Autor: Milorad Vukašinović, novinar i publicista
Pol Vidal de la Blaš (1845 – 1918), istoričar i geograf, rodonačelnik je francuskog posibilizma i jedan od klasika moderne geopolitike koja se intenzivno razvijala krajem 19. i u prvih nekoliko decenija 20. veka. NJegov otac, profesor i akademik, poslao ga je na školovanje u Pariz u kojem je završio učiteljsku školu, a posle toga je u Atini studirao arheologiju. Gotovo pune tri godine putovao je Mediteranom, boravio u Rimu i na Balkanu (koji je još uvek bio pod Turcima) a kasnije posetio Siriju i Palestinu. Bio je na otvaranju Sueckog kanala 1869. godine. Kao istoričara privlačile su ga knjige pojedinih nemačkih geografa, prirodnjaka, botaničara i geologa, uključujući radove Humbolta i Racela. Po povratku u Francusku 1870. godine dobio je posao predavača i oženio se Laurom Elizabat Mondont, s kojom je imao petoro dece. Stekao je zvanje doktora nauka 1872. godine, kratko predavao na znamenitom univerzitetu u Anžeu, a potom i u Nansiju. Na Sorboni je od 1877. godine i tamo je napisao prvu geografsku publikaciju. Zatim je prešao na Pariski univerzitet gde je penzionisan 1909. godine. Preminuo je u 73. godini.
NJegov teorijski pristup geopolitičkim problemima uslovljavalo je tadašnje beskompromisno rivalstvo Francuske i Nemačke, koje je imalo odgovarajući odjek u geografskim i antropološkim istraživanjima. Francuski odgovor na nemački „fizičkogeografski determinizam“ bila je pojava „geografije čoveka“ koju je Blaš naučno artikulisao. Reč je o tzv. „teoriji posibilizma“ koja prostorno-fizičke činioce podređuje delovanju čoveka koji je u stanju da ih preobražava. Ovakvo stanovište proisticalo je iz sasvim različitog pogleda na svetsku političku istoriju koja, po francuskom naučniku, ima dva aspekta: prostorni (geografski) koji je izraz prirodnog okruženja, i vremenski (istorijski) koji je odraz samog čoveka kao „nosioca civilizacije“. Posmatrajući onovremenu svetsku političku kartografiju, De la Blaš je uočavao opasnost od nemačkog imperijalnog ekspanzionizma i zalagao se za njegovo obuzdavanje.
Iz njegovog bogatog stvaralačkog opusa posebno izdvajamo „pejzažni pristup“ u okviru kojeg je naglasak na „kulturnom faktoru“ i načinu života koji sa svoje strane utiče na geografiju i uređenost određenog prostora. Razume se, samim tim, i na političku kulturu i organizaciju jedne države. Upravo ovim argumentima on je objašnjavao „iskonsku vezanost Alzasa i Lorene za Francusku“ i tako osporavao nemačke pretenzije prema ovim krajevima. Sve u svemu, zahvaljujući Blašu i njegovim sledbenicima geopolitika se na neki način oslobodila „determinističke opčinjenosti“ koja je posebno bila izražena u vreme njene nacističke zloupotrebe, dvadesetih i tridesetih godina prošlog veka.
Geografski posibilizam
Proces ujedinjenja Nemačke 1871. godine je politički događaj koji je znatno uticao na tadašnje ključne tendencije u međunarodnoj politici. Zbog svega toga Racelove teorijske interpretacije „zakona velikih prostora“ kao prvi značajniji nagoveštaj artikulacije nemačkih strateških interesa, prirodno su izazvale pažnju i reagovanje francuske političke i intelektualne elite.
De la Blaš je najpre napisao Opšti istorijski i geografski atlas, a zatim je 1891. godine pokrenuo i časopis Geografski anali. U odnosu na Racelovo stvaralaštvo, posebno je važan njegov ogled Pregled geografije Francuske (1903) u kojem se na karakterističan „racelovski“ način bavio odnosom čoveka i fizičkogeografskih prostornih datosti. Pred kraj života u ogledu Istočna Francuska (1917), dokazujući pripadnost Alzasa i Lorene Francuskoj, došao je do izražaja njegov krajnje negativan stav prema ideji širenja „nemačkog životnog prostora“, prepoznajući u ovoj geopolitičkoj orijentaciji najveću opasnost po mir u Evropi. Za razliku od drugih kolonijalnij sila, poput Francuske i Engleske, koje su već ranije kolonijalne ambicije ostvarile u Africi, Aziji i Australiji, ili Rusije u Aziji i SAD u Americi koje se tada nesmetano šire, smatrao je da Nemačka u jednoj takvoj konstelaciji odnosa snaga nema prostora za „pražnjenje energije“ i svoju imperijalnu ekspanziju. Otuda je isticao kao logično francusko svrstavanje uz tabor „pomorskih sila“ i njihove ideologije liberalizma i demokratije.
U to vreme je započeo i svoje najobimnije delo Osnovi društvene geografije koje je objavljeno posthumno 1922. godine, i koje je dovršio Emanuel de Marton, njegov učenik i sledbenik. Nema sumnje da je vremenom ovo delo postalo temelj „geografskog posibilizma“ kao osobenog pravca u modernoj geopolitici. U odnosu na kruti fizičkogeografski determinizam, i samim tim drugačiji pogled na svetsku političku istoriju (koja ima svoje prostorno i istorijsko ispoljavanje – prim. autora), teorija „geografskog posibilizma“ polazi od „prostorne komponente kao mogućnosti“ na koju utiču brojne kulturnocivilizacijske karakteristike jedne populacije koja naseljava određeno područje. Reč je o tradiciji, zajedničkim težnjama, nacionalnim institucijama, opštenarodnim interesima, religiji, ali i posebnom nivou tehničkog razvoja. Naročito je interesantno Vidalovo zapažanje o nekim religijama koje su otvorenije za tehnički progres, ali i određenim religijama koje mu se suprotstavljaju, a što će biti osnova za neke potonje teorije koje su tehnički razvoj povezivale s protestantizmom (Maks Veber) ili budizmom kao religijom koja ima znatnih prednosti u savremenoj ekonomiji (Serž Kristof Kolm).
Važan element Blašove teorije posibilizma svakako je kulturni činilac. Ovaj stav proizilazi iz istorijskog iskustva da iste prirodne mogućnosti različite ljudske zajednice, različito koriste. Francuski geopolitičar koristio je pojam „kulturni pejzaži“ kojim je označavao manje homogene celine u kojima se ispoljavaju veze ljudskog društva s prirodnim okruženjem. U ovakvom „pejzažnom pristupu“ proučavaju se i politički činioci i njihov uticaj na promene geografske sredine, a što je dijametralno suprotno u odnosu na Racelovu teoriju u okviru koje fizičkogeografski faktori presudno utiču na političko opredeljenje. Na taj način posibilizam je osigurao ne samo mesto društvenom elementu u političkoj geografiji, nego je učino i svojevrsnu uslugu savremenoj geopolitici koja je danas mnogo više okrenuta jednom postmodernističkom doživljaju prostora i ulozi tzv. mekih činilaca moći.
Francuska geografija
Autorski opus Vidala de la Blaša bio je neposredna inspiracija, prvenstveno francuskim geopolitičarima. Može se slobodno reći da se do danas sačuvao njegov uravnotežen odnos u razmatranju uticaja geografskih faktora na geopolitičke fenomene. Jedna grupa teoretičara se zadržala na području strogo antropogeografskih istraživanja (npr. E. Marton, Ž. Brin, A. Demanžon) izbegavajući tzv. usko političko-geografska istraživanja. Na drugoj strani pojavili su se teoretičari koji su na premisama „geografskog posibilizma“ počeli da grade klasičnu francusku geopolitiku.
Prvi teoretičar koji je počeo da koristi termin geopolitika je Žak Ansel (1882 – 1943) koji je osnovao geopolitički seminar i tako znatno doprineo afirmaciji geopolitike u Francuskoj. NJegov ogled Geopolitika iz 1936. godine posvećen je francuskom, nemačkom i anglosaksonskom shvatanju geopolitike. On je čak predlagao da se u pisanju pojma geopolitika koristi potpuno različit izgovor, što bi omogućilo da se, osim semantičkih razlika, prave i suštinske razlike između ove tri geopolitičke škole mišljenja. Neposredno pred početak Drugog svetskog rata objavio je studiju o evropskim granicama u kojoj je francusku koncepciju o ovom pitanju – zasnovanu na kulturi, tradici i istoriji, suprostavio nemačkom konceptu koji je bio pretežno utemeljen na fizičkoj geografiji, jeziku i rasnom (etnonacionalnom) identitetu. Ansel je važio i za jednog od najboljih stručnjaka toga vremena za antropogeografska, istorijska i geopolitička pitanja centralne Evrope i Balkana.
Francuski akademik Andre Zigfrid (1875 – 1959) takođe je dao veliki doprinos osobenom ekonomskom, političkom i izbornom diskursu antropogeografije i sociologije. Između dva rata i za vreme Drugog svetskog rata objavio je više uticajnih dela: Britanska kriza u 20. veku (1931), Kriza Evrope (1935), More i imperija (1944). Nakon Drugog svetskog rata franuski geopolitičari su, uprkos opštem anatemisanju geopolitike, nastavili da objavljuju vrlo interesantne radove, uz napomenu da je na razmeđu bipolarizma i postbipolarizma nastao širok spektar geopolitičkih ogleda koji se kreću od radova teoretičara evrokontinentalista (A. de Benua, Ž. Tirijar) do profilisanih neoklasičara (I. Lakost, M. Fuše).
Za razliku od Blaša, koji je svrstavanje Francuske uz savez „pomorskih sila“ objašnjavao i njenom jakobinskom tradicijom iz doba Francuske revolucije, u ovoj zemlji postojale su i sasvim suprotne geopolitičke težnje koje je, naročito posle Drugog svetskog rata, oslikavala do kraja šezdesetih godina prošlog veka ličnost generala De Gola. Ovde je reč o svojevrsnom „kontinentalističkom impulsu“ koji je, uprkos svemu, opstao sve do danas u Francuskoj (dobar primer je govor predsednika Emanuela Makrona na marginama samita u Bijaricu 2019, posebno njegove reči o odgurivanju Rusije kao strateškoj grešci – prim. autora).
Evropa stotinu zastava
Pod uticajem hladnoratovskih prilika na Starom kontinentu, šezdesetih godina prošlog veka na tlu Francuske nastao je osoben idejni pokret „nove desnice“ čije su geopolitičke koncepcije imale znatan odjek i u drugim evropskim državama.
Osnivač ovog pokreta bio je filozof i publicista Alen de Benoa. Jedan od temeljnih prinicipa „nove desnice“ je onaj o oslanjanju na postulate „kontinentalne geopolitike“, uz nastojanje da se u izmenjenim međunarodnim okolnostima iznova afirmišu ideje, pre svega nemačkih geopolitičara – kontinentalista (K. Haushofer). Za razliku od „stare desnice“, Benoa je smatrao da je načelo centralističke „države – nacije“ istorijski iscrpljeno i da je budućnost u realizaciji koncepcije „velikih prostora“, tj. jedne vrste „federalne imperije“ koja je zamišljena kao strateški jedinstvena i etnički izdiferencirana tvorevina. Pritom, ovako zamišljeno strateško jedinstvo mora biti zasnovano na jedinstvenom kulturnom izvorištu. Alen de Benoa je smatrao da je „Evropa veliki prostor“ u okviru kojeg narodi imaju zajedničko indoevropsko poreklo, uz napomenu da razlozi praktične prirode nameću potrebu za zajedničkom budućnošću evropskih naroda (jedinstvena Evropa sa stotinu zastava).
Kontinentalističke ideje „nove desnice“ zanimljive su i zbog toga što se u njima jasno prepoznaje razlika između pojmova Evrope i Zapada. Naime, u njihovoj interpretaciji, Evropa je pojam koji ima izrazito tradicionalističko i geopolitičko značenje, dok je zapad savremeni pojam zasnovan na izrazito materijalističkom pogledu na svet. Najpotpunije oličenje ovog pojma su Sjedinjene Američke Države „kao kvintesencija razvoja zapada“. Benoa je na konkretnom političkom planu zastupao stanovište o „evropskoj federalnoj imperiji“ koja samo ovako organizovana može da se suprotstavi atlantizmu. Zbog toga je isticao da „nova desnica mora da podstiče regionalističke tendencije“, pošto su regioni i etničke manjine očuvali više tradicionalističkih obeležja u odnosu na metropolise koji su prožeti „duhom materijalističkog zapada“.
Benoa se kao teoretičar „nove desnice“ zalagao za francusko približavanje Nemačkoj i koncepciji srednje Evrope, strogu stratešku neutralnost Evrope, za izlazak iz NATO i razvoj samodovoljnog evropskog nuklearnog potencijala. Ova desnica je u odnosu na Sovjetski Savez zastupala umerene stavove, uz kasniju evoluciju u pravcu nešto čvršće saradnje sa SSSR-om, kojem su svakako davali primatum u poređenju s atlantskim SAD. Iz ovoga nije teško zaključiti bliskost „nove desnice“ sa stavovima generala De Gola, koji su bili radikalnog antiameričkog i antimondijalističkog usmerenja.
Drugi veliki teoretičar kontinentalističkog usmerenja bio je Belgijanac Žan Tirijar (1922 – 1992) čije se geopolitičke koncepcije donekle razlikuju u odnosu na stavove pristalica nove desnice. NJegov teorijski projekat počivao je na načelu „autarhije velikih prostora“ i oslanjao se na čuvene ekonomske teorije F. Lista. Za razliku od nove desnice, Tirijar je zastupnik ideje o „jedinstvenoj evropskoj kontinentalnoj državi“, koja bi bila centralistički uređena i bez podsticaja različitih regionalizama. Sedamdesetih godina prošlog veka on je svestan strateških ograničenja tadašnje Evrope, pa se zalagao za formiranje „evrosovjetske imperije“ od Vladivostoka do Dablina, kao nužnog preduslova za oslobađanje od američkog uticaja. Tirijar je iznova aktuelizovao Haushoferovu ideju o stvaranju osovine Berlin – Moskva – Tokio, što je bilo blisko idejama ruskih evroazijaca. Vrlo slične stavove zastupao je i austrijski general Jordis fon Lohauzen koji je naglašavao da je nakon procesa „objedinjavanja Nemačke“ i „obnove teritorijalnog jedinstva Prusije“, jedina izgledna budućnost Evrope u njenom strateškom savezu sa Rusijom, u čijem je istovremeno najdubljem interesu jedna „saveznička Evropa“. Zanimljivo je i da su Tirijar i Lohauzen predviđali „geopolitički slom sovjetske države“ mnogo pre završetka Hladnog rata.
Pogled na Balkan
Pol Vidal de la Blaš interesovao se i za Balkansko poluostrvo. Poznavao je rad prof. Jovana Cvijića i njegova antropogeografska proučavanja Balkana. Znameniti francuski geograf pozvao je Cvijića u Pariz u kojem je ovaj na Sorboni 1917. i početkom 1919. držao predavanja o balkanskim zemljama i narodima. Cvijić je svakako doprineo određivanju političkih granica nove jugoslovenske države koristeći svoja naučna istraživanja kao argument u pregovorima. NJegovi naučni radovi iz oblasti demografije i antropogeografije precizno su omeđili etnički prostor koji naseljavaju južnoslovenski narodi. Zahvaljujući znamenitom srpskom naučniku, ali i zalaganju Mihajla Pupina, na Mirovnoj konferenciji u Parizu novostvorenom Kraljevstvu Srba, Hrvata i Slovenaca pripali su Banat, Baranja, Slavonija i tzv. Bledski trougao (Bled, Bohinj i Triglav). Ovome dodajmo da se Balkanom vrlo temeljno bavio i Vidalov sledbenik Ž. Ansel koji je napisao knjigu Stanovništvo i narodi Balkana. Politička geografija (1926), a koja je objavljena ponovo na početku jugoslovenske krize 1992. godine.
Nema sumnje da je odnos oba pravca francuske geopolitike (pomorski i kontinentalni) u odnosu prema Balkanu bio prvenstveno uslovljen širim strateškim tendencijama na evropskom kontinentu. Tokom 20. veka taj odnos se menjao u zavisnosti od francuske uloge u međunarodnim poslovima. Nesporno je da je uticajna struja francuske politike imala veoma važnu ulogu prilikom formiranja jugoslovenske države 1918. godine, koja je, podsetimo, bila tvorevina izrazito atlantističkog karaktera, a čija je suština bila u sprečavanju nemačkog prodora na istok, ali i ruskog (sovjetskog) prodora ka toplim morima. Međutim, u svemu tome, francuska geopolitička orijentacija prema Balkanu nije bila odveć postojana. Za nas s ovih prostora posebno misteriozan događaj je ubistvo kralja Aleksandra u Marselju 1934. godine za koje se sa sigurnošću može reći da je imalo izrazito geopolitički predznak. Ne zaboravimo da je tada smrtno stradao i francuski ministar inostranih poslova Luj Bartu, koji je bio veliki zagovornik saveza Francuske i Sovjetskog Saveza (što je do danas jedan od osnovnih postulata francuske kontinentalne geopolitike).
Posle Drugog svetskog rata vlada generala De Gola imala je negativan odnos prema komunističkoj Jugoslaviji, a slavni general je predsednika SFRJ Tita tretirao kao agenta atlantskih interesa u Evropi. Odnosi između dve države bili su na vrlo niskom nivou i zbog otvorene podrške SFRJ tzv. procesima dekolonizacije Alžira. Nakon ostavke generala De Gola međusobni odnosi su se odvijali po uhodanoj hladnoratovskoj matrici, ali su svakako bili daleko ispod onog nivoa veza s početka prošlog veka. Ne zaboravimo da je francuski kulturni model (onaj o kojem je pisao De la Blaš) bio veoma privlačan za veliki broj intelektualaca sa ovih prostora, naročito iz Srbije, ali ta činjenica ipak nije značajnije uticala na odnos zvanične francuske politike prema Srbima, posebno za vreme jugoslovenske krize (1991 – 1999). Nema sumnje da je zvanična Francuska (Miteran, Širak, Sarkozi…) u osnovi podržala planove „atlantske zajednice“ na području nekadašnje SFRJ koji su sve do danas imali izrazito protivsrpski karakter. Vrhunac ovakve orijentacije bilo je francusko učešće u agresiji NATO (1999) i priznanje lažne države Kosovo (2008). Nikako ne smemo smetnuti s uma i posledice medijske kampanje satanizacije Srba u tzv. francuskim medijima koji su za jedan duži vremenski period stvorili odgovarajuće stereotipe o srpskom faktoru na Balkanu.
Ipak, u svemu tome bilo je i izuzetaka, poput ličnosti generala Pjer – Mari Galoa (jednog od najbližih De Golovih saradnika). On je lično svedočio da je operacija rasturanja SFRJ bila dugo planirana, kao i da je reč o logičnoj posledici nemačkog ujedinjenja. Kao prvi nemački razlog za podršku razbijanju Jugoslavije navodio je osvetu Srbima za događaje iz oba svetska rata. Drugi razlog za nemačku podršku razbijanju SFRJ posebno je zanimljiv, a to je težnja da na taj način nagrade Hrvate i bosanske muslimane za podršku u Drugom svetskom ratu i aktivno učešće u trupama Vermahta. Pjer – Mari je ukazivao i na ekonomske motive nemačke politike na Balkanu koja je uvlačenjem Hrvatske i Slovenije u „evropski ekonomski prostor“ stvorila pretpostavke za prodor ka Mediteranu, što je bio njen cilj još od Svetog nemačkog carstva. Galoa je pominjao i američke strateške interese na području bivše Jugoslavije. Amerikancima je najpre bilo veoma važno da pokažu da je Evropa nespremna da se samostalno nosi sa izazovima na bezbednosnom planu, njihov drugi cilj je bilo dodatno poniženje Rusije i Srba kao njihovih tradicionalnih saveznika, i treći američki motiv treba tražiti u ekonomskoj sferi kroz nametanje neoliberalne tranzicije koja je bila u interesu američkih korporacija. General Galoa je uspostavljanje baze Bondstil na Kosovu 1999. godine, kao i događaje za vreme rata u Bosni, povezivao s interesima naftnih kompanija i potrebom da se obezbedi kontrola nad koridorom 8 od Kaspijskog mora do Jadrana.
Poslednja obraćanja francuskog predsednika Makrona (2019), posebno izjave o „kraju zapadne hegemonije u međunarodnoj politici“, ukazuju na veoma prisutan kontinentalistički impuls u samom vrhu francuske politike, i svest o tome da se u okolnostima sveobuhvatne krize, drastično menja svetska geopolitička paradigma. U tom smislu francusko protivljenje politici proširenja EU na zapadni Balkan treba shvatiti kao najavu jedne drugačije orijentacije, koja područje Balkana doživljava kao prostor potencijalnog strateškog povezivanja Rusije i Kine, s jedne strane, i deatlantizovane Evrope, s druge strane.
LITERATURA: Aleksandar Dugin, Osnovi geopolitike, I , Ekopres, Zrenjanin 2004; Pjer – Mari Galoa, Poruka srpskom narodu, Beogradski forum za svet ravnopravnih 2009; Milorad Vukašinović, Rat za duše ljudi, Autorsko izdanje, Novi Sad 2010; Milomir Stepić, Geopolitika: ideje, teorije, koncepcije, Institut za političke studije, Beograd 2016.
Ostavi komentar