USTANAK SRBA U BANATU 1594. GODINE

Autor: dr Miloš Savin, istoričar

Ustanak Srba u Banatu 1594. godine tema je koja je kasno dospela u žižu srpske istorijske nauke. Ova tema u srpskoj istoriografiji nikada nije dovoljno i na adekvatan način tretirana iz nekoliko razloga. Prvi razlog je što su u srpskoj istoriografiji i istorijskoj nauci primarno obrađivane teme značajne za srpsku državotvornost, odnosno državnost pre svega kneževine, tj. kraljevine Srbije, i njen kontinuitet sa srednjovekovnim srpskim zemljama. Stoga ovaj ustanak, koji bi s pravom mogli da nazovemo prvim srpskim ustankom, tek naknadno ulazi u srpsku istorijsku konvenciju. Drugi razlog nalazi se u tome što srpski istoričari nisu dovoljno koristili stranu literaturu i izvore.

Sticaj istorijskih okolnosti doveo je do toga da o ustanku Srba u Banatu 1594. godine nije ostao nijedan istorijskoj nauci poznat pisani istorijski izvor na srpskom jeziku, što je značajna prepreka većini istoričara sa srpskog govornog područja, naviklih da često reinterpretiraju ranije iznete činjenice i podatke. S obzirom na to da ovaj ustanak nije bio upotrebiv za nacionalnu državotvornu propagandu, nikada nije dovoljno mitologizovan i na taj način sačuvan u narodnom sećanju. Izuzetak predstavlja samo Srpska crkva, koja je kanonizovala  vršačkog vladiku Teodora Nestorovića, i kroz mitologizovanu priču o njegovom mučeništvu sačuvala sećanje na ovaj događaj. Bitno je razjasniti zbog čega je došlo do ustanka Srba u Banatu, i zbog čega upravo na području ovog regiona. Kada pominjemo termin Banat u ovom istorijskom kontekstu, podrazumevamo nepreglednu ravnicu koja se nalazi između Tise, Dunava i Karpata. U to vreme ova ravnica nije pitoma i meliorizovana, mesta nisu ušorena. Banat će postati takav tek nakon mira iz 1718. godine, kada je Osmanska imperija definitivno izgubila pravo na njega, i kada je Austrijsko carstvo otpočelo ogromne radove, nakon kojih će Banat postati poljoprivredni gigant.

Da ponovimo, Banat 1594. godine nije pitoma ravnica, već močvarno područje puno jezera, bara, reka, rukavaca, mrtvaja… Moramo da odlučno odbacimo tezu brojnih domađih istoričara po kojoj su Srbi u Banatu bili nedovoljno razvijeni kao društvo, pa su zbog toga gotovo infantilno digli ustanak, nesvesni mogućih posledica. Naprotiv, srpsko društvo u Banatu je imalu dug i kontinuiran razvoj. Još u 12, 13. i 14. veku, u Banatu se grade srpske crkve i manastiri, koji svedoče o kulturnom razvoju Srba ovog podneblja. Za razliku od Srema sa većinskom srpskom populacijom, ili Bačke, gde su tek osmanski osvajači  počeli ozbiljnije da naseljavaju Srbe iz nerazvijenijih planinskih krajeva nakon 1542. godine, kako bi od njih mogli da ubiraju veći danak, Banat je ozbiljnije srbizovan za vreme ugarskog kralja Matije Korvina (1443–1490), koji je naselio oko 120.000 do 150.000 Srba.

Nakon ovoga, zbog propasti Srpske despotovine tokom narednog veka, u Banat se preselilo još oko 200.000 Srba. Nakon Mohačke bitke 1526. godine, došlo je do dinastičkih borbi za ugarski presto između habzburške dinastije i erdeljskog vojvode Jovana Zapolje. Poznata je i uloga uticajnog srpskog vojskovođe Jovana Nenada u ovim dešavanjima, koja nam svedoči o potencijalima srpskog faktora. Banat je gravitirao Erdelju, a Srbi su mahom stali na Zapoljinu stranu, zbog čega su bili nagrađeni brojnim privilegijama i posedima. Cilj Zapolje ali i drugog ugarskog  plemstva bio je da naseljavanjem što većeg broja Srba u Banat stvore određenu vrstu brane eventualnim osmanskim napadima. Čak i u trenucima dominacije Ferdinanda Habzburškog, banatski Srbi su fleksibilno prihvatali njegovu vlast, ne želeći da se konfrontiraju nijednom hrišćanskom pretendentu.

Brojni srpski plemići i vojne vojvode su dobijali povlašćeni status kako bi se doseljavali u Banat i vodili narod sa sobom. Za razliku od ugarskih magnata koji su bili zastupljeni na staleškom saboru, sitni plemići su upravljali županijama, pa su banatske županije bile stecište srpskog plemstva. Kao pojedinačno najbrojnija etnička grupa u Banatu, Srbi su živeli skladno sa Mađarima i Vlasima. Značajan spomenik međuetničkoj sinergiji predstavljaju imena bitnih prvaka prilikom ustanka Đerđa Dože 1514. godine. Srbi zajedno sa Mađarima i Vlasima učestvovali su na obe strane i kao vlastelini i kao Dožini pobunjenici. Inkorporiranost Srba u županijske i lokalne organe u Banatu značajno je uticala na formiranje posebnog i specifičnog srpskog društva. Najviše želje za uspostavljanjem hrišćanske države i otpora osmanizmu i islamu najčešće su ispoljavali Srbi koji su se sećali kako je život funkcionisao pre osmanskih osvajanja. Banat, na prvom mestu njegovi južniji i srednji delovi, bio je vojno ustrojen. Postojali su tzv. vlaški dištrikti, koji su vremenom najvećim delom bili popunjeni Srbima. Ovi dištrikti su imali posebnu organizaciju i institucije, nešto nalik kasnijoj vojnoj granici. U njima je u praksi postojala neka vrsta srpske narodne autonomije, a sama teritorija granice bila je prilično fleksibilna.

Granica između Osmanskog i Habzburškog carstva bila je veoma propusna. Sa obe strane su postojali granični pojasevi, izuzeti od zvaničnog administrativnog sistema, u kojima je lako dolazilo do različitih dogovora, nagodbi i komunikacije, bez ikakvog obaveštavanja centralnih vlasti sa jedne ili druge strane granice. Pored pozitivnih efekata ove fluidnosti, postojali si i oni loši, poput hajdučije koja je operisala sa obe strane i turskih upada u Banat radi otimanja roblja. Osmanlije počinju u Banat da naviru posle 1550. godine, što znači da 1594. još uvek žive ljudi koji se sećaju slobode, i postoji jasan osećaj o neminovnosti borbe za oslobođenje. Do dolaska osmanskih osvajača, u Banatu gotovo dva veka postoji izgrađeno srpsko društvo, čiji su vrednosni sudovi bazirani na mitovima o obnovi srednjovekovne srpske države, vaskrsu Dušanovog carstva i oslobođenju Carigrada od nevernika.

Najznačajniji uticaj u osmanskoj najezdi imao je janičar srpskog porekla Mehmed-paša Sokolović, koji je tada bio guverner Rumelije. Sokolović je želeo da izbegne ozbiljnije sukobe sa Srbima, pa im je ostavio gotovo identično ustrojstvo, kakvo je postojalo i u okvirima Ugarske. U centima ugarske državne administracije uspostavljeni su osmanski centri. Temišvar i Čanad su postali sedišta Pašaluka, a Bečkerek i Novi Bečej sedišta administracije. Novi sistem je poput starog inkorporirao Srbe. Oni su nastavili da funkcionišu kao vojničko-seljačka zajednica. Srbi su popunjavali pandurske jedinice i posade gradova. Suštinski teško je navesti neki konkretan razlog i neposredni povod za izbijanje ustanka. Za razliku od Srbije više od dva veka kasnije, nije postojao nikakav dahijski teror, koji bi naterao srpski narod da se bori za goli opstanak. Ustanak Srba u Banatu predstavlja jednu fazu u procesu poznatom kao Dugi rat između Austrije i Turske, a koji se sastojao od čitavog niza ratnih događaja nalik pomenutom ustanku, a trajao je do 1606. godine.

Smrt osmanskog velikog vezira Sulejmana Veličanstvenog Zakonodavca, dan pre bitke kod Sigetvara u Baranji, u današnjoj Mađarskoj, 1566. godine predstavlja vododelnicu u istoriji osmanske države. Naime, postoje dve istorijske škole mišljenja vezane za osmansku istoriju nakon Sulejmanove smrti. Prvi period nakon toga vide kao period opadanja osmanske snage i unutrašnje organizacije koji će trajati sve do propasti imperije, odnosno do samog Kemala Ataturka. Druga škola ovaj period smatra periodom decentralizacije carstva, koji će pogodovati raznim lokalnim pašama, ali i stvaranju nacionalnih pokreta. Pravi uzrok ustanka Srba u Banatu leži u njihovoj težnji da se borbom izbore za šire nacionalno oslobođenja i Srba i drugih hrišćana.

Dugi rat je počeo 1593. godine, manjim austro-turskim okršajima kod Siska. I ranije je dolazilo do sličnih sukoba, bilo je turskih pokušaja osvajanja Karlovca, ali sada je nastala druga politička dimenzija. Naime, svoju šansu da pojača svoj uticaj, izazvan lošijom organizacijom Osmanlija, video je rimski papa. S obzirom na to da je širom Evrope došlo do procvata protestantizma, poglavar Katoličke crkve morao je da stvori neku vrednost, ideju i akciju, koji bi svedočili o većoj moralnoj utemeljenosti i superiornosti katoličanstva nad protestantizmom. Idealnu priliku za dominaciju nad protestantima papa je video u pozivu katoličkom svetu da pomogne u oslobođenju porobljenih hrišćana pod osmanskom vlašću. Zato je pribegnuto doktrini novog krstaštva. Rudolf II, car Svetog rimskog carstva nemačke narodnosti, austrijski car i mađarski kralj, video je u osloncu na Vatikan svoju šansu da istera Turke iz značajnih delova Ugarske, koji su poput Banata bili pod njihovom kontrolom ili su poput Erdelja bili van habzburškog dometa.

U to vreme značajnu ulogu ima i erdeljski knez Sigismund (Žigmund) Batori, plemić velike političke i diplomatske sposobnosti. S jedne strane, on je prilično pomirljiv prema Habzurgovcima, pošto mu je za oslobađanje od turskog danka i stalne pretnje neophodan oslonac na jednu hrišćansku silu, a s druge strane, on je veoma oprezan i odlaže bilo kakav formalni razlaz sa osmanskom državom u odnosu na koju je u vazalnom statusu. Batori nastoji da izbegne situaciju u kojoj bi Mađari, ali i drugi narodi poput Srba, ratovali sa svojim sunarodnicima pod habzburškom vlašću. Bitno je navesti da će Ugarska, uključujući i Erdelj, sve do kraja 18. veka biti poliglotna, odnosno multilingvalna krunovina, bez ikakve organizovane mađarizacije i hegemonizma nad drugima narodima koji su živeli u njoj. Erdelj je na unutrašnjem planu ostao ustrojen kao Ugarska pre Mohačke bitke, odnosno habzburške vlasti, što znači da je postojala skupština feudalnih staleža, koja je mogla da ograniči kneževu vlast.

Između Žigmunda Batorija i erdeljskih staleža došlo je do izvesne diskrepance, s obzirom na to da su staleži, koliko god da su mrzeli Turke, bili inertni i konzervativni, smatrajući da je bolje očuvati status kvo, nego se izlagati riziku. Za razliku od feudalaca, Batori je bio čvrst u ideji da je konfrontacija sa osmanskim osvajačima neminovna, kao i približavanje habzburškoj kruni. Bitno je napomenuti da se banatski Srbi nisu osećali kao osmanski podanici, već su prepoznavali svog vladara upravo u Žigmundu Batoriju. U habzburši dvor, koji je još ranije, u skladu sa svojim oportunitetom, pokušavao da Srbe iz Banata uvuče u sukob, Srbi nisu gajili poverenje. Vremenom Erdelj je postao utočište za brojne srpske naoružane grupe, koje su sa njegove teritorije počele da napadaju i preuzimaju strateške tačke Osmanskog carstva u Banatu. Ove srpske jedinice su otimale arsenale oružja i transporte žita i soli, oslanjajući se potom na Erdelj pod Batorijevu zaštitu. Kako su srpske grupe postale masovnije a napadi češći, Žigmund Batori je za komunikaciju i koordinaciju sa srpskim pobunjenicima postavio izvesnog vojvodu Mihajla, Srbina, vojnog komandanta, koji je uživao veliko poverenje među Srbima. O vojvodi Mihajlu istorijska nauka ne zna ništa sem navedenog.

Činjenica da opada osmanska moć, da dolazi do zbližavanja sa habzburškim dvorom, i da postoji savezništvo sa Erdeljem, kod Srba u Banatu masovno se stvara osećanje da je njihova istorijska misija obnova stare srpske državnosti i oslobođenje srpskih krajeva. Srbi od Žigmunda Batorija očekuju da suzbije uticaj erdeljskih feudalnih staleža, te da zajedno sa banatskim Srbima pokrene oslobodilački rat protiv osmanske okupacije. Čim je počeo ustanak, Srbi su Batorija proglasili za svog kralja, sa titulom kralj Erdelja i Raške i knez Moldavije i Vlaške. Pošto je već trajao habzburško osmanski Dugi rat, Austrijanci su pokušali da zauzmu Ostrogon i Hatvan, koji se nalaze severno od Banata, računajući na pomoć banatskih Srba. Kako sam car Rudolf II nije imao vojničkog talenta i znanja, ovu akciju je sprovodio njegov rođeni brat, a ključna ličnost za dejstva u Banatu je bio carski general Tojfenbah koji je bio lično zadužen za komunikaciju sa Srbima. Izuzetno je teško proceniti kada su sporadični srpski napadi prerasli u organizovani ustanak.

Srpski panduri i posade gradova postepeno počinju da pružaju otpor srpskim napadačima i takođe postepeno im se pridružuju. Možemo reći da je do potpunog prelaska na stranu ustanika došlo tokom marta 1594. godine. Ustanici ubrzo zauzimaju cela mesta, a na samom početku i Vršac, koji postaje sedište ovog pokreta.

Ustanici bez većih problema stižu i pred sam Bečkerek. Turci iz Bečkereka prema ustanicima isteruju celu srpsku populaciju kao neku vrstu tampon zone. Srbi se pridužuju ustanicima, a uskoro dolazi do kompromisa. Naime, Turci koji su se nečovečno ponašali prema bečkerečkim Srbima su pobijeni, a ostalima je dozvoljeno da nesmetano žive pod srpskom i erdeljskom vlašću. Kako nikakvi pisani izvori na srpskom o ovom i sledećim događajima ne postoje, njih rekonstruišemo isključivo putem korespondencije i povelja na latinskom, mađarskom, rumunskom i turskom. Pouzdano je utvrđeno da su banatski Srbi tada imali preko 15.000 naoružanih ljudi. Za period o kome pišemo, ovo je bio ogroman broj. Pred sam pad Srpske despotovinine, celokupna srpska vlastela, koja je raspolagala velikim resursima, posedima i populacijom, nije uspela da sakupi više od 17.000 naoružanih ljudi. Takođe, pretpostavlja se da je 1804. godine u Prvom srpskom ustanku i tokom celog njegovog trajanja bilo ukupno 30.000 naoružanih ustanika.

Srpski ustanici u Banatu nisu bili posebno obučavani, a ni panduri nisu imali iskustvo u ratu i većim sukobima. Osmanska sila je na njih poslala jedinicu od 11.000 dobro obučenih elitnih vojnika. Međutim, prilikom prvog sukoba, srpski ustanici su uspeli da ubiju 10.000 osmanskih vojnika. Preostalih hiljadu su pustili da se vrate nazad, što je imalo ogromnu propagandnu ulogu, jer se pronela vest o ogromnim srpskim uspesima u Banatu.

Banatski Srbi su bili vični korišćenju šajki, kojima su operisali i po Savi i Dunavu, stižući lako do Srema. Manevrišući šajkama banatski Srbi su zarobili trinaest turskih lađi koje su prevozile municiju i oružje prema Ostrogonu i Hatvanu Tisom. Na ovaj način je drastično poboljšana pozicija Habzburgovaca u borbi oko ovih gradova, a Srbi su se dodatno naoružali. Videvši srpske uspehe, erdeljski knez Batori je otpočeo da ih otvoreno podržava i naoružava, zbog čega je ušao u sukob sa svojim feudalnim staležima. Teško je iz današnje perspektive ustanoviti ko je predstavljao organizacioni nukleus, odnosno vođstvo celog ustanaka. Nesporno je da su dominantnu ulogu u ovoj grupi imali izvesni ban Sava, Velja Mirunić i vladika Teodor Tivodorović. Međutim, nesporno se među njima nalazi i vladika Teodor Nestorović, što donekle unosi konfuziju u celu priču. Nakon obnove Pećke patrijaršije, na području Banata je organizovana srpska mitropolija Temišvarsko-čanadska, ali ko se nalazio na mestu mitropolita istorija sa sigurnošću ne može da potvrdi. Ne možemo isključiti mogućnost da je Teodor Nestorović bio u stavri srpski mitropolit, a ne vladika. Takođe je teško razlučiti koju je poziciju u ustanku i kada zauzimao koji Teodor. Srpska pravoslavna crkva je Teodora Nestorovića proglasila za sveca, na osnovu priče da je on živ oderan. Pošto se upravo taj Teodor Nestorović, nakon srpskog poraza, našao na čelu Erdeljske mitropolije, najverovatnije je da je živ oderan vladika Teodor Tivodorović, ili je sam Nestorović dobio blažu kaznu u vidu čupanja ili spaljivanja brade i brkova. U erdeljskoj istoriografiji pominje se da je Teodor koji je došao u Erdelj bio mučen i zlostavljan u turskom zarobljeništvu.

Do bitne promene situacije došlo je početkom leta 1594. godine, kada Turci šalju ogromnu vojnu mašineriju od 30.000 vojnika radi gušenja pokreta banatskih Srba. Osmanskoj državi je bilo u početku gotovo nemoguće da koncentriše toliki broj vojske, pošto je ratovala na više frontova. Vladika je uhapšen, a u borbi je poginuo među Srbima čuveni, a istorijskoj nauci nedovoljno poznati, srpski vojvoda Vukadin, što je bio jedan od prvih koraka u gušenju ustanka. Do ozbiljnog sukoba je došlo kod Bečkereka kada je džinovska osmanska vojska ušla u borbu sa pet do sedam hiljada srpskih ustanika. Uprkos izuzetno velikim turskim gubicima, brojnost je prevagnula, pa su svi srpski ustanici izginuli na bojnom polju; jedino je njih tristotinak preživelo. Tih simboličnih trista srpskih vojnika poimence će se kasnije pojavljivati kao okaljeni profesionalni ratnici, što u Erdelju, što na habzburškom dvoru.

Legenda kaže da su mošti Svetog Save na Vračaru spaljene u znak odmazde prema banatskim Srbima, koji su navodno nosili zastave sa njegovim likom. Vračar je odabran zbog toga što se kada je mirna noć navodno dobro vidi iz južnog Banata. Takođe, među Srbima u Banatu je postojao dosta snažan kult Svetog Save. Upravo u vezi sa ovom pričom treba napomenuti da je ustanak u Banatu ipak trajao malo duže. Naime, u međuvremenu, Žigmund Batori je pobedio svoje feudalne staleže, te krenuo u direkni rat protiv Turaka u dogovoru sa habzburškom krunom. Batori je pozvao u pomoć 1595. godine i banatske Srbe, i oni su se odazvali. Nesporna je činjenica da su Srbi koji su hitali u pomoć Batoriju u ovom novom sukobu nosili zastave sa likom Svetog Save. Takođe, različite hronike pominju i različite godine paljenja svečevih moštiju. Jedni to vezuju za Veliki petak 1594. godine, a drugi za Veliki petak 1595. godine. Postoji i treća teza, po kojoj su Turci i poturice iz okoline Mileševe krišom pohodili mošti Svetog Save, radi molitve i krštenja, pa je navodno stvaranje ovakvog kulta dovelo do spaljivanja moštiju. Pitanje je da li uopšte ove teze treba gledati odvojeno, pošto se sve od navedenog događalo u okviru Dugog austro-turskog rata. Očigledno je da je po sredi bila ozbiljna incidentna situacija, uzimajući u obzir da je osmanski sistem obnovom Pećke patrijaršije prestao da vodi politiku skrnavljenja pravoslavnih svetinja. Takođe, osmanskom sistemu, u kome muslimani nisu plaćali porez, bio je cilj da očuva brojnost hrišćana, naravno pacifikovanih, pod svojom vlašću.