USTAŠKI ZLOČINI U DRAKULIĆU, ŠARGOVCU I MOTIKAMA 1942. GODINE. SRPSKO-HRVATSKI ODNOSI U DRUGOM SVETSKOM RATU

Autor: msr Ognjen Karanović, istoričar

Tvrdnju mnogih prizemnih ljudi da „rat opravdava svakojaka nepočinstva počinjena u toku njegovog trajanja“, možemo da okarakterišemo kao stav glupih ljudi prožet najvećim besmislom, a u tom besmislu, otkriva se i sva nemoć odsustva empatije, pa i nesavršenost kolektivnog uma i svesti čovečanstva. Uz poznatu i besmislenu krilaticu: „Pa, rat je!“, koja predstavlja monstruoznu sintagmu, već pominjanog pokušaja opravdanja zločina počinjenog u ratu, a u ime „nekog višeg cilja“, obično stoji i nedokaziva opaska, da rat čoveka pretvara u zver! Međutim, to je posve netačno. Od vremena nastanka bilo koje civilizacije, rat je (nažalost) predstavljao trajnu kategoriju potvrde profila tih civilizacija, ali, istovremeno i dokaz da zver nikada ne nastaje u ratu, već je generišu pojedina istorijska stanja i procesi iz predratnog doba. Jedino je tačno da zver svoju zrelost i buđenje doživljava upravo u ratu. Najbolji primer navedene teze možemo da uočimo u istorijatu strahota počinjenih nad srpskim narodom u toku postojanja tzv. Nezavisne države Hrvatske. Jedino ostaje potpuno nejasno kakvo opravdanje, pa čak potkrepljeno i tom glupošću prožetoj besmislom, možemo da pronađemo u zločinima nad decom. Koja zver u ime viših, pragmatičnih ili potpuno nesuvislih interesa, odnosno razloga, je u stanju da potegne oružje protiv deteta?! Ukoliko bismo želeli da ponudimo banalan (istovremeno i sramotan) odgovor, rekli bismo: „Dobro utrenirana zver“. Nedavno, hrvatski predsednik Zoran Milanović, u pokušaju da predstavi razloge, zbog kojih je počinjen genocid nad Srbima u NDH (konkretno, u sistemu koncentracionih logora „Jasenovac“), predložio je mogućnost, u formi povoda, da je genocid počinjen zbog otpora lokalnog stanovništva ustaškim zločinačkim vlastima. Zaista, pokušavamo da sagledamo sliku otpora ustaškim vlastima NDH, koju je pružao mališan, Ratko Stijaković, star šest meseci, sin Mlađena i Joke Stijaković, a brat male Dese, stare tri godine, koji je zaklan u naručju majke, 7. februara 1942. godine u selu Motike, pored Banjaluke (uz majku, sestru i još tridesetak rođaka iz familije Stijaković, a pored 2315 svojih sunarodnika iz nekoliko sela u banjalučkoj regiji, od kojih su 551 bili deca, uzrasta do 14 godina).

Međutim, poseban stepen zverstva, zverskiji čak i od samog zločina nad decom pa i od vrlo jasnog pokušaja pravdanja te monstruoznosti, jeste svesni zaborav i trud da žrtva zverstva pogotovo tako masovnog bude zaboravljena. Preduslov svakog zaborava je sramni zavet ćutanja, a u slučaju genocida u Drakuliću, Šargovcu, Motikama, Piskavici, Ivanjskoj i, uopšte banjalučkoj regiji, koji se dogodio u samo tri dana, 5, 7. i 12. februara 1941. godine, posle 1945. godine, uspostavljena je strahotna obaveza ćutanja, kako bi se zaborav što pre postigao. Sasvim moguće zato što su zločini u banjalučkom regionu po intenzitetu bestijalnosti, a koju su produkovali ustaški krvoloci, možda i zasenili (ako je to i moguće) sve ustaške zločine, koji su počinjeni samo u 1941. godini. Možda i zato što je ovaj genocid u potpuno mirnim selima, do tada bez prisustva bilo kojeg antifašističkog pokreta otpora osovinskim, okupatorskim i kvinsliškim silama (što demantuje tezu predsednika demokratske i evropske Republike Hrvatske o „uslovljenom genocidu“, koji se dogodio zato što su Srbi pružali otpor ustaškim vlastima), predstavljao dokaz istinske svrhe i paradigme postojanja i istorijata zločinačke NDH. A možda je ovaj zločin ukazivao na nepremostivu ideološku provaliju između dva pola sadržaja zvanične jugokomunističke dogme oličene u potpuno praznoj krilatici o bratstvu i jedinstvu, ali onom „bez pravde, jednakosti, pokajanja i katarze“, koje je jugoslovenske narode odguralo u krvavu i epsku katastrofu, prilikom rasklapanja Titove konstrukcije u ratovima iz devedesetih godina, prethodnog stoleća. Baš zbog svesti, da bi genocid nad Srbima u banjalučkoj regiji predstavljao opasnost za okoštalu ideologiju bez pozitivnog sadržaja, opredelio je jugoslovenske vlasti posle 1945. godine na obavezu ćutnje o krvavim događajima u Drakuliću, Šargovcu i Motikama, kao „zalog zavetu zaborava“, determinišući kao vrhunski politički princip. Ispred dileme da li da neupućene sugrađane nove Jugoslavije upoznaju sa razmerama zverstava, koji su u ime hrvatskog naroda počinjeni nad nedužnim srpskim stanovnicima (posebno nad njihovom decom) u ovim selima sa jedne strane, i potrebe da svoju vlast odbrane putem afirmisanja postnihilističke ideologije o bratstvu i jedinstvu, bez konkretnog pozitivnog sadržaja sa druge strane, jugoslovenski komunisti opredelili su se da 551 na umobolan način ubijeno dete ostane zaboravljeno, prećutano, da im se ni za imena nikada ne sazna, samo da bi ta ideologija ostala očuvana. Na taj način, nijednu ideologiju ne može niko da spasi od bezuslovnog uništenja, što su bolna iskustva iz poslednje decenije prethodnog veka i pokazala.

Iz tih razloga, mošti današnjih novomučenika drakulićkih, šargovačkih i motičkih, ekshumirane su iz raznih privremenih grobnica (uglavnom smeštenih u dvorištima zatrtih srpskih ognjišta u ovim selima), tek 1964. godine, kada su u skromnoj ceremoniji sahranjene u zajedničkoj grobnici u Drakuliću, nad kojom je, potom, podignut bezličan spomenik (sa crvenom petokrakom, kao simbolom apoteoze obaveze ćutnje, na vrhu) i uz ploču sa natpisom, koja sadrži, gotovo, birokratski i stenografski apokrif na licu spomenika gde je na latiničnom pismu ispisano da na datom mestu leže posmrtni ostaci žrtava fašizma. Teško je i da pomenemo da sve do prve decenije ovog veka nije postojalo ni takvo bezodredno obeležje ili natpis na kakvoj spomen-tabli na zgradi današnje Osnovne škole „Đura Jakšić“ u Šargovcu, gde je tog hladnog zimskog dana 7. februara 1942. godine od ruke fra Miroslava Filipovića, alijas Tomislava Majstorovića i njegovih dvanaest ustaša-koljača, poklano 52 dece uzrasta do 12 godina. Izgleda da nove jugoslovenske vlasti posle 1945. godine, nisu smatrale da malena Radmila Glamočanin, desetogodišnja devojčica i prva žrtva pokolja dece u ovoj školi nije zaslužila da makar naredne generacije đaka steknu svest o onome što se njoj i njenim drugaricama i drugovima dogodilo u školskim klupama, te 1942. godine i to dok su ti, sve do pre koju godinu ili deceniju, bezimeni, prethodni, đaci-mučenici, bili jednako na početku života, kao i pomenute, naredne generacije učenika. Tadašnje vlasti bile su u prilici da ostave, barem i to, bezodredno spomen-obeležje, makar i uz onu glupu opasku da se taj zločin dogodio zato što je bio rat. Međutim, ni toliko… Teško možemo da odredimo gde bi nas sve priča o zločinu ćutnje i zaborava nad zločinom genocida u ovim selima odvela, kada bismo postavili pitanje srpskom etničkom kolektivitetu, a posebno njegovim intelektualnim i političkim elitama iz tog doba da li su bilo kada osetili stid što su bili važan fundament te politike ćutnje i zaborava i to često, samo kako bi očuvali svoje bedne sinekure u političkom sistemu Titovog bratstva i jedinstva. Koliko god nam bilo teško i potresno da evociramo saznanja o užasu koji se dogodio u samo nekoliko dana pa čak i sati u ovim banjalučkim selima priču moramo da ispričamo. Ne da bismo produžavali spiralu zločina, već da bismo uočili i razumeli koliko je nesavršen um čovečiji, koji je u stanju da zbog primitivnih regula svoje provincijske zajednice, slepo sledi svetonazore sopstvenih nacionalnih elita (političkih i duhovnih), te da u višedecenijskom procesu dehumanizacije njegovih komšija, kumova, pa i rođaka (samo zato što pripadaju drugoj veroispovesti i nacionalnom identitetu), „potegne kamu, bombu i pištolj“ na decu i uopšte nejač tih istih komšija i prijatelja sa kojima je rastao i razvijao se, pretpostavljalo se u ozbiljnog i civilizovanog čoveka. Upravo, to se dogodilo u Drakuliću, Šargovcu, Motikama, Ivanjskoj, Piskavici i drugim naseljima banjalučke regije, u hladnom februaru 1942. godine.

Do stvaranja ustaške NDH, grad Banjaluka bio je sedište Vrbaske banovine u Kraljevini Jugoslaviji, u kojoj je živelo preko milion stanovnika, gde je srpsko pravoslavno stanovništvo bilo najbrojnije, ukoliko posmatramo različite udele populacije u ukupnom broju stanovnika sa aspekta nacionalnog i konfesionalnog identiteta. U skladu sa procenama broja stanovnika na osnovu popisa iz 1931. godine, u Vrbaskoj banovini 1941. godine živelo je oko 800 hiljada pravoslavnih Srba. Takođe, na osnovu popisa stanovništva iz 1931. godine, u Banjaluci i njenim okolnim naseljima (kao i danas to su prigradska naselja glavnog grada Republike Srpske) živelo je više od 22 hiljade građana, od kojih je više od 12 hiljada pripadalo srpskom nacionalnom i pravoslavnom konfesionalnom identitetu. Konkretno, u etničko-konfesionalnom pogledu, sela Drakulić, Šargovac i Motike (kao uostalom i druga prigradska naselja), bila su mešovita, odnosno u njima je živelo srpsko, pravoslavno i hravtsko rimokatoličko stanovništvo. Svakako, srpsko pravoslavno stanovništvo, u tom etničko-konfesionalnom pogledu, bilo je dominantnije u svim navedenim naseljima, osim u Motikama, gde je bila brojnija hrvatska katolička populacija. U geografsko-demografskom pogledu, pomenuta sela bila su razuđena i u njima je preovladavao oblik višečlanih domaćinstava, kada je reč o uređenju porodičnih zajednica. Zapravo, u datim selima bio je izrazito prisutan princip porodičnih zadruga, kada je u pitanju bilo ustrojstvo domaćinstava, sa jasno koncipiranim hijerarhijskim odnosima, kada je reč o relacijama između članova, odnosno rođaka u datim porodicama. Naravno, demografski položaj tih porodica bio je izrazito tipičan za regione u kojima su egzistirala pomenuta sela u ondašnjoj Jugoslaviji. Takođe, primetan je jedan specifičan fakticitet, kada je reč o socio-etničkim razlikama između domaćinstava u ovim naseljima do 1941. godine. Navedeni princip porodičnih zadruga bio je znatno prisutniji u srpskoj nacionalnoj zajednici u ovim naseljima, dok je u hrvatskoj zajednici bio je sporadičan. Hrvatska domaćinstva, u pogledu broja svojih članova, bila su izrazito manja, dok je i njihov socijalno-materijalni status bio znatno oskudniji. Pojava ovog sociološkog fenomena u navedenim selima, svakako je objašnjiva, ali je i generisana istorijskim uslovima konstituisanja demografskog mozaika u zajednicama ovih naselja do 1941. godine.

Pripadnici Pavelićeve garde (Poglavnikov tjelesni sdrug) i VIII ustaškog bataljona ubili su hladnim oružjem oko 2300 Srba, većinom staraca, žena i dece, jer su vojno sposobni muškarci uglavnom bili u zarobljeništvu. Počinioce ovog pokolja predvodio je kapetan Josip Mišlov u pratnji petrićevačkog župnika, fratra Miroslava Filipovića, a sve je isplanirao raniji ustaški stožernik, dr Viktor Gutić. Izvršioci su bili ustaše iz Zagreba i Banje Luke, pomognuti delom domaćeg hrvatskog stanovništva. U pokolju je između ostalog korišćen i srbomlat. Pobijeni su uglavnom svi Srbi koji su se tog jutra zatekli kod svojih kuća.

Prema spisku iz knjige „Rat i djeca Kozare“ Dragoja Lukića, u Drakuliću je ubijeno 294 dece, u Motikama 207, a u Šargovcu 50. Ukupno 551 dete u ova tri naselja.

Istog dana, ustaše su u današnjoj Osnovnoj školi „Đura Jakšić“, u naselju Šargovac zaklale 52 srpska učenika. Učiteljica, Dobrila Martinović, posle rata je dala dragocenu izjavu Lazaru Lukajiću, koja je zapisana na sledeći način:

„U učionicu je iznenada za vrijeme časa ušao fratar Miroslav Filipović sa 12 svojih ustaša, oponašajući Isusa Hrista i 12 njegovih apostola. NJega sam odranije dobro poznavala. Poznavala su ga i djeca, jer je fratar često prolazio kroz Drakulić, Šargovac i Motike. Bio je obučen u novu ustašku uniformu. Ustaše su stale pored katedre i školske table, okrenuti prema klupama i djeci… Zatim je fra Filipović zamolio učiteljicu da izvede iz klupe jedno srpsko djete. Učiteljica, ne sluteći šta će biti, izvela je ljepuškast i urednu devojčicu Radojku Glamočanin, ćerku uglednog domaćina Đure Glamočanina, koji je tada bio u zarobljeništvu u NJemačkoj i na taj način preživio rat. Fratar je nježno prihvatio dijete, podigao ga na katedru i onda počeo polako, natenane, da ga kolje pred ostalom djecom, učiteljicom i ustašama. U učionici je nastala vriska i panika. Užasnuta djeca su vrištala i skakala. A Filipović se smireno i jezuitski dostojanstveno obratio svojim ustašama: ‘Ustaše, ovo ja u ime Boga pokrštavam ove izrode, a vi slijedite moj put. Ja prvi primam sav grijeh na moju dušu, a vas ću da ispovjedim i razrješiti svih greha.’ Onda je fra Filipović naredio učiteljici da svu srpsku djecu izvede u dvorište. Potom je otišao u drugu učionicu, pa je i učiteljici Mari Tunjić naredio da izvede svu srpsku djecu. U dvorištu je, na utabanom snijegu, ukrug postavio ustaše, pa naredio djeci da trče pored njih. Kako koje djete naleti, ustaša ga prikolje i izmrcvari. I sve tako dok sva djeca nisu poklana“.

Miroslavu Filipoviću je suđeno 1946. godine. Osuđen je na smrt i obešen. Viktor Gutić je posle rata pobegao u Italiju. Prepoznat je i izručen vlastima u Jugoslaviji. Osuđen je na smrt i pogubljen u Banjaluci, 20. februara 1947. godine.

IZVORI I LITERATURA

Novak, Viktor (1948). Magnum Crimen: Pola vijeka klerikalizma u Hrvatskoj. Zagreb: Nakladni zavod Hrvatske.

Fratri i ustaše kolju – zločini i svjedoci (Pokolj Srba u selima kod Banje Luke, Drakuliću, Šargovcu i Motikama 7. februara i Piskavici i Ivanjskoj 5. i 12. februara 1942. godine), Lazar Lukajić, Fond za istraživanje genocida, Beograd, (2005).