Vladimir Lamanski: geopolitika panslavizma

Autor: Milorad Vukašinović, novinar i publicista

Vladimir Ivanovič Lamanski (Sankt Peterburg, 8. jul 1833 − Petrograd, 2. decembar 1914) bio je poznati ruski istoričar, filolog, etnograf i univerzitetski profesor. Rodio se kao peto dete u devetočlanoj porodici od oca Ivana Ivanoviča, senatora i direktora Kreditne kancelarije Ministarstva finanisija, i majke Vere Jakovljevne, koja je bila ličnost širokog obrazovanja. Zahvaljujući majci stekao je početno obrazovanje i rano naučio da govori francuski jezik. Potom je završio Prvu peterburšku gimnaziju 1850. godine i studirao na Istorijsko-filološkom fakultetu Peterburškog univerziteta gde je pohađao seminar Izmaila Ivanoviča Sreznjevskog, prvog doktora slovensko-ruske filologije. Pod uticajem ovog istaknutog mislioca Lamanski je razvio interesovanje za izučavanje slavistike kao složene discipline koja obuhvata širok spektar istraživanja: lingvističkih, etnoloških i  arheoloških, istorijsko-filoloških, religioznih i folklornih.

Vladimir Ivanovič je istraživao rusku istoriju 18. i 19. veka, a izvore je nalazio u arhivi Ministarstva inostranih poslova carske Rusije. Rano je počeo da uzima učešća u radovima Etnografskog odeljenja Ruskog geografskog društva, a već 1857. godine objavio je članak O rasprostranenii znaniй v Rossii (O širenju znanja u Rusiji). Godine 1859. je završio magistarsku tezu pod naslovom O Slovenima u Maloj Aziji, u Africi i u Španiji. Od 1862. do 1864. godine je putovao po slovenskim zemljama i napisao niz radova (Srbija i južnoslovenske pokrajine Austrije, Narodnost Italijana i Slovena u političkim i kulturnim odnosima) u kojima je nastojao da potvrdi i razvije slovenofilska stajališta. Tada je nastala njegova ideja o slovenskom ujedinjenju pod okriljem ruskog jezika, kao opšteg književnog jezika celog Slovenstva. Za vreme boravka u Beogradu, Zagrebu i Beču prikupio je bogat rukopisni materijal koji je objavio 1864. godine. Naredne godine dobio je katedru na Univerzitetu u Peterburgu i počeo je da sprovodi koncepciju slovenskih istraživanja u interesu ruske samospoznaje (Čteniя o slavяnskoй istorii). U zvanju redovnog profesora Peterburškog univerziteta (od 1873) obrazovao je čitavu školu slavista, a jedno vreme je obavljao funkciju sekretara Ruskog geografskog društva.

Napisao je 1869. godine više članaka pod nazivom Nerešeno pitanje u kojima je izneo razmišljanja o istorijskom razvoju staroslovenskog jezika, kao i o bugarskoj pismenosti i jeziku 16 — 18. veka. Godine 1871. objavljena je njegova doktorska disertacija O istorijskom proučavanju grčko-slovenskog sveta u Evropi  u kojoj je izložio originalnu teoriju o postojanju i razlikama između grčko-slovenske i romano-germanske civilizacije. Bio je urednik geografskog dela Živa starina, a pisao je i članke iz oblasti etnografije. Za korespondentnog člana Društva srpske slovesnosti izabran je 1863. godine, zatim za dopisnog člana Srpskog učenog društva 1864. godine, dok je počasni član Srpske kraljevske akademije od novembra 1892. godine. Iste godine napisao je poznati članak Tri sveta azijsko-evropskog kontinenta koji će kasnije biti povod za tvrdnju emigrantskog pisca Petra Nikolajeviča Savickog o tome da je „ruska civilizacijska geopolitička škola mišljenja bila teorijski zaokružena već krajem 19. veka”. Vladimir Lamanski je od 1900. godine stekao zvanje akademika Peterburške akademije nauka, a bio je i počasni profesor Peterburškog univerziteta. U svojoj bogatoj naučnoj karijeri publikovao je ogroman broj tekstova, a posthumno 1916. godine objavljena je njegova kapitalna monografija Geopolitika panslavizma.

Slovenofilstvo

Znatnije interesovanje ruske javnosti za slovensko pitanje vezuje se za vreme Napoleonovih ratova kada je tokom vojnih pohoda veliki broj  mislećih  Rusa bio u prilici da neposredno spozna način života slovenskog življa izvan Rusije. Drugi važan činilac koji je pokrenuo zanimanje ruskog društva za slovensko pitanje bili su nacionalno-oslobodilački pokreti u južnoslovenskim i zapadnoslovenskim krajevima koji su svakako uticali na formiranje zajedničke svesti o pripadnosti slovenskom plemenu. Jačanje germanskog militarizma takođe je znatno doprinelo jačanju slovenske samosvesti. U prvoj polovini 19. veka vodeća svetska štampa dosta je obrađivala teme koje su se odnosile na položaj Slovena, a i prestižne univerzitetske katedre u Parizu, Beču, Berlinu i Lajpcigu okupljale su stručnjake koje je zanimala ova materija. Tridesetih godina 19. veka je razdoblje otvaranja slavističkih katedri na ruskim univerzitetima u Moskvi, Peterburgu, Kazanju i Harkovu, a na osnovu predloga tadašnjeg ministra prosvete grofa Uvarova. U to vreme doneta je odluka o tome da određeni broj mladih naučnika bude upućen u razne slovenske zemlje radi produbljenijih istraživanja. Tako je prof. I. Srezenjski stekao prve važnije uvide u slovenske teme na kojima je kasnije temeljio svoju doktorsku disertaciju i ukupno stvaralaštvo, čije rezultate je prenosio sledbenicima među kojima je bio i Lamanski.

Sredinom 19. veka pod uticajem lekcije izgubljenog Krimskog rata (1853−1856) dogodile su se tektonske promene u ruskoj društvenoj svesti. Jedna grupa istaknutih autora slovenofilske orijentacije (Dostojevski, Danilevski, Leontjev) u svojim radovima oslikavala je rusku razočaranost u podršku koju je u ovom ratnom sukobu tadašnja Evropa pružila Osmanskom carstvu. Šta je smisao ruskog istorijskog puta i na kojim osnovama treba da počiva odnos Rusije prema Zapadu, njegovim institucijama i vrednostima? Ovo su samo neka od pitanja na koja su pomenuti autori imali sasvim originalna zapažanja. Tako je Nikolaj Danilevski u kapitalnoj monografiji Rusija i Evropa (1871) izneo stanovište o tome da se Rusija i Evropa razlikuju u svakom pogledu, a posebno u onom najdubljem kulturno-civilizacijskom smislu. On je dovodio u pitanje mnoge predstave koje je nametala tadašnja romansko-germanska civilizacija, uključujući i geografske stereotipe o Uralu kao nekakvoj prirodnoj granici koja navodno deli Evropu od Azije.

Za Danilevskog je postojanje „slovenskog kulturno-civilizacijskog tipa“ bila nesporna metaistorijska datost koja je kao takva objektivno suprostavljena „opštečovečanskim“ težnjama romansko-germanske civilizacije. Mada nije koristio izraz geopolitika, Danilevski se u ovom delu prikazao kao vrstan geopolitičar, pišući između ostalog o vojnostrategijskom značaju Carigrada kao druge slovenske prestonice i kontroli nad ovim područjem koja je za Rusiju egzistencijalno pitanje. Pisac i diplomata Konstantin Leontjev donekle je revidirao stanovište Danilevskog, ističući aksiom o „Slovenstvu koje postoji i slavizmu kojeg nema“. Naime, on je kao ubeđeni tradicionalista i monarhista bio veoma oprezan prema nastojanjima jedne grupe slovenofila koji su isticali princip o nekakvom prerastanju ruskog nacionalizma u tzv. sveslovenski nacionalizam. Uopšteno za njega je izostanak slavizma kao zajedničke ideologije bio ključni razlog odbacivanja ideje o ruskom predvodništvu u procesu objedinjavanja Slovena. Po njegovom mišljenju za Rusiju je naročito opasno prihvatanje zapadnih liberalnih ideja, pa je u vezi s tim bio vrlo oprezan prema oslobodilačkim pokretima južnoslovenskih naroda za koje je isticao da su zamka za njegovu zemlju i „oruđe svetske revolucije“.

Vladimir Ivanovič je u januaru 1860. godine odbranio svoju magistarsku tezu O Slovenima u Maloj Aziji, u Africi i u Španiji za koju je dobio tada prestižnu Demidovsku nagradu Akademije nauka. Do pojave ove studije tema iseljavanja Slovena izvan njihovog civilizacijskog kruga bila je gotovo potpuno neistražena. Pored dubine naučnog istraživanja ovaj rad je važan i zbog činjenice da je njime utemeljena čuvena ruska istoriozofska škola. NJeno obeležje je razmatranje istorije kao procesa koji se ne može razumeti bez uvažavanja njenih duhovno-filozofskih osnova. Lamanski je posle toga napisao i neka od svojih najznačajnijih dela koja su po svom sadržaju veoma doprinela razvoju slovenofilske ideje u Rusiji toga doba (Narodnosti Italijana i Slovena u političkim i kulturnim dešavanjima, 1865; O istorijskom proučavanju grčko-slovenskog sveta u Evropi, 1871; Istaknute ličnosti zapadnoslovenske prosvete u 15, 16. i 17. veku, 1875). Takođe je u to vreme publikovao i brojne članke o slovenskim temama u okviru časopisa koji je izlazio pod okriljem Slovenskog dobrotvornog društva (1883−1888). Zajedničko obeležje svih ovih radova je težnja ka slovenskom ujedinjenju pod okriljem Rusije, ali uz puno uvažavanje identiteta i kulture „malih slovenskih naroda“.

Grčko-slovenski svet

Lamanski je 1871. godine objavio doktorsku disertaciju O istorijskom proučavanju grčko-slovenskog sveta u Evropi  u kojoj je izložio originalnu teoriju o postojanju i razlikama između grčko-slovenske i romano-germanske civilizacije. Zanimljivo je da je pisanju ovog doktorata prethodio njegov boravak u Veneciji 1868. godine tokom kojeg je obavljao istraživanja u tamošnjem državnom arhivu. Na osnovu uvida u tajna arhivska dokumenta on je kasnije na francuskom jeziku objavio knjigu Državne tajne Venecije (1884). Reč je o jedinstvenom zborniku dokumenata na osnovu kojih je stekao uvid u prirodu venecijanske spoljne politike u odnosu na Grke, Slovene i Turke u 15. i 16. veku.

Vladimir Ivanovič je pročučavajući prošlost grčko-slovenskog sveta na evropskom tlu imao u vidu i radove drugih istaknutih prvaka slovenofilske misli u Rusiji: Danilevskog, Homjakova, Aksakova i dr. U osnovi njegove teorije je podela hrišćansko-arijskog istorijskog areala na dva sveta: zapadnokatolički romansko-germanski i istočnopravoslavni grčko-slovenski, koje dele duboke razlike koje su geografskog, etnografskog, kulturnog, verskog i društvenog sadržaja. Lamanski ističe događaje iz 9. veka kada su se za vreme monarhije Karla IX i otpadanja Rima iz vaseljenskog jedinstva, prvi put, razlike između dva sveta oštro ispoljile. Vladimir Ivanovič je isticao da je navedena podela proisticala i iz različitih geografskih karakteristika. Naime, u okviru istočnog grčko-slovenskog sveta dominiraju ravnice i stepa što ih čini jedinstvenom celinom, dok su brda i mora kao geografske prepreke zapadni romansko-germanski svet onemogućavale da bude jedna prirodna celina, pa je između ostalog i zbog toga između njih nastala velika borba za političku prevlast. Lamanski je ukazivao i na različitost društvene strukture oba sveta. Grčko-slovenski svet karakteriše prevlast sela u odnosu na gradove, a što za posledicu ima više hrišćana u odnosu na buržuje, i dominaciju običaja u odnosu na pojedinačne interese. Sve to nameće jedan sasvim drugačiji ideal vrhovnoj državnoj vlasti, koja je u grčko-slovenskom svetu sasvim drugačija u odnosu na romansko-germanski svet. Razume se, osnova svega je religiozna praksa i filozofija življenja koju nameće pravoslavna crkva koja je temelj grčko-slovenske samobitnosti. Vladimir Ivanovič je posebno potencirao jezičku samobitnost grčko-slovenskog sveta koja je razvila posebnu kulturu i način življenja, nasuprot romansko-germanskom svetu gde je prevladavao jedan crkveni, društveni, politički i diplomatski obrazac zasnovan na mrtvom jeziku, što je neminovno oformilo dubok jaz između više obrazovanije klase i nižih društvenih slojeva koji su ostali uglavnom neprosvećeni.

Lamanski je ukazivao na istorijske uzroke koji su doveli do toga da je prilikom podele na romanski svet (Francuska, Italija, Španija) i germanski svet (Nemačka, Engleska) svaka od navedenih država imala opštesvetske pretenzije, pa i potrebu da prilikom kolonijalnih osvajanja lokalnim narodima nameće svoj jezik i kulturu življenja. Upravo iz ovih razloga, Lamanski je smatrao da će jezici zapadnoslovenskih (Poljaci, Česi) i južnoslovenskih naroda (Srbi, Hrvati) teško opstati pod političkim pritiscima romansko-germanskih sila, ukoliko ne prihvate ruski jezik koji je legitimni naslednik drevnog staroslovenskog jezika i njegove pismenosti. Otuda je predlagao da u malim slovenskim narodima ruski jezik bude sredstvo opštenja više društvene klase i da ima status zvaničnog službenog jezika. Na taj način ruski jezik bio bi ne samo način duhovnog povezivanja Slovena, nego i najveća brana aspiracijama romansko-germanske civilizacije. Koliko je Lamanski bio dalekovid najbolje svedoče aktuelne podele u slovenskom svetu gde se jedan deo otuđene inteligencije svrstao uz tuđi kulturno-civilizacijski obrazac (Poljska, Ukrajina, Hrvatska) koji u odnosu na ruski jezik i kulturu poprima i najradikalnija šovinistička i rasistička obeležja.

Središnji svet

Vladimir Lamanski je bio sledbenik Nikolaja Danilevskog i njegovog poimanja odnosa Rusije i Evrope. U svom poznatom ogledu Tri sveta azijsko-evropskog kontinenta koji je napisao 1892. godine podvrgao je dodatnoj kritičkoj analizi svoje dotadašnje istoriozofske stavove o slovenskom pitanju. Oslanjajući se na odnos Danilevskog prema fenomenu evropocentrizma preuzeo je njegove stavove o „slovenskom kulturno-civilizacijskom tipu“ i njegovoj samobitnosti u odnosu na opštečovečanske pretenzije romansko-germanskog sveta. Lamanski je u ovom radu odbacio i evropocentrično stanovište o podeli jedinstvenog evroazijskog kontinenta na evropski i azijski deo koji navodno deli planina Ural, naglašavajuću neutemeljenost ovakvih teorija.

Polazeći od svojih ranijih istraživanja on je potencirao jedinstvenost evroazijskog kopna čiji su narodi iznjedrili sva najznačajnija dostignuća u religiji, umetnosti, nauci, privredi, unutardržavnim i međunarodnim poslovima. Iz jedne takve integralnosti proizilazi i podela Kontinenta na tri makroceline: Pravu Evropu (romansko-germansku), Pravu Aziju (svet starih i drevnih civilizacija, uključujući razna plemena, poluistorijske i istorijske narode) i Središnji svet koji obuhvata „neautentični deo Evrope i neautentični deo Azije“. Lamanski je prostor tzv. Središnjeg sveta veoma jasno odredio i to tako što u njegov sastav ulaze: Rusija u tadašnjim granicama imperije, kao i istočna i jugoistična Evropa. Zanimljivo je da zapadna granica Središnjeg sveta počinje na severu od norveško-švedsko-ruske tromeđe i proteže se do Gdanjska i Baltičkog mora, potom krivudajući naizmenično u dubinu centralne i istočne Evrope, a na jugu izlazi na Jadran kod Trsta i dalje nastavlja duž Jadranskog i Jonskog mora. Južna granica ovog sveta trasirana je Sredozemnim morem do obala Sirije i Male Azije, gde se očuvalo hrišćansko stanovništvo i kultura, a zatim se dalje proteže do Tihog okeana, gde se potpuno poklapa sa ondašnjim južnim granicama Ruske imperije.

Lamanski je ovako viđenom Središnjem svetu predviđao blistavu budućnost, dok je u vreme pisanja pomenutog traktata smatrao da je romansko-germanska civilizacija u opadanju. Veoma je zanimljiva i njegova procena da se, pored grčko-slovenskog univerzuma, slična blistava perspektiva nalazi i pred anglosakonskim svetom (kraj 19. i početak 20. veka), a što su kasniji događaji i potvrdili. Takođe je interesantno da je u ondašnjim međunarodnim okolnostima predviđao nazadovanje azijskog sveta, a što je objašnjavao njegovom političkom, ekonomskom i kulturnom podređenošću. Iz svega navednog proizilazi zaključak da je krajem 19. veka Lamanski donekle revidirao svoje viđenje sveta i nekadašnju dualističku podelu na romansko-germanski i grčko-slovenski svet zamenio trojnom podelom sveta na Pravu Evropu, Pravu Aziju i Središnji svet (Rusiju-Evroaziju).

Evroazijstvo

U znamenitom članku  Evroazijstvo objavljenom 1925. godine u Berlinu, ideje Lamanskog će na osoben način reinterpretirati jedan od vodećih mislilaca klasičnog evroazijstva Petar Savicki. On je polazeći od fizičko-geografske integralnosti evroazijske kopnene mase u rečnik geopolitike uveo pojam Evroazije „kao trećeg kontinenta“ u okviru kojeg su Evropa i Azija periferne oblasti sa manje-više izraženim maritimnim uticajima sa Atlantskog, odnosno Tihog i Indijskog okeana. Ova teza o geografskoj integralnosti i centralnosti „Rusije-Evroazije“ poslužila je kao teorijski predložak za reviziju ruske istorijske i kulturne samospoznaje, tj. njegov zaključak „da iz geografskog jedinstva proizilazi istorijsko, kulturno, ekonomsko i političko jedinstvo“ (Geografske osobenosti Rusije, 1927).

Za ovu priliku izdavajamo njegovu detaljniju geografsku analizu prostora Evroazije koju je objavio 1927. godine, a koja se u velikoj meri oslanjala na V. Lamanskog i njegovo geopolitičko određenje Središnjeg sveta. Pod Azijom je podrazumevao sistem istočnih, jugoistočnih i južnih periferija Starog sveta u koje spadaju: Japan, Kina (iza Kineskog zida), Indokina, Indija (tada još u proširenim kolonijalnim okvirima Britanske Indije), Iran i tzv. prednja Azija, tj. Bliski istok i Mala Azija. U ovoj varijanti južnim granicama Evroazije, zajedno sa Rusijom (SSSR-om) obuhvaćeni su još Mongolija i čitav zapadni i jugozapadni deo Kine (pustinja Gobi, Sinkjang, Tibet), uz napomenu da Korejsko poluostrvo i Mandžurija nisu izričito pomenuti kao deo Evroazije, ne samo zbog toga što nisu u sastavu Rusije (SSSR-a) već i zbog maritimnih uticaja, pa je logično da pripadaju periferiji – tj. Aziji. Prema ovoj geografskoj analizi Evropa obuhvata samo Zapadnu Evropu i Centralnu Evropu, dok je prostor Istočne Evrope integralni deo evroazijskog kopna. Sa stanovišta razgraničenja Rusije-Evroazije i Evrope veoma je važno pitanje da li su evroazijci prihvatali zapadnu granicu Rusije do 1917. godine ili zapadnu granicu kasnije stvorenog Sovjetskog Saveza. Naime, nova granica Sovjetskog Saveza se u odnosu na prethodnu pomerila ka istoku, duž linije Odesa na Crnom moru – Narva u Finskom zalivu (amputirani su Finska, Estonija, Letonija, Litvanija, Poljska, Besarabija i zapadni delovi današnje Belorusije i Ukrajine). Vrlo je indikativno da se Balkan u oba slučaja nalazi zapadno od naznačenih granica i da ne pripada Rusiji-Evroaziji. Druga dilema je zaista suštinske prirode i odnosi se na to da li su evroazijci pod granicama Rusije-Evroazije podrazumevali granice države Rusije (SSSR-a), ili su svoja viđenja zasnivali na onome što kolokvijalno nazivamo ruskom (sovjetskom) interesnom sferom. Tako je Savicki u jednom tekstu iz 1919. godine pisao o liniji Trst – Češke planine – Poznanj „kao zapadnoj granici ruskih interesa“, iz čega sledi da se granica pomera ka zapadu, na strateško centralnoevropsko kontinentalno suženje duž linije Trst na Jadranu – Gdanjsk na Baltiku, što znači da u ovoj varijanti Balkan pripada Rusiji-Evroaziji, a što je takođe blisko stavovima Lamanskog.

Tako je zahvaljujući Petru Nikolajeviču Savickom, jednom od najuticajnijih emigrantskih pisaca, očuvano sećanje na ogroman naučni doprinos Vladimira Lamanskog. U sovjetsko vreme o njegovim radovima se malo govorilo. Posle završetka Hladnog rata i ponovne pojave Rusije na međunarodnoj sceni obnovljeno je interesovanje za dela ovog istaknutog naučnika, univerzitetskog profesora i društvenog delatnika. Institut ruske civilizacije je 2010. godine ponovo štampao njegovo delo Geopolitika panslavizma koje predstavlja kvintesenciju njegovih istraživanja.

LITERATURA: Milan Subotić, Put Rusije. Evroazijsko stanovište, Plato, Beograd 2004; Vladimir Lamanski, Geopolitika panslavizma, Institut ruske civilizacije, Moskva 2010 (rusko izdanje); Milorad Vukašinović, Misliti prostorno, SAJNOS, Novi Sad 2021.