljstvom sam pročitala vaš esej o zadužbinarstvu i proširila svoje znanje,Čestitam.
Ostavi komentar