VELIKA SRBIJA KAO IDEJNA PROJEKCIJA BRITANSKE SPOLJNE POLITIKE

VELIKA SRBIJA KAO IDEJNA PROJEKCIJA BRITANSKE SPOLJNE POLITIKE

Autor: msr Srđan Graovac, istoričar

            U toku „dugog“ XIX stoleća, po mnogim parametrima, prelomnog veka celokupne istorije čovečanstva, talasi nacionalnih preporoda su zahvatili gotovo sve narode na starom kontinentu. Ideja stvaranja velikih nacionalnih država postala je vodilja političkim elitama koje su u istima videle šansu za potpunu kolektivnu emancipaciju i afirmaciju svojih naroda, gde je na pomenutoj političkoj platformi projektovan teleološki cilj najfunkcionalnije artikulacije i realizacije svih ili većine zajedničkih interesa pojedinaca u okvirima jednog društva ili nacije. Malobrojna srpska građanska elita u Habzburškoj monarhiji ispratila je i usvojila pomenute nove procese u evropskim društvima, zbog čega je upravo ona i postala nosilac ideje nacionalnog preporoda srpskog naroda. „Pelcer“ nacionalnog rizorđimenta, predstavnici te elite, preneli su u ustaničku Srbiju Karađorđa Petrovića, pokretača i vožda srpske revolucije, početkom XIX veka. Ideje koje su Srbi severno od Save i Dunava doneli sa sobom postale su ishodište želja i napora srpskih ustanika, a uskoro iste su bile uzidane u temelj moderne srpske državnosti. Međutim, uprkos činjenici da su projekti velikih nacionalnih država bili uobičajena pojava kod svih naroda Evrope u XIX i XX veku, moramo da naglasimo da ni jedan od tih planova nije u toj meri falsifikovan i politički zloupotrebljen, a nadasve prokazan, kao rušilačko-remetilački i nasilno-zločinački, kao što je to slučaj sa „idejom Velike Srbije“. Vrhunac satanizacije navedene ideje dogodio se u vreme ratova za jugoslovensko nasleđe u poslednjoj deceniji prethodnog stoleća, kada je međunarodna zajednica u pomenutoj ideji pronašla ključni razlog za raspad Jugoslavije i duhovni okvir za izvršenje brojnih ratnih zločina koji su u toku ovog rata počinjeni. Ni XXI vek nije doneo neke značajnije promene u tim stavovima velikih sila. Bauk velikosrpskog nacionalizma postajao bi ponovo aktuelean svaki put kada je to iz različitih političkih interesa odgovaralo ne samo susedima srpske države, već i velikim silama u političkim procesima realizacije njihovih interesa u Jugoistočnoj Evropi. Velika Britanija, upravo je jedna od tih velikih sila koja je u bližoj i daljoj prošlosti imala značajnu ulogu, ne samo u aktuelizaciji pitanja Velike Srbije, već i u samom idejnom formulisanju iste.

                U toku uporne viševekovne borbe sa ciljem da se uspostavi dominacija nad svetskim morima, rođena je Britanska imperija, jedna od najmoćnijih talasokratija u istoriji čovečanstva. Posle pobeda nad najopasnijim protivnicima, Špancima u XVI veku, Nizozemcima u XVII veku i Francuzima u XIX veku, London je postao sedište najveće svetske imperije, koju je svet ikada video, čija je snaga ležala u finansijskoj moći i neprikosnovenoj floti koja je gospodarila svetskim morima. Od pomenutog vremena, najvažnija konstanta u britanskoj politici apsolutno je nepromenjiva i ogleda se u težnji prema očuvanju čuvene „ravnoteže snaga“ između velikih sila na kontinentu. Ukoliko bi neka država pokušala da poremeti tu ravnotežu, kao što je bio slučaj u vreme Napoleonove Francuske, britanska diplomatija bi radila na sklapanju saveza sa svim zemljama koje bi bile u stanju da neutrališu datu pretnju po poredak odnosa snaga „velikih država“. Na taj način, „zvanični London“ je štitio svoj dominantan položaj u svetu, vešto koristeći vojne, finansijske i diplomatske resurse protiv onih država koje bi im se nametnule kao opasan takmac u borbi za prevlast. Neposredno posle poraza nad Bonapartom, Britanija je u Ruskom carstvu prepoznala novog neprijatelja koji je narušavao ravnotežu snaga na starom kontinentu. Rusija je već tada imala superiornu vojsku na kopnu, a u tom trenutku nijedna armija u svetu pojedinačno nije bila u stanju da joj ugrozi njene kapacitete. Kao i sve velike sile i Rusija je težila „izlasku na topla mora“. Ruskoj Crnomorskoj floti jedini mogući put ka Sredozemlju predstavljao je prolaz kroz teritorije Osmanskog carstva, tačnije  Bosfor i Dardanele. Upravo, u datoj činjenici nalazio se razlog namere Rusije da, ukoliko je potrebno i uništi tursku državu kako bi onda bila u prilici da ovlada Konstantinopoljem i ovim strateški važnim prolazima. Britanija je, sa druge strane, bila svesna da bi u tom slučaju njihovi interesi u Južnoj Evropi i Severnoj Africi bili ugroženi. Zato je ista i postala najotvoreniji zaštitnik “Bolesnika na Bosforu“, kako su Evropljani podrugljivo nazivali osmansku državu, svesni, pri tom njene ekonomske i vojne inferiornosti. U opstanku osmanske države, britanska vlada je videla neophodnu branu daljem ruskom prodoru prema sferama političkih interesa u Sredozemnom moru i data činjenica obeležiće geostrateški položaj Turske, Rusije i Britanije u XIX veku, a svakako ista je predstavljala okosnicu britanske politike prema Jugoistoku Evrope, kao i prema Bliskom istoku u navedenom periodu.

Međunarodne okolnosti, nametnute takvom politikom iz Velike Britanije nisu bile kompatibilne sa interesima balkanskih hrišćanskih naroda koji su težili, pre svega da se oslobode osmanske državne uprave, nakon čega bi formirali svoje nezavisne nacionalne države. Od 1804. godine srpski narod je vodio upornu borbu protiv Turaka kako bi stekao slobodu i nezavisnost. Navedenu borbu obeležili su i uticaji dve velike sile na političke prilike u Srbiji, ali, u širem kontekstu i na sudbinu celokupnog Osmanskog carstva. Zbog kulturnih veza i zajedničkih političkih interesa, na prvom mestu moramo pomenuti Rusiju, ali odmah pored nje i Habzburšku monarhiju u kojoj je živeo veliki deo srpske etničke populacije, što je uz neposrednu „geopolitičku blizinu“ srpske države u nastajanju, bio jedan od razloga za austrijsku zainteresovanost za političke prilike u Osmanskom carstvu. Sa druge strane, političke prilike u Srbiji bile su u fokusu interesovanja britanske diplomatije u jednom posrednom smislu u toku prvih decenija tog turbulentnog XIX veka. Možda bi „otiske njene politike“ mogli da pronađemo u slučaju ubistva vođe Prvog srpskog ustanka Karađorđa Petrovića. Bilo bi svrsishodno da napomenemo da pojedini francuski, rumunski, britanski, pa i ruski istoričari ukazuju na izvesnu vezu između delatnosti britanskih obaveštajnih i bezbednosnih struktura i samog zločina počinjenog nad srpskim voždom. Veza je pronađena u liku kontroverznog britanskog obaveštajca, kapetana Galatisa, čija je senka pratila vožda Karađorđa sve do njegovog prelaska u Srbiju 1817. godine, neposredno uoči njegove likvidacije. Naime, Karađorđe se te 1817. godine vratio u Srbiju sa jasnom namerom da povede jedan sveopšti balkanski ustanak koji je bio dogovoren i isplaniran sa tajnom grčkom organizacijom „Heterija“. Srpski vožd je od strane članova te revolucionarne organizacije prepoznat kao najpogodnija ličnost za jednu takvu akciju, jer je stekao iskustvo kao vođa srpskog ustanka, a istovremeno njegova populranost među balkanskim hrišćanima je bila izuzetno velika. Međutim nova revolucija u Evropi posle Bečkog kongresa, na kome su ispravljane posledice Francuske revolucije i Napoleonovih ratova, bila je apsolutno neprihvatljiva okolnost za interese velikih sila tog vremena. Britanci su bili na svojim protekcionističkim stanovištima prema Turskom carstvu i tu su se njihovi interesi poklopili sa interesima Osmanlija. Rusija je sa druge strane već bila deo saveza „Svete alijanse“, koja je imala zadatak da sprečava nove revolucije i štiti status kvo u političkim prilikama tadašnje Evrope. Možda bi u ovoj činjenici mogli da pronađemo zajedničke interese, kako Britanije tako i drugih evropskih sila da se spreči novi potres u Evropi, što je imalo kobne posledice po sudbinu oca moderne Srbije.

                Umešanost Britanije u likvidaciju vožda Karađorđa predstavlja samo početak njenog postepeno sve jačeg političkog prisustva u Srbiji. Knez Miloš je bio vidno nezadovoljan dominantnim uticajem Ruskog i Habzburškog carstva na njegovu zemlju. Smatrao je da Srbija postaje zatočenik njihovih interesa, pa je sve više počeo da se okreće Britaniji i Francuskoj, kako bi proširio manevarski prostor u spoljnoj politici Srbije. U Beograd tada dolazi pukovnik Hodžes kako bi zastupao britanske interese. Britanski diplomata je knezu Milošu na poklon doneo tada najmoderniji plug, kao veliko dostignuće moderne Evrope, a tim gestom srpskoj političkoj eliti poslao je jasnu poruku da srpski narod, iz razloga afirmacije sopstvenih interesa, mora prihvatiti aspekte tehničko-tehnološke i duhovno-političke modernizacije, uz sugestiju da će mu na datom zadatku Britanija i te kako pomoći. Hodžes je u Srbiji radio na afirmaciji duha evropske civilizacije, pa je svoje poslove predstavljao u okvirima svojevrsne „prosvetiteljske misije“. Naglo jačanje britanskog uticaja u Srbiji nije naišlo na razumevanje u političkim krugovima Rusije, pa je i ta činjenica imala uticaja na Miloševu odluku da odstupi sa srpskog prestola 1839. godine. Međutim, to nije značilo i potpuno suzbijanje uticaja britanske politike u Srbiji. Ilija Garašanin je 1844. godine predstavio prvi dugoročni spoljnopolitički plan Srbije poznat kao Načertanije. Do današnjih dana u domaćoj i stranoj javnosti ovaj program  je označen kao nacionalni projekat stvaranja „Velike Srbije“. U njemu je predviđen aktivan rad na oslobođenju srpskog naroda i njegovo ujedinjenje u zajedničku državu kojoj bi se pored Srba priključili i drugi južnoslovenski narodi. Garašanin je Načertanije pisao sa jasnom svešću da je neophodno suzbiti austrijski i ruski uticaj u Srbiji, jer prema njegovom mišljenju ove dve sile imaju previše neposrednih interesa na ovim prostorima. Uključivanje Velike Britanije i Francuske u politiku Srbije bio je najbolji način da se ti uticaji zvaničnog Beča i Sankt Peterburga suzbiju. Tu se njegovi stavovi poklapaju sa razmišljanjima kneza Miloša u čijoj se službi Garašanin sve do njegovog proterivanja iz Srbije i nalazio. Prilikom izrade ovog programa Garašaninu je pomogao František Zah, ugledni član poljske emigracije. Moramo naglasiti da su poljski emigranti u to vreme bili okupljeni oko istaknutog diplomate Adama Čartoriskog i da su bili izrazito antiruski raspoloženi, pa su u tom smislu često i tesno sarađivali sa britanskim obaveštajnim i bezbednosnim aparatom. Putem „poljske veze“ delovi britanske političke i intelektualne elite, okupljene oko uglednog publiciste Dejvida Urkverta, indirektno su uticali na pomenuti srpski spoljnopolitički program. Urkvert i njegov politički kružok, bili su, takođe veoma antiruski raspoloženi, a on sam bio je jedan od ljudi koji su uporno raspirivali „antirusku histeriju“, kako u Britaniji, tako i širom starog kontinenta. Urkvert je, zapravo zagovarao nastavak tradicionalne politike suzbijanja ruskih interesa u Evropi. Prema njegovom mišljenju, jedan od načina za sprovođenja te politike bio je stvaranje jake države oko Kneževine Srbije, kako je uostalom i predviđalo Načertanije, koja bi predstavljala „britanski eksponent“ u antiruskoj politici na Balkanu. Urkvert se sastajao sa knezom Milošem i presudno uticao na britanskog kralja da se pukovnik Hodžes uputi u Srbiju. Ukoliko uzmemo u obzir da je Garašanin u to vreme bio službenik srpskog kneza onda nas nikako ne bi trebalo začuditi postojanje ove političke veze, koja nedvosmisleno ukazuje na umešanost britanske diplomatije u kreiranju srpskog nacionalnog programa. Isto tako, moramo da naglasimo da Urkvert i njegovi istomišljenici nisu predstavljali presudan faktor na političkoj sceni Velike Britanije u datom periodu, pa samim tim nisu ni mogli ostvariti neophodan uticaj na vladu svoje zemlje, u pravcu afirmisanja navedenih planova. Sve do početka XX veka britanska politika ostala je na pozicijama najotvorenijeg zaštitnika Osmanskog carstva u Evropi.

                Prelomni događaj koji je postao glavni uzrok velikog zaokreta u britanskoj spoljnoj politici krajem XIX i početkom XX veka, ali koji je istovremeno dramatično promenio odnos snaga u Evropi, predstavljao je ujedinjenje Nemačke 1871. godine. U tom trenutku, Drugi Nemački rajh bio najrazvijenija industrijska sila sveta, a istovremeno sve više se nametao i kao dominantan politički faktor. U Londonu su postali svesni da ih nemačka diplomatija uporno potiskuje iz Osmanskog carstva. Generalno, uticaj Nemačke jačao je u svim delovima sveta, pa su i britanski kolonijalni interesi dovedeni u pitanje. Iza datog razloga je i došlo do radikalanog zaokreta u spoljnoj politici Velike Britanije, koja se okrenula, do tada nezamislivom savezništvu sa višedecenijskim neprijateljem, carskom Rusijom, kao i sa francuskom Trećom republikom. Kao što je pečat britanske politike u XIX veku bio obeležen sukobom sa Rusijom, tako su ratovi protiv moćnog Nemačkog rajha, trajno obeležili britansku politiku u XX veku. Rezultat nove politike na britanskim ostrvima ogledao se i u napuštanju zaštitničkog odnosa prema Osmanlijama, što se u krajnjoj liniji veoma povoljno odrazilo i na interese Srbije. Od datog vremena, bila je primetna i određena mera „blagonaklonosti“ Velike Britanije prema srpskim interesima u pogledu oslobođenja njenog nacionalnog kolektiviteta u starim srpskim zemljama u Turskoj. Nova politička prijateljstva između velikih sila bila su i formalizovana stvaranjem dva međusobno suprostavljena bloka, Antante (Rusija, Francuska i Velika Britanija) i Centralnih sila (Nemačka i Austrougarska), gde se suštinski prepoznaje i uzrok izbijanja Prvog svetskog rata. Možemo slobodno da naglasimo da u toku tog sukoba dolazi do jačanja britansko-srpskih odnosa. Došlo je do promene izrazito negativnog stava u britanskoj javnosti kada je u pitanju Srbija i njen narod, a koji je bio posledica stereotipa o Srbima kao „necivilizovanim orijentalnim varvarima“. Tom stavu britanske, ali i drugih javnosti u evropskim državama, najviše je doprineo Majski prevrat iz 1903. godine, odnosno okrutno i monstruozno ubistvo srpskog kralja Aleksandra I Obrenovića i njegove supruge, kraljice Drage. Britanska javnost, ali i njeni zvaničnici bili su toliko zgroženi ovim činom srpskih oficira da je došlo i do privremenog prekida diplomatskih odnosa sa Srbijom. Međutim, herojstvo srpskih vojnika u bitkama Velikog rata i njegovo mučeništvo tokom Albanske golgote u velikoj meri podigli su ugled srpskog naroda i njegovog oružja u očima britanskih saveznika. Iz datog razloga, 28. juna 1917. godine u svim školama u Velikoj Britaniji organizovane su proslave Vidovdana, a đaci su dobili zadatak da prirede prigodne tekstove ili scenske tačke o tom veoma značajnom datumu za istoriju njihovog saveznika.

Kada je u pitanju vojna i politička saradnja iz datog perioda, Srbija je uveliko bila zapostavljena kao zemlja koja nije pripadala krugu velikih sila, pa Velika Britanija nije iskazivala preveliku pažnju srpskim potrebama i interesima. U političkom smislu postojao je jedan izrazito negativan stav Velike Britanije prema proklamovanim ratnim ciljevima srpske vlade koji su još u Niškoj deklaraciji iz 1914. godine predstavljeni kao projugoslovenski. Britanija je sve do proleća 1918. godine ostala odlučan zagovornik očuvanja Austrougarske kao suverene države i posle okončanja rata, što je bilo u koliziji sa srpskim ratnim i nacionalnim ciljevima. U svojoj posleratnoj strategiji, Britanci su Dunavsku monarhiju videli kao moćnu branu potencijalnoj nemačkoj i sovjetskoj ekspanziji u Evropi, dok bi, prema datim projekcijama, formiranje Jugoslavije, za njih bio uvod u raspad Austrougarske. Zbog toga je Britanija gotovo do pred kraj rata bila zagovornik stvaranja Velike Srbije u čiji sastav bi ušli Bosna i Hercegovina, delovi Dalmacije, Slavonije i Banata, kao i Srem i Bačka, što bi prema njihovim stanovištima trebalo da zadovolji srpske aspiracije, a istovremeno očuva Habzburšku monarhiju i to uz minimalne teritorijalne gubitke koje bi ista doživela. Međutim, istrajnost Austrougarske u nameri da svoju sudbinu trajno poveže sa interesima Nemačke, kao i stavovi američkog predsednika Vudroa Vilsona o pravu naroda na samoopredeljenje, neminovno su doveli do uništenja drevne Habzburške carevine. Tada je konačno i Britanija odustala od „Velike Srbije“ i priklonila se ideji stvaranja južnoslovenske države. Nova Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca u britanskim planovima trebalo je da odigra ulogu koja je prvobitno bila namenjena Austougarskoj, a to je da bude protivteža sovjetskoj ili nemačkoj ekspanziji na starom kontinentu. Kreatori takve politike u Londonu među kojima se izdvaja istoričar Robert Vilijam Siton-Votson smatrali su da će Hrvati i Slovenci iako malobrojniji u odnosu na Srbe, zahvaljujući svojoj navodnoj kulturnoj i civilizacijskoj „superiornosti“ preuzeti vodeću ulogu u novoj Kraljevini i na taj način od nje stvoriti snažnu branu ruskom uticaju na ovim prostorima. Iz ovih stavova lako je zaključiti da Siton-Votson u Srbima vidi potencijalne ruske saveznike, dok Hrvate i Slovence prepoznaje kao deo istog antiruskog političkog miljea kome je sam pripadao, što predstavlja svojevsrnu okosnicu i današnje evropske politike prema Balkanu i Srbiji.

U međuratnom periodu, britanska diplomatija u Jugoslaviji je „delovala na kartu“ antagonizma između Srba i Hrvata. U unitarnom uređenju Jugoslavije, Siton Votson, ali i drugi engleski intelektualci videli su procese uspostavljanja „srpske hegemonije“, što je po njima bio glavni uzrok nezadovoljstva, pre svih Hrvata, a samim tim i razlog konstantne nestabilnosti zemlje. Rešenje za permanentnu političku krizu u Jugoslaviji, Britanija je videla u preuređenju države na federalističkim principima. Zato i ne čudi to što je, upravo Siton-Votson, iako prvobitno razočaran čvrstim povezivanjem komunističke Jugoslavije sa Sovjetskim Savezom, ipak na kraju podržao Josipa Broza Tita i njegov projekat federalizacije Jugoslavije. Tito je od strane Siton-Votsona prozvan „poslednjim Hazburgovcem“, upravo zbog politike koju je zastupao, a u kojoj je on video ostvarenje njegovih ideja o uspostavljanju hrvatske dominacije u Jugoslaviji. Prema njegovim shvatanjima, na taj način bila je ostvarena politika zbog koje je on i podržavao Jugoslaviju. Naravno, reč je o politici suzbijanja uticaja Moskve, što je Tito posle svog sukoba sa Staljinom nedvosmisleno i sprovodio, posebno putem uloge zvaničnog Beograda u Pokretu nesvrstanih. Raspadom Sovjetskog Saveza 1989. godine Rusija je doživela ekonomski, socijalni pa i moralni sunovrat, zbog čega je, praktično celu narednu deceniju „strahovito kaskala u odnosu na razvoj država Zapada“. U zapadnim prestonicama, bar privremeno bio je iščezao strah od njene ekspanzije, ali time je prestala i potreba za postojanjem Jugoslavije kao “sanitarnog kordona“ prema konstantnoj pretnji koju je britanska elita videla u Istoku i to bez obzira da li su na vlasti u Rusiji bili carevi ili boljševički diktatori. Zato raspad Jugoslavije devedesetih godina XX veka moramo posmatrati ne samo kao posledicu međuetničkih netrpeljivosti ili progresije nacionalizma i šovinizma u zemlji, već i kroz prizmu specifičnih spoljnopolitičkih okolnosti. Upravo, te okolnosti doprinele su stvaranju i slomu južnoslovenske države. Velika Britanija je tih devedesetih godina XX veka bila jedna od velikih sila koje su od svoje projugoslovenske politike na Balkanu veoma brzo odustali, a u prvi plan ponovo stavili „Veliku Srbiju“. Samo ovaj put, ta ideja imala izrazito negativnu konotaciju. Označena je kao uzrok svih ratova i stradanja na Balkanu tokom poslednje decenije drugog milenijuma. Očigledno su za Britance, ali i druge moćne evropske narode Srbi možda i zauvek obeleženi kao neprijateljski proruski element na Jugoistoku Evrope. Početkom XX veka na političkoj sceni Evrope bila je prisutna jedna i specifična situacija kada je zajednički strah od Nemačke ujedinio Petrovgrad i London. Preko Rusije i Srbija se tada izmirila sa Velikom Britanijom. Tadašnji stav zvaničnog Londona, podstaknut novim savezništvom, postao je znatno povoljniji po naše interese. Možda u tome i leži nada za srećniju budućnost Srbije. Ukoliko bi se ostvarilo logično partnerstvo Rusije, kao zemlje prirodnih resursa, i Zapadne Evrope kao arsenala tehnoloških i tehničkih inovacija, konačno bi se na tom istom Zapadu o Srbiji prestalo razmišljati kao o potencijalnom neprijatelju. Time bi bio stvoren moćan savez, od britanskih ostrva do Vladivostoka, a možda bi i drevni antagonizmi na starom kontinentu konačno i nepovratno usahnuli.