Autor: msr Srđan Graovac, istoričar
U godinama koje su prethodile oslobođenju Ugarske od turske vlasti, u tzv. Gornjoj Mađarskoj trajao je višedecenijski protivhabzburški ilu „kuručki“ rat, predvođen od strane kneza Ferenca Rakocija I od 1670. do 1676. godine i Imre Tekelija (Thököly, Tököly, Tökölli Imre) od 1678. do 1785. godine, koji je zapravo predstavljao odgovor na reakciju Bečkog dvora protiv nosilaca i vođa čuvene Vešelenjijeve zavere. Pomenuti pokret u najvećoj meri je ugušen 1685. godine zajedno sa odstupanjem turskih snaga pred nadiranjem carskih trupa u Velikom bečkom ratu. Međutim, gotovo da nijedan od uzroka pojave nezadovoljstva mađarskih staleža i samog „rebelijantskog duha“ i pokreta protiv habzburške vlasti, čak ni posle oslobođenja Mađarske od turske vlasti, nije bio otklonjen. Novooslobođene oblasti stavljene su pod upravu Dvorskog ratnog saveta, odnosno komisije koja je osnovana u okviru Dvorske komore pod nazivom Komisija za novoosvojene oblasti (Neoacquisita Comissio), što je u stvari predstavljalo direktnu povredu tradicije mađarskog državnopravnog uređenja i derogaciju ingerencija mađarskih staleža i njihovog „ustava“. Nekadašnji zemljišni veleposednici, odnosno potomci vlastele koji su nakon uspostave osmanlijske vlasti nad velikim delovima srednjovekovne Ugarske bili primorani da napuste svoje posede, imali su obavezu da u nemoguće kratkom roku dokažu svoje vlasništvo ukoliko su želeli da obnove svoja nesporna imovinska i obligaciona prava nad njihovim baštinama. Uzgred, za povratak vlasništva nad datim posedima neophodan uslov je bio i posvedočena lojalnost mađarskog plemića habzburškoj dinastiji, kao i plaćanje poreza u visini od 10% vrednosti same zemljišne imovine. U skladu sa pomenutim činjenicama, veoma mali broj nekadašnjih vlasnika je uspeo da zadovolji navedene kriterijume, pa su brojna vlastelinstva u oslobođenim delovima Ugarske došli u posed Dvoru lojalnih, često stranih vojnih zapovednika, „liferanata“, komorskih snabdevača vojske provijantom, i drugih. Promenjena je unutrašnja socijalna struktura visokog plemstva u Ugarskoj i upravo je tu činjenicu Bečki dvor želeo da iskoristi kako bi oslabio uvek nepouzdane, a često otporne snage mađarskog plemstva.
Takođe, u cilju stabilizacije državne uprave, Dvor je odlučio da ostvari što je moguće veću konfesionalnu unifikovanost mađarskog stanovništva, naravno u korist rimokatoličke veroispovesti. Već od 1701. godine bilo je zabranjeno javno ispovedanje protestanstke konfesije u oslobođenim oblastima Ugarske, a unijatska politika rimokatoličke jerarhije dobila je veliki i agresivni zamah u zemljama gde je pravoslavna vera bila dominatna i to pre svih u rumunskim i rusinskim etničkim zajednicama. Kreator i najpoznatiji protagonista pomenutog velikog poduhvata Rimokatoličke crkve u Habzburškoj monarhiji u datom vremenskom periodu bio je čuveni kardinal, estergomski i kaločki nadbiskup Leopold Kolonić. Ostao je upamćen po autorstvu nad nacrtom Dvorske komisije za materijalnu i duhovnu obnovu Ugarske 1689. godine (Einrichtungswerkdes Königreichs Hungarn) na osnovu kojeg je Bečki dvor usvojio mere o „pripitomljavanju na bunu i odbranu svoje slobode uvek spremnu mađarsku krv“. Kada je u godinama posle gušenja Vešelenjijeve zavere postavljen za predsednika Ugarske kraljevske dvorske komore 1673. godine, Kardinal Kolonić je usvojio stanovište prema kome je bio neophodan surov obračun habzburške države sa Mađarima i to putem sprovođenja nasilne rekatolizacije i vladarskog apsolutizma. Tada je zabeležna i njegova maksima koja je u ušima mađarskih staleža odzvanjala sve do sloma Habzburške monarhije: „Ja ću Mađarsku pretvoriti u roba, zatim u prosjaka i konačno u katolika“. Mere, koje su usvojene bez pristanka mađarskih staleža, podrazumevale su postepenu, potpunu ili bar delimičnu germanizaciju Ugarske i to sprovođenjem masovne kolonizacije Nemaca uz suzbijanje širenja postojećih krugova protestantskih zajednica koje će u konačnici biti i definitivno uništene navedenom rekatolizacijom svih slojeva društva. Uprkos činjenici da su pomenute mere zapravo bile usmerene ka sveobuhvatnoj tehnološko-privrednoj i političkoj reformi i moderniczaciji mađarskog društva, njegovi staleži iste su dočekali sa strahovitim negodovanjem i otporom. Postavlja se pitanje zbog čega? Možemo li na pravi način da sagledamo suštinsku prirodu nezadovoljstva mađarskih staleža pomenutim merama Bečkog dvora?
Najednostavije obrazloženje možemo da pronađemo u mišljenju da je Habzburška monarhija predstavljala jednu „skrpljenu“ tvorevinu, a ne državu koja svoj nastanak i razvoj duguje izvesnim zakonomernostima povesnih procesa u datom vremenskom, prostornom i društvenom okviru. Sam pojam „skrpljene države“ u sebi nosi saznanje da je reč o zajednici dubokih protivrečnosti i gotovo nerešivih izazova u svim oblastima egzistencije društva u celini. Buru nezadovoljstva mađarskih feudalnih krugova izazvala je i namera Dvora, izražena u Nacrtu, da se ugarsko plemstvo oporezuje i to u okolnostima osnivanja novih, iz ugarske državne teritorije izdvojenih, graničnih pojasa posebno u Potisju i Pomorišju, gde je živelo, carskim privilegijama prilično zaštićeno, mahom srpsko krajiško stanovništvo. U navedenom kontekstu posmatrano, potpuno je jasno da su date privilegije srpskom etnosu osigurale nezaobilazan vojni i politički značaj, kao i povlašćeni socijalno-ekonomski i pravni položaj u odnosu na spahijsko podložničko stanovništvo u okolnim županijama. Takođe, smrt poslednjeg muškog člana španske grane dinastije Habzburg pokrenula je dugotrajni i iscrpljujući Rat za špansko nasleđe (1701–1714) koji je u Ugarskoj izazvao bezobzirno uterivanje poreza i kontribucija, neopisive patnje svih slojeva društva pod teretom ponašanja carskih trupa, ali i probleme nastale u vezi sa obavezama seljaštva da vojsci obezbedi prevoz i konačište. Dezavuisanje ingerencija i državnog suvereniteta oličenih u diskrecionim pravima staleških organa uprave Kraljevine Ugarske, kao i nasilna rekatolizacija i ekonomski, zapravo kontribucijski pritisak na sve slojeve društva izazvali su novi ustanak mađarske nacije protiv Bečkog dvora.
Na čelo ustanka postavljen je knez Ferenc Rakoci II, sin kneza Ferenca Rakocija I i Jelene Zrinske. Mađarskom etnosu, a verovatno i Bečkom dvoru izgledalo je kao da je sudbina predodredila Rakocija za vožda nove „ugarske rebelije“. Naime, njegov otac Ferenc Rakoci I bio je vođa antihabzburškog ustanka u Gornjoj Ugarskoj, a očuh Imre Tekeli predvodnik kuručkog pokreta od 1678. do 1685. godine, pa čak i vladar Osmanlijskom carstvu vazalne kneževine Srednje Mađarske (1682–1685). Rakocijev deda Petar Zrinski pogubljen je od strane Bečkog dvora 1671. godine zbog učešća u Vešelenjijevoj zaveri. Takođe, njegova majka dokazala se kao dosledan borac protiv bečke politike habzburškog apsolutizma i u godinama posle sloma pokreta kuruca i Kneževine Srednje Mađarske. Sve do 1688. godine sa manjim brojem pristalica uspevala je da održi poslednje uporište kuruca – tvrđavu Munkač. Detinjstvo i mladost Ferenca Rakocija obeležena je velikim duhovnim uticajem katoličkog misticizma oličenog u sticanju obrazovanja i prvih koraka u političkom profilisanju ličnosti od strane jezuita predvođenih Lepolodom Kolonićem. Lojalnost dinastiji i rimokatoličkoj veri predstavljali su okosnice vaspitanja i duhovnog profila ili dimenzije ličnosti mladog Rakocija sve do njegovog povratka u otadžbinu 1694. godine. Po dolasku u zemlju, ovaj predstavnik i potomak najbogatije i najuglednije mađarske vlasteoske porodice, ubrzo se približio političkim shvatanjima protivhabzburški nastrojenog plemstva. Uskoro je postao svestan izuzetno teškog položaja svih slojeva mađarskog društva koji su od njega, pak tražili da svojim primerom i akcijom stane na put težnjama i postupcima Bečkog dvora. Nakon neuspelog pokušaja zavere iz 1700. godine (kada je čak bio uhapšen i osuđen na smrt), Rakoci je uspeo da pobegne u Poljsku kod svog prijatelja grofa Mikloša Berčenjija (Bercsényi Miklós). Međutim, od protivhabzburške akcije nije odustao, već je odlučno pristupio pripremama novog poduhvata posebno u domenu pribavljanja podrške tadašnjih evropskih sila za „mađarsko pitanje“, u prvom redu Francuske Luja XIV sa kojim je bio i u rodbinskim relacijama.
Uprkos činjenici da njegov poduhvat istoriografija terminološki često karakteriše kao „kuručki rat“ ili „pokret kuruca“, Rakoci nije posebno uvažavao neregularne vojne snage niti je imao velikog poštovanja prema „gerilskom“ ili „kuručkom“ načinu ratovanja i života. Sve do 1703. godine odbijao je zahteve Tekelijevih sledbenika i seljaštva sa gornje Tise da pokrene ustanak, uslovljavajući početak istog nedvosmislenom podrškom francuskih vojnih i političkih snaga. U proleće 1703. godine Rakociju u Poljskoj stigao je dramatičan zahtev iz Mađarske da odmah pokrene bunu. U povoljnom međunarodnom odnosu snaga Rakoci je pristao na podizanje ustanka, a za pomenuti čin dobio je veliku podršku poljskih magnata i izaslanika francuskog kralja. Uskoro, Ferenc Rakoci je u otadžbinu poslao ratne zastave na kojima je stajalo geslo „Sa Bogom za domovinu i slobodu“ („Cum Deo pro Patria et Libertate“), a uz barjake upućen je i opšti poziv za sve Mađare, bez obzira na socijalnu, konfesionalnu, političku i stalešku pripadnost da se odmah dignu na oružje. Još pre njegovog dolaska u Ugarsku izbio je ustanak. Na ugarsko-poljskoj granici 16. juna 1703. godine, Ferenca Rakocija dočekala je jedna mala grupa ogorčenih seljaka, u broju od svega stotinjak budućih ratnika. Navedena grupica seljaka, kuruca, za nekoliko nedelja povećala je svoj broj na više hiljada odlučnih rebelijanata. Ustanak kuruca otpočeo je svom silinom, a na njegovom čelu stajao je jedan od najuglednijih ugarskih magnata. Vreme paradoksa tek je dolazilo.
Rakocijev ustanak podržali pripadnici nižeg i srednjeg osiromašenog plemstva Kraljevine Ugarske, čiji su preci u prethodnim generacijama, decenijama, pa i vekovima usled otomanske okupacije izgubili svoje zemljišne posede i sada su očekivali određeni vid restitucije izgubljene imovine ili makar pojedine retributivne mere za usluge koje su pružali interesima dinastije Habzburg. Takođe, mađarskom pokretu prišli su i hajduci iz slobodnih kraljevskih gradova, kao i seosko rusinsko i slovačko stanovništvo sa Rakocijevih poseda u Gornjoj Mađarskoj. Paradoksalno, kao pripadnici istog pokreta, u jednom političkom i vojnom opsegu ili okviru, našli su se pripadnici plemstva, slobodnog i zavisnog seljaštva, građani slobodnih kraljevskih gradova kalvinističke, ali delom i rimokatoličke konfesije. U konfesionalno-etničkom pogledu, jedinice kuručke vojske činili su pripadnici mađarske zajednice kalvinističke veroispovesti, ali moramo da naglasimo da Pokret nije obuhvatio sve Mađare. Savremenici i istorijski izvori svedoče o Mađarima u Sentešu koje su 1710. godine pomagali srpski graničari iz Pomorišja u njihovom otporu kuručkim rebelijantima. Pripadnici visokog plemstva (koji u etničkom pogledu nisu uvek pripadali mađarskom etnosu, ali su u socio-političkom smislu činili osnovu viših slojeva „ugarske političke nacije“), magnati, uglavnom su se ogradili od učešća u podršci Ferencu Rakociju mlađem. Međutim, bilo je primera odstupanja od ovih „socijalnih postulata“ društvene strukture Rakocijevog ustanka. Tako je, npr. jedan od prvih uglednijih ljudi koji su pristupili kurucima bio satmarski župan Šandor Karolji (Sándor Károlyi de Nagykároly). Prvu veću četu kuruca okupio je upravo ovaj mađarski plemić. Prvih meseci ustanak je imao izrazito „kuručki“ karakter, ali već od jeseni iste godine pokretu se pridružio veći deo plemstva, županijskih činovnika, aristokratije, ali i gradskog stanovništva istočnog dela Ugarske. Okosnicu Rakocijevih trupa činili su pripadnici nekadašnjih Tekelijinh kuručkih odreda, najamnici plaćani novcem dobijenim iz Francuske, hajduci, demobilisani vojnici i kmetovi. Pokretom su rukovodili pripadnici plemićkog staleža, a sam pokret, u početku sa izrazitim osobinama „seljačkog rata“ ubrzo je prerastao u pravu opštedruštvenu oslobodilačku vojnu.Uporedo sa omasovljavanjem Rakocijevih vojnih snaga, na tlu „kuručke“ Mađarske započet je proces formiranja paralelnog državnog aparata pravno zasnovanog na propisima koje je usvajala nova, ustanička vlast. Navedeni procesi počeli su da daju vidljive rezultate i u samom ratu. Kuruci su uspeli da suzbiju napade, a potom i da oteraju vojsku generala Leopolda Šlike, a već 24. decembra 1703. godine general Šandor Karolji zauzeo je utvrđenja za odbranu Beča kod Maršega.
IZVORI I LITERATURA
Gavrilović, Slavko, O borbi Srba u Habsburškoj monarhiji za političko-teritorijalnu autonomiju (1690–1850), Zbornik Matice srpske za istoriju, god XXII, br. 43(1991): 9.
Gavrilović,Slavko, Isaija Đaković, arhimandrit grgeteški, episkop jenopoljski i mitropolit krušedolski, Zbornik Matice srpske za istoriju, god. XXXVII, br. 74 (2006): 9.
Jakšić, Milutin, Priroda prelaska Srba u Ugarsku 1690. i privilegija, Letopis Matice srpske, god. LXXVII, knjiga 206, sveska II (1901): 16–27.
Kostić, Mita, O postanku i značenju tzv. „Invitatorije Leopolda I balkanskim narodima od 6. aprila 1690, Istorijski časopis SAN, god. IV, tom 3 (1951): 144–156.
Popov, Dušan, Seobe Srba, Enciklopedija Novog Sada, urednik Dušan Popov, 310–315. Novi Sad: Novosadski klub, D. o. o. „Dnevnik“, 2004.
Ruvarac, Dimitrije, Srpski Sion, 1907, 438.
Stojanović, LJubomir, Stari srpski zapisi i natpisi. Zbornik za istoriju, jezik i književnost srpskog naroda, urednik LJubomir Stojanović, 452–453, 455. Beograd: Srpska kraljevska akademija, 1903.
StoяčkovićЪ, AleksanderЪ, Čerte života naroda srbskogЪ u ungarskimЪ oblastima, odЪ vremena, kadЪ su Mađari u ove došli, pa do slavnogЪ doba voskresenія Voйvodovine Serbіє, ili odЪ godine 895–1848, SЪ DodatkomЪ, sadržavaюćimЪ i sebi za prava ovostranskogЪ Naroda SrbskogЪ naйvažnія pisma i povlastice naйnovієgЪ vremena, Spisao i izdao AleksanderЪ StoяčkovićЪ.Beč: Pismenы ЄrmenskogЪ Monastыra, 1849.
Stevan, Simeonović Čokić, Srpske privilegije. Zbornik Vojvodina II, urednik Dušan J. Popović, 57. Novi Sad: Istorisko društvo u Novom Sadu, 1939.
Ostavi komentar