Vojska i država

Autor: Lazar Slepčev, politički analitičar i filozof

Ni jedan politički sistem, niti bilo koji režim ne opstojava i ne održava se na vlasti zahvaljujući samo legitimitetu civilnih institucija. U korenu svih sistema vladavine, u manjoj ili većoj meri, nalazi se i primena moći prinude preko ustanova vojske i policije. Međutim, upravo moć prinude koju vojska i policija imaju, može biti višeznačna. Vojska, kojom ćemo se u ovom tekstu baviti, može da služi kao instrument spoljašnje politike ili da ima ključnu unutrašnju ulogu, na primer, u gušenju građanskih nemira, pa i svrgavanju omraženih režima. Vojska takođe može da deluje kao moćna interesna grupa, a može i da, uspostavljanjem vojnih režima, bude alternativa civilnoj vlasti.

Vojska i politika

Razvoj savremenih oružanih snaga počinje nastankom Građanske epohe u Evropi. Evropske sile toga doba počinju da razvijaju standardizovane oblike vojne organizacije, uglavnom zasnovane na stalnoj vojsci. U 19. veku vojska postaje specijalizovana institucija sa profesionalnim vođstvom, odvojenim od ostatka društva. Može se reći da je evropski kolonijalizam najzaslužniji što se ovakav model vojne organizacije uglavnom prihvatio i u ostatku sveta.

Vojska je veoma specifična politička institucija. Od drugih institucija razlikuje se po osnovu četiri činioca koji joj ponekad daju izrazitu prednost u odnosu na civilne institucije. Prvo, kao sredstvo za vođenje rata, vojska praktično ima monopol na naoružanje i izrazitu moć prinude. Pošto može da održi ili obori režim, njena odanost je ključna za opstanak države. Drugo, oružane snage su čvrsto uspostavljene i veoma disciplinovane organizacije, čije je obeležje hijerarhija položaja i kultura stroge poslušnosti. Treće, vojsku uvek odlikuju posebna kultura i skup vrednosti, koji njene pripadnike pripremaju da se bore, ubijaju i možda poginu. Četvrto, pošto garantuju bezbednost i celovitost države, za oružane snage se često smatra, a najčešće i one same sebe tako vide, da su „iznad“ politike, odnosno da su čuvari nacionalnih interesa, što većini armija daje poseban status i ugled, ali takođe može da ih podstakne da se uključe u politiku, naročito kada su, prema njihovom shvatanju, ugroženi vitalni nacionalni interesi. Na karakter oružanih snaga utiču unutrašnji i spoljni činioci. Tu spadaju istorija i tradicija vojske i pojedinih jedinica, kao i priroda šireg političkog sistema, politička kultura i vrednosti samog režima. Navedene četiri karakteristike vojske, uglavnom određuju i njene primarne uloge.

Uloga vojske

1. Sredstvo za vođenje rata

Osnovna svrha vojske je da služi kao sredstvo za vođenje rata koje, ukoliko je neophodno, može da bude upotrebljeno protiv drugih političkih društava. To je razlog zbog kojeg se vojska, kao posebna i stalna ustanova, razvijala paralelno sa sistemom država na početku doba moderne Evrope. Međutim, ono što je najznačajnije, oružane snage mogu se koristiti u odbrambene i osvajačke svrhe. Zbog sposobnosti vojske da odbrani zemlju od spoljnog napada, a gotovo sve države imaju oružane snage. Međutim, ova odbrambena uloga različito utiče na veličinu i prirodu vojske. S druge strane, oružane snage u najmanju ruku moraju da budu toliko moćne koliko i mogući napadači, a poželjno je da su tako snažne da mogu da odvrate agresiju. S druge strane, ukoliko vojska ima isključivo odbrambenu ulogu, može da bude osuđena na duge periode neaktivnosti u kojima mora da održi borbenu gotovost iako u sukobima ne učestvuje.

Značaj vojske znatno se povećava kada se koristi za ostvarivanje osvajačkih, odnosno ekspanzionističkih ciljeva. Za vođenje rata protiv drugih država neophodno je da vojska bude i sposobna i voljna da nastupa kao sredstvo agresije, kao i da njeno ofanzivno delovanje snažno podržava javnost.

2. Garant unutrašnjeg poretka

Iako je vojna sila obično usmerena protiv drugih političkih društava, ona može da bude odlučujući činilac i u domaćoj politici. Međutim, uslovi i načini na koji se vojska koristi razlikuju se od sistema do sistema i od države do države. Jedan od najmanje spornih nevojnih zadataka koji oružane snage mogu da obavljaju jeste uloga službe za delovanje u vanrednim prilikama poput prirodnih i drugih nesreća. Ovaj vid učestvovanja u unutrašnjim poslovima je izuzetak, i obično nema politički značaj. Međutim, to se ne može reći za slučajeve kada se oružane snage koriste za zavođenje reda prilikom građanskih nemira ili sukoba. Postoje države u kojima su političke napetosti i nemiri toliko izraženi da ih građanska policija ne može kontrolisati. To se obično događa kada postoje ozbiljni verski, etnički ili nacionalni sukobi. U takvim situacijama vojska može da postane jedini garant integriteta države. U slučajevima kada se izgubi politički legitimitet, vojska može da postane jedini oslonac režima, štiteći ga od narodnog ustanka ili revolucije. To je način kojim se vlada pretvara u diktaturu.

3. Interesna grupa

Mimo svoje osnovne uloge, slično birokratiji, i vojska može da deluje kao interesna grupa, čiji krajnji cilj seže i do uticaja na sadržaj same politike. U procesu organizovanja u interesnu grupu, vojska koristi prednosti koje ima u odnosu na civilne institucije, a to su pre svih visok stepen znanja i stručnosti svojih kadrova, kao i činjenicu da vojska uživa visok ugled u gotovo svakom političkom društvu. Stoga kroz razne oblike „konsultativnog“ delovanja, vojska uspeva da ostvaruje i svoje ekonomske i političke ciljeve (uticaj kroz ministarstvo odbrane, skupštinske odbore, lobiranje…).

Krajnji cilj je posrednim putem postići što veći vojni budžet, jačanje vojno-industrijskog kompleksa, i, ukoliko je to moguće, uspostaviti što veću kontrolu nad civilnom vlašću.

Najekstremniji vid delovanja vojske kao interesne grupe je pokretanje ratova, kako bi se očuvao vlastiti uticaj u društvu.

4. Vojska kao alternativa civilnoj vladavini

Kontrola nad naoružanjem i moć prinude, daju vojsci mogućnost da se direktno uključi u politički život. Osnovna odlika vojne vladavine je ta da pripadnici oružanih snaga zamenjuju civilne političare, odnosno, najznačajniji položaji u vladi zauzimaju se na osnovu položaja u lancu komandovanja vojskom.

Oblici u kojima se vojna vladavina manifestuje su Vojna hunta, gde je na vlasti Savet ili Odbor (karakteristično za latinoameričke diktature), kao i Vojna diktatura, gde se na vlasti izdvaja jedan visoki oficir (Papadopulos, Pinoče i sl.).

Osnovne karakteristike vojne vladavine su zabrana delovanja opozicije, sindikata i cenzura štampe.

Kontrola vojske

Uprkos velikoj količini moći kojom raspolaže, u velikom delu demokratskog sveta, vojska je pod kontrolom civilnih institucija. Česta praksa demokratskog sveta je da i sam ministar vojske bude civil. Međutim, iz svega navedenog, jasno je da je vojska jedna veoma konzervativna, i u sve pore društva dobro infiltrirana organizacija, tako da i moderni koncept civilne kontrole nad vojskom prolazi sa promenljivim uspehom.