Veliki rat i priključenje Vojvodine Srbiji

Veliki rat i priključenje Vojvodine Srbiji

Autor: Miloš Savin

Početkom Prvog svetskog rata (1914-1918), Austrougarska je dodatno pojačala diskriminaciju Srba u Vojvodini. Srpski politički prvaci su pohapšeni. Uvedena je cenzura, zabranjena su okupljanja, izvršena je masovna mobilizacija. Mnogi Srbi, austrougarski vojnici, su na Istočnom frontu koristili priliku da prebegnu na rusku stranu, odakle ih je oko 15.000 prebačeno u pomoć srpskoj vojsci. Vojvođanski Srbi su bili izloženi vojno-policijskoj represiji i progonu. Mnogi Vojvođani su okončali živote u logorima. Austrougarska vojska je pobila celokupno srpsko stanovništvo u nekoliko sremskih i južnobanatskih sela.

Smrt austrougarskog cara Franca Jozefa 1916. godine, ubrzala je unutrašnje urušavanje monarhije. Došlo je do socijalnih sukoba, raskola između Austrije i Mađarske, a novi car Karlo IV je bezuspešno od Antante tražio separatno primirje. Bečki krugovi su ponovo aktualizovili predloge o trijalističkom uređenju države, gde bi pored Austrije i Ugarske, bila stvorena i dominantno katolička hrvatsaka federalna jedinica, koja bi pored Hrvatske, uključivala Dalmaciju, Bosnu i Hercegovinu i Srem.  Vojvodina, bez Srema, bi ovom inicijativom ostala u Mađarskoj. Srpska vlada i Jugoslovenski odbor su 1917. godine usvojili Krfsku deklaraciju kojom je predviđeno oslobođenje i ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca u zajedničku državu – nezavisnu, slobodnu, demokratsku, ustavnu, parlamentarnu monarhiju na čelu sa Karađorđevićima. Dogovoreno je i da se Srbi, Hrvati i Slovenci smatraju jednim narodom.

Do konačnog poraza centralnih sila je došlo 15. septembra 1918. godine, probojem Solunskog fronta. Srbija je oslobođena, a pobednička vojska je 1. novembra ušla u Beograd. Istog dana je mađarska vojska položila oružje. Austrougarska vrhovna komanda je kapitulirala, iako joj se država već pre toga raspala.

Mađarska vlada je vojvođanskim radikalima ponudila dogovor o najširoj autonomiji Srpske Vojvodine u okviru Mađarske. Srbi i Bunjevci su pre toga pristupili dogovorima sa ciljem da se izvrši otcepljenje od Mađarske. U Novom Sadu je počela organizacija Srpskog narodnog odbora, koji je do 3. novembra organizovao Narodnu stražu. Pedeset dobrovoljaca, narodnih stražara se u Nikolajevskoj porti zaklelo na vernost Narodnom odboru, a u zakletvi je istaknuto da će garda čuvati život i imanje svih građana, bez obzira na nacionalnu i versku pripadnost. U narednim danima gardi se pridružuje i vojna formacija sastavljena od 1.500 oslobođenih srpskih ratnih zarobljenika. Narodni odbor je uspostavio red i mir u Novom Sadu, te dočekao dolazak vojske kraljevine Srbije 8. novembra.

Definisanje granica Vojvodine prema Rumuniji i Mađarskoj je predstavljalo veliki problem. Samo su granice Srema bile nesporne sa jugoslovenskog stanovišta. Baranja, Bačka i Banat su bile tri odvojene županije u ugarskom državno-administrativnom sistemu, koji nije prepoznavao Vojvodinu. Na Pariskoj mirovnoj konferenciji će se pokazati da od vojvođanskih oblasti nije bila sporna samo južna Bačka, te minijaturni podunavski deo Banata od Perleza do Kovina.

Zajedničkim dejstvom Jugoslovenskog odbora, slovenačkih, hrvatskih i srpskih političkih stranaka, Hrvatski sabor je proglasio državu Slovenaca, Hrvata i Srba (SHS). Država SHS je više predstavljala političku platformu, nego državu koja je mogla da kontroliše svoju teritoriju. Cilj ove države je bilo jedinstvo Srba, Hrvata i Slovenaca i ujedinjenje sa Srbijom i Crnom Gorom. Vojvodina nije bila deo Države SHS, ali je postojala ideja da se i ona uključi. Iako je Država SHS zatražila priznanje od Antante, jedino ju je Srbija 8. novembra priznala za legalnu vladu austrougarskih Jugoslovena. Potpisana je Ženevska deklaracija između srpske vlade i Narodnog veća SHS kojom je dogovorena ravnopravnost države SHS sa Srbijom prilikom ujedinjenja, stvaranje jedinstvene jugoslovenske države čije će državno i unutrašnje uređenje biti definisano na ustavotvornoj skupštini koja će se stvoriti opštim, jednakim, neposrednim i tajnim glasanjem svih građana.

Srpska vojska je 6. novembra bez otpora prešla u Vojvodinu. Beogradskim primirjem 13. novembra, Mađarska je pristala da u potpunosti izmesti vojsku, koja je ranije kapitulirala, van linije razdvajanja koju su odredili saveznici, ali je dogovoreno da civilna uprava sve do mirovne konferencije ostane u rukama Mađarske. Demarkaciona linija je zauzimala znatno veće područje od onoga koje će ući u buduću jugoslovensku državu.

Narodni odbor iz Novog Sada je otpočeo sa organizovanjem ogranaka širom Vojvodine. U njegov rad su, pored vojvođanskih Srba, uključeni Bunjevci, Šokci, Rusini, Slovaci i Hrvati, radi organizovanja Velike narodne skupštine koja će doneti odluku o budućnosti Vojvodine. Usvojen je pravilnik o izboru poslanika, koji je bio znatno savremeniji od izbornih zakona koji su važili i u Mađarskoj i Srbiji, i u budućoj jugoslovenskoj državi. Žene su dobile jednako pravo da biraju i da budu birane, a ukinut je bilo kakav imovinski cenzus.

Krfska i Ženevska deklaracija, i jedna od Vilsonovih 14 tačaka su predviđale isključivo pravo naroda, ali ne i zemalja, na samoopredeljenje. U prvi plan je došlo i pitanje da li da se Vojvodina ujedini u zajedničku jugoslovensku državu putem Države SHS, za šta se zalagala socijaldemokratska grupa po dogovoru sa vođom Srba iz Hrvatske Svetozarem Pribićevićem, ili da putem prisajedinjenja Srbiji, stupi u novu državu, što su propagirali vojvođanski radikali u dosluhu sa srbijanskom vladom. Unutar Narodnog veća Države SHS došlo je do razmimoilaženja i otezanja. Svetozar Pribićević, potpredsednik Narodnog veća iz Zagreba je, po Vasi Stajiću, poručio Narodnom odboru u Novom Sadu, da „kida“ svoje odnose sa Zagrebom. Narodni odbor je održao konferenciju 50 najistaknutijih članova, koja je, sa samo dva glasa protiv, donela odluku da se Vojvodina preko Države SHS ujedini sa Srbijom i Crnom Gorom, a u slučaju da Narodno veće iz Zagreba ubrzo ne pristupi ujedinjenju, da se Vojvodina direktno pridruži Srbiji. Uskoro je kroz dogovore sa srpskim ministrima, ipak dogovoreno da Velika narodna skupština donese odluku o prisajedinjenju Srbiji, kao prvom koraku šireg jugoslovenskog ujedinjenja. Vojvođanima se žurilo sa otcepljenjem od Ugarske, a nije bilo realno očekivati da će se hrvatski i slovenački političari prioritetno zalagati za što povoljnije spoljno razgraničenje Vojvodine sa Rumunijom i Mađarskom, kada su i sami imali isti problem. Srbija je, zbog velikih žrtava i pobede u ratu, uživala izvanrednu međunarodnu popularnost i simpatije.

Narodno veće države SHS je 24. novembra 1918. godine, izglasalo ujedinjenje sa Srbijom i Crnom Gorom svih jugoslovenskih zemalja uključujući i Vojvodinu. Istovremeno je održan Veliki narodni zbor u Rumi koji je doneo odluku da se Srem u slučaju spora Narodnog veća i srbijanske vlade o stvaranju nove jugoslovenske vlade, direktno prisajedini Srbiji.

Uprkos stanovištu da je odlukom Države SHS o ujedinjenju sa Srbijom, posebna vojvođanska skupština nepotrebna, na insistiranje radikala koji su bili najbrojniji politički činilac u Vojvodini, u Novom Sadu je, 25. novembra, počela sa radom Velika narodna skupština. Skupštini je prisustvovalo 757 izabranih poslanika iz 211 opština. Među poslanicima je bilo 7 žena i 7 ne-Slovena (6 Nemaca i 1 Mađar). Velika narodna skupština je donela dve odluke. U prvoj odluci na prvom mestu je, radi što povoljnijeg spoljnog razgraničenja Vojvodine, zamoljena Srbija da mirovnoj konferenciji zastupa interese Vojvodine. Istom odlukom proglašeno je prisajedinjenje Srbiji i nastavak jugoslovenskog ujedinjenja. Drugom odlukom je proglašeno otcepljenje od Ugarske i formirani su posebni vojvođanski privremeni organi vlasti – Narodni savet kao skupštinsko telo i Narodna uprava kao izvršno telo. Na čelo vlade je izabran Jovan Lalošević, kao kadar radikala, koji je ranije pripadao demokratskoj grupi. Lalošević je smatrao da odluka o direktnom prisajedinjenju Vojvodine Srbiji ne predstavlja uskogrudi srpski šovinizam, ni aneksiju, ni negaciju Vojvodine, niti Jugoslovenstva. Odluka je predstavljala„politički pragmatičan“ način nacionalnog ostvarenja Srba iz Vojvodine,  u svetlu povoljnih međunarodnih, vojnih, diplomatskih i političkih okolnosti. Ovakvo mišljenje je preovladavalo i u narodu. Vojvođanske demokrate kojima se pridružila i Srpska liberalna stranka, su na donete odluke  gledali kao na kompromis, na koji su pristali radi jednoglasne odluke o otcepljenju od Ugarske i prezentacije jedinstva pred saveznicima koji će na mirovnoj konferenciji doneti odluke o spoljašnjim granicama. Umesto termina Vojvodina, koji se koristio u svakodnevnom govoru, u formalni odlukama i telima se koristi termin Banat, Bačka i Baranja, pošto Ugarski sistem od kog se vršilo otcepljenje nije prepoznavao Vojvodinu.

Srpska vlada je načelno bila protivna posebnoj srpsko-vojvođanskoj Narodnoj upravi, pa je nikada nije zvanično priznala. Na taj način se pokazalo selektivno poštovanje odluka Velike narodne skupštine. Suprotno Beogradskom primirju koje je predviđalo da paralelno sa srpskim vojnim zauzećem nastavi da funkcioniše mađarska civilna vlast, Narodna uprava je odlučila da preuzme svu vlast na teritoriji Vojvodine (bez Srema). Uprava je imenovala nove župane i zatražila je od srpske vojske pomoć u održavanju reda na svojoj teritoriji. Takođe, od srpske vlade je zatraženo odobrenje da Narodna uprava mobiliše 20.000 ljudi pomoću kojih bi se borila protiv bezvlašća, ali je to odbijeno. Akcijama narodne uprave potpuno su preuzete sve ingerencije preostalih Mađarskih organa, čime je izmenjena politička realnost. Srpska vojska je u praksi blagonaklono i zaštitnički gledala na delovanje Narodne uprave. Pošto su Rumuni istakli pretenzije na ceo Banat, Narodna uprava je izdejstvovala da srbijanska vlada uputi demarš. Uspostavljanje vlasti Narodne uprave nailazilo je na otpor mađarskog i nemačkog činovništva koje je bilo lojalno mađarskoj vladi.  Narodna uprava se suočila sa tzv. Banatskom republikom koja je takođe preuzimala organe vlasti u temišvarskom Banatu sa ciljem njegovog očuvanja u okviru Mađarske. Banatska republika je raspolagala i sopstvenom milicijom, što Narodnoj upravi nije dozvoljeno. Narodna uprava je 16. februara 1919. godine uspela da smeni rukovodstvo Banatske republike i zabrani rad njenim organima. Vojvođanska Narodna uprava je preuzela i vršila najznačajnije funkcije vlasti, a tom prilikom je propagirala ravnopravnost svih naroda i jezika u Vojvodini.

Nakon Formiranja vlade Kraljevine SHS, 20. decembra 1918. godine, zatraženo je ukidanje vojvođanske Narodne uprave, pošto je ona predstavljala smetnju stvaranju centralizovane države. Uprava je podnela ostavku, ali je nastavila sa radom i poslednju sednicu je održala 11. marta 1919. godine. Pošto je Narodni savet dao mandat Narodnoj upravi, ona je zahtevala da je Savet raspusti. Deo članova Narodnog saveta se protivio njenom raspuštanju, ali je za četiri glasa pobedio zahtev Jaše Tomića da se usvoji ostavka pokrajinske vlade, ali da se ona zamoli da ipak privremeno nastavi sa radom.

Do konačnog razgraničenja Kraljevine SHS i Mađarske je došlo 4. juna 1920. godine, Trijanonskim sporazumom. Konačno razgraničenje u Banatu sa Rumunijom izvršeno je 10. septembra 1920. godine.

Prilog

Odluke Velike narodne skupštine

Prva odluka:

• Molimo vladu bratske Srbije da na konferenciji o miru zastupa naše interese.
• Priključujemo se kraljevini Srbiji koja svojim dosadašnjim radom i razvitkom ujemčava slobodu, ravnopravnost i napredak u svakom pravcu, ne samo nama, nego i svim slovenskim, pa i neslovenskim narodima koji s nama žive.
• Ovaj naš zahtev hoće da pomogne ujedno i težnji sviju Jugoslovena, jer je i nama iskrena želja da srpska vlada, udružena sa Narodnim većem u Zagrebu, učini sve da dođe do ostvarenja jedinstvene države Srba, Hrvata i Slovenaca pod vođstvom kralja Petra i njegove dinastije.
• I zato, da bi ova skupština pomogla sa svoje strane ostvariti jedinstvenu državu sviju Srba, Hrvata i Slovenaca, bira dva člana koji će stojati na usluzi srpskoj vladi: Jašu Tomića (Novi Sad) i Blaška Rajića (Subotica) i bira dva člana koja će stojati na usluzi Narodnom veću u Zagrebu: dr Jovana Manojlovića (Subotica) i Vasu Stajića (Novi Sad).
• Nesrpskim i neslovenskim narodima, koji ostaju u našim granicama, obezbeđuje se svako pravo kojim žele da kao manjine očuvaju i razvijaju svoje biće. A tako isto, zahteva skupština ova, da se onim Srbima, Bunjevcima i Šokcima, koji i dalje ostaju izvan naših granica u drugim državama, obezbedi pravo zaštite manjina, njihov narodni opstanak i razvitak na načelu reciprociteta.

Druga odluka:

• Banat, Bačka i Baranja u granicama koje povuče Antantina balkanska vojska, proglašavaju se danas 25. novembra 1918. godine na Narodnoj skupštini u Novom Sadu, na osnovu uzvišenog načela narodnog samoopredeljenja, otcepljeni kako u državno-pravnom, tako i u političkom i privrednom pogledu od Ugarske.
• Zbog toga, Narodna skupština postavlja Veliki narodni savet, kojem je izvršni organ Narodna uprava.
• Narodni savet čine 50 članova izabranih iz ove Narodne skupštine.
• Narodni savet donosi potrebne uredbe i naredbe, postavlja Narodnu upravu i vrši nadzor nad njom.