Autor: dr Miloš Savin, istoričar
Iluzija podrške bečkog dvora među liberalnim srpskim političkim krugovima srušila se formalnim ukidanjem Vojvodine. Ovakva odluka je dovela do razočaranja među srpskom političkom elitom koja je postala svesna činjenice da ne može beskompromisno oslanjati na Beč.
Pojedini političari poput Svetozara Miletića su predlagali radikalan razlaz s Bečom, a podršku je trebalo tražiti u mađarskim političkim krugovima. Ove stavove je izneo u članku Na Tucindan iz januara 1861. godine. Beč je na ovakva kretanja odgovorio veoma diplomatski. Srbima je dozvoljeno održavanje Blagoveštanskog sabora u Sremskim Karlovcima 2. aprila 1861. godine. Ovakva odluka je trebalo da ublaži srpsko nezadovoljstvo, a istovremeno da unese zebnju među mađarske političare mogućim dogovorom između Srba i bečkih vladajućih krugova. Saborske odluke su bile formulisane u 16 tačaka, u kojima je zahtevana srpska teritorijalna i nacionalna autonomija na prostoru koji je trebalo da obuhvata Srem, Bačku, Banat i Vojnu Granicu. Na teritoriji tako obnovljene Srpske Vojvodine, srpsko stanovništvo je trebalo da uživa posebna politička i sudska prava, koja bi bila formulisana od strane skupštine Vojvodine. Na teritoriji ove političke tvorevine zvaničan jezik bi bio srpski, a Vojvodina je trebalo da ima svoju prvostepenu i apelacionu legislativu, kao i obeležja poput grba i zastave. Na čelu Vojvodine bio bi od sabora birani vojvoda. Odluke Blagoveštanskog sabora delegacija uglednih Srba je dostavila caru. Na srpske zahteve car je odgovorio da je zadovoljan odlukama Blagoveštanskog sabora i obećao njihovo ispunjenje. Ovo je suštinski trebalo da bude upozorenje vodećim krugovima Ugarske, da pred Beč ne izlaze s preteranim zahtevima, jer bi u suprotnom dogovor sa Srbima mogao da bude ostvaren. Međutim, veoma brzo politička dešavanja su pokazala iluzornost srpskih nadanja.
Blagoveštanski sabor je u fokus srpske politike doveo liberalnu grupaciju okupljenu oko Svetozara Miletića. On je smatrao da se srpski zahtevi treba zasnivati na istorijskom pravu Srba i da se u njihovom ostvarenju treba oslanjati, ne na Beč, već ugarsku političku elitu. U njegovim stavovima je evidentno razočaranje političkim postupcima Beča. Miletić je smatrao da samo dogovor s demokratskim političkim krugovima Ugarske može garantovati dugovečnost Srpske Vojvodine. Prema njegovom viđenju Vojvodina bi bila autonomna županija u administrativno transformisanoj Ugarskoj, koja bi bila federalizovana ili regionalizovana. Uz Srbe i drugi narode poput Slovaka i Rumuna bi uživali teritorijalnu autonomiju. Za ostvarenje ovih političkih pogleda neophodna je saradnja Srba i drugih naroda uz dogovor s demokratskim krugovima mađarskog društva, koji bi ovakvu političku transformaciju omogućili.
Miletićev stav se može definisati principom Mi Srbi i građani, kojim je istaknuta potreba za nacionalnom slobodom, poštovanjem demokratskih principa unutar građanskog društva. Ideju teritorijalne autonomije unutar Ugarske detaljnije je razradio Miletićev blizak prijatelj i saradnik, Mihailo Polit Desančić. Model za teritorijalno i administrativno reformisanu Ugarsku Polit je pronašao u švajcarskom federalizmu. Redefinisanje Ugarske prema ovim uzusima obezbedilo bi njen napredak, uz maksimalno poštovanje nacionalnih, verskih i političkih razlika među njenim podanicima. Poput švajcarskih kantona, narodnosti unutar Ugarske bi bile zaokružene unutar županija. U ovim administrativnim jedinicama Ugarske bili bi korišćeni jezici narodnosti. Srbi bi uživali simbolična istorijska prava koja su poticala iz prošlosti. Liberalni predlozi Polita bili su odbačeni od strane mađarskih političara koji su u njima videli početak dezintegracije Ugarske. Očekivanja Miletića da je ostvarenje autonomije Vojvodine moguće u dogovoru sa ugarskim liberalnim krugovima moguća, nisu se ostvarila. Vođa srpskih liberala je takođe smatrao da treba sarađivati s Hrvatima. Prepoznajući da bi Srem mogao biti sporno pitanje u odnosima dva naroda, Miletić je bio pri stavu da je ova oblast duša Srpske Vojvodine.
Mađarska politička elita je imala prilično ujednačen stav prema predlozima srpskih liberala. Jožef Etveš je smatrao da je Srpska Vojvodina sama po sebi protivna ideji jedinstvene Ugarske. On je smatrao da se srpski zahtevi mogu ostvariti unutar crkveno-školske autonomije i da su oni zagarantovani građanskim pravima Ugarske. Identičnog stava je bio i Ferenc Deak. Nešto liberalniji stav prema srpskim zahtevima imao je Kalman Tisa, koji je smatrao da je Srpska Vojvodina ostvariva, ali samo kao jedna od županija, u kojoj bi bilo dozvoljeno korišćenje srpskog jezika, ali bez teritorijalne autonomije.
Srpski zahtevi za autonomijom su se pojavili u prilično kompleksnom periodu u političkom razvoju Habzburške monarhije. Centralistički koncept koji je bio aktuelan u periodu posle revolucije 1848/49. godine sve više je gubio na popularnosti. Druge dve koncepcije koje su postale sve prisutnije kada se povela reč o preuređenju Monarhije bile su federalistička i dualistička. Pristalice prvog pomenutog koncepta smatrale su da je Habzburšku carevinu neophodno federalizovati, a kao polazna osnova za novo državno uređenje bi bile istorijske zemlje, kao što su Austrija, Ugarska, Češka, Hrvatska. Manji narodi poput Srba, Slovaka, Rusina ili Rumuna bi u ovoj koncepciji ostali unutar Ugarske. Iako je ova koncepcija za srpsku stranu bila nepovoljna, konzervativno-klerikalni krugovi su je podržavali smatrajući da odanost bečkom dvoru neće proći bez adekvatnog odgovora. Krug ovih političara je smatrao da povoljan status za Srbe može obezbediti autonomni status, na osnovu istorijskih privilegija, a u saradnji s Bečom. Srpske federaliste je predvodio Đorđe Stratimirović. Zahvaljujući svojim vezama sa češkim političarima iste orijentacije on je uspeo da svoje stavove plasira široj javnosti monarhije putem praške Politike, štampane na nemačkom jeziku. Zastupnik federalističkog uređenja bio je austrijski kancelar Šmerling, u kome su srpski konzervativno-klerikalni krugovi videli potencijalnog političkog saveznika. Kancelar je uticao na tok Blagoveštanskog sabora sugerišući srpskim političarima da traže maksimalne zahteve od bečkog dvora. Austrijskoj koncepciji federalizma oštro se protivio Miletić, smatrajući da upravo Beč predstavlja osnovnu prepreku ostvarenju srpskih zahteva za autonomijom. Beč je bio prepreka i širim nacionalnim ciljevima Srba na Balkanu. I liberali i konzervativci su se zalagali za oslobođenje Srba od osmanske vlasti, s tim da su imali različite koncepcije kako do ostvarenja ovog plemenitog cilja može doći. Liberali su pozivali na opšti balkanski ustanak protiv Turaka, za to vreme konzervativci su pokušavali da utiču na Beč da promeni svoju osmanofilsku politiku i pomogne konačnom oslobođenju Srba.
Politički stavovi vojvođanskih Srba su zahvaljujući dosta liberalnom zakonu o štampi počeli svoje stavove da prezentuju putem novinskih glasila. Konzervativni čitaoci su bili okupljeni oko austrofilskog Srbobrana i nešto umerenijeg Napretka, koji je naginjao ka rusofilstvu. Liberalni politički krugovi su bili okupljeni oko Srbskih dnevnika, koji su uređivali Jovan Đorđević i Svetozar Miletić.
Srpski liberali su uspeli da ostvare značajan uspeh na izborima 1865. godine. Pripreme za izbore su se odvijale u Novom Sadu, gde je bio organizovan odbor koji je podelio kandidate po izbornim oblastima. Na ovim izborima oni su uspeli da ostvare neponovljiv uspeh i zauzmu 12 poslaničkih mesta u ugarskom Saboru. O značaju ovog uspeha svedoči onovremena statistika, prema kojoj je glasačko pravo imalo samo 7% birača, a Srbi su činili svega 2,5% stanovništva, što ukazuje na veoma dobru političku organizaciju liberala predvođenih Miletićem. Vođa liberala je prepoznao značaj novinskih listova u plasiranju političkih ideja širokoj populaciji. Tako je 1866. godine pokrenut list Zastava.
Za Srbe u Habzburškoj monarhiji 1867. godina pokazala se kao godina razočarenja. Godinu dana ranije Habzburška monarhija je ušla u sukob s Pruskom. Ove dve države su se borile za prvenstvo oko pitanja ujedinjenja nemačkih zemalja. Dok se Austrija zalagala za stvaranje konfederacije, Pruska je težila ujedinjenju svih nemačkih zemalja pod njenim vođstvom. Suprotni interesi dve vodeće zemlje nemačkog sveta su neminovno dovele do sukoba među njima. Poraz kod Sadove 1866. godine izazvao je potrese u politici Habzburške monarhije. Poraz u ratu s Pruskom doveo je do redefinisanja odnosa među političkim elitama carevine. Beč je izgubio dominantnu ulogu i naposletku se opredelio za dualističku koncepciju izašavši u susret zahtevima mađarskih političara. Kao posledica ovog nevoljnog dogovora Habzburška monarhija je postala Austrougarska. Bečke elite su prosudile da je oportuno izaći u susret ugarskim zahtevima, nego pokušati zadovoljiti sve etničke grupacije carevine. Ako su ugarski političari pre nagodbe bili nevoljni da izađu u susret srpskim zahtevima, posle sklapanja iste oni su bili još čvršći u tom stavu. Ovo je postalo transparentno odlukama ugarskog sabora 1868. godine kada je donet Zakon o narodnostima. NJime je Srbima dozvoljena crkveno-školska autonomija, ali je odbila zahteve za teritorijalnom. Na prvi pogled zakon je bio liberalan, ali njima je predviđen državni nadzor, koji će se vremenom pokazati kao instrument pritiska. Osnovna karakteristika ovog zakona bila je koncepcija prema kojoj je postojala samo jedna, nedeljiva, politička mađarska nacija. Paradoksalno, zakon je kršen od strane vlasti, na štetu narodnosti.
Liberali okupljeni oko Miletića su svoje političke postavke izneli na konferenciji u Bečkereku početkom 1869. godine kada je došlo do formiranja Srpske narodne slobodoumne stranke. Bečkerečki program, uz izmene unete 1872. godine, postao je osnov delovanja srpskih liberalnih opozicionara. Veoma brzo oko stranke su počele da se okupljaju mase Srba iz Vojvodine, čime je stranka postala široki narodni pokret. Delujući na osnovu Bečkerečkog programa, srpski liberali su se na ugarskom saboru zalagali za ravnopravnost svih etničkih zajednica, protiveći se Zakonu o narodnostima. Oni su se zalagali za još širu autonomiju Ugarske unutar nove dualističke monarhije, nego što je to nagodbom bilo predviđeno. S druge strane zahtevi Miletićevih liberala su se temeljili na odlukama Blagoveštanskog sabora, oko kojih bi trebalo organizovati parlamentarnu debatu. Zalagali su se da Vojvodina treba da bude organizovana kao autonomna teritorija sa sopstvenim organima. Program Srpske narodne slobodoumne stranke imao je i svoje spoljnopolitičke ciljeve. NJima je propagiran panslavizam i posebni odnosi sa maticom. Takođe, Bečkerčki program je predlagao i rešenje istočnog pitanja. Miletiću nenaklonjeni konzervativni i klerikalni krugovi su prvobitno istupali s pozicija odanosti prema Beču. Nakon prekomponovanja Habzburške monarhije, koja je usledila nakon nagodbe, ove grupacije su se sporazumele ovog puta sa vodećim krugovima Ugarske. Kao pokušaj da se osujeti delovanje Miletićevih liberala, pojavila se tzv. Srpska umerena stranka na čijem čelu je bio arhimandrit German Anđelić. Drugu konzervativnu grupaciju predvodio je Đorđe Stratimirović, koji je predlagao znatno umereniji program od Bečkerečkog. Kako je velika većina Srba u Vojvodini, delovanje ovih konzervativnih grupacija je imalo samo ograničeno delovanje.
U političkim projekcijama Miletića Kneževina Srbija je trebalo da bude nosilac aktivne politike koja je imala za cilj rešenje istočnog pitanja. Od srpske države očekivano je oslobođenje od Turaka na prostoru Stare Srbije i Bosne i Hercegovine. S druge strane Miletić je bio otvoreni kritičar dinastije Obrenovića. Prema njegovom mišljenju ona je kočila razvoj Srbije gušeći demokratske i liberalne tendencije u politici. NJeno delovanje je bilo apsolutističko, zasnovano na razgranatoj birokratiji. Ovakva unutrašnja klima u Srbiji negativno je uticala na nacionalne ciljeve. Zbog ovakvih stavova Miletiću je bilo zabranjen ulazak u Srbiju, kao i distribucija Zastave. U suzbijanju Miletićevog uticaja vlasti Kneževine Srbije su koristile i grubu silu. Naoružani ljudi su fizički napadali Miletićeve pristalice. Srpske vlasti su vođu liberala u Vojvodini optužile za republikanstvo. U borbi protiv Miletićevog uticaja korišćena je i propaganda. Kada je knez Mihailo Obrenović stradao u atentatu na Košutnjaku, srpske vlasti ali i srpski klerikalni krugovi u Ugarskoj su požurili da Miletića optuže da je saučesnik i inspirator ubistva. Ovako teške optuže su trebale da izazovu reakciju ugarskih vlasti, koje takođe nisu bile naklonjene vođi srpskih liberala. One su trebale da posluže eliminaciji Miletića iz političkog života Ugarske. Do planiranog hapšenja Miletića u ovom trenutku nije došlo zbog bojazni da bi ona izazvala pobunu Šajkaša i graničara u Banatu. Animozitet prema Miletiću je na veoma živopisan način izložio član namesništva, general Milivoje Petrović Blaznavac, koji je za vodećeg političara Srba u Ugarskoj rekao da bi želeo da ga se domogne kako bi ga obesio.
Kritiku društvene situacije u Srbiji Miletić je dao u zapisu od 12. aprila 1870. godine: No kao što mandarini, i drugi podobni fariseji imaju svoje kumire, idole, koje u narodu pred sobom nose, da zaklone svoje interese i težnje, tako i politični vlasnici, koji na samoodržanje idu, takođe i` stave preda se kao štit, kao idol i kumir: dinastiju, vladatelja, te u sav glas trube: dinastija je osnov države, temelj snage narodne, skiptar je simbol veličine i slave narodne, zato dinastiju treba ukrepiti, bladateljati treba jakim, silnim napraviti, a to naravno opet biva konfiskovanjem ili bar sekvestriranjem prava naroda, slobode građana, i same sudske samostalnosti, koja je osovina lične sigurnosti i slobode. Nećemo da ispitujemo, da li se dinastija iole može složiti sa pravom slobodom, sa slobodnim razvitkom i napretkom naroda… U nastavku svog izlaganja Miletić posebno kritikuje birokratske tendencije u društvu Kraljevine Srbije. Ističući da birokratija ovde ima ne samo politički već i društveni značaj. Primat birokratije u Kneževini Srbiji je moguć usled nerazvijenosti drugih sektora društva koji bi kontrolisali birokratiju. Zbog toga značajan deo populacije smatra da samo kroz birokratiju može ostvariti svoje ambicije. Srpska inteligencija stoga postaje deo birokratije, podređujući naposletku interese naroda i države svojim ličnim. Delovanje birokratije je obeleženo težnjom da sebi osigura ugodan život. Da bi ovakva situacija bila održiva, birokratija je koristila dinastiju kao prepreku svim liberalnim tendencijama i promenama. Saradnja birokratije i dinastije Obrenović, prema Miletiću, bila je osnovna prepreka bržem napretku Srbije jer je sprečavala razvoj demokratskih i liberalnih institucija.
Ugarske vlasti će 1876. godine krenuti u obračun s Miletićem. Konačno razoružanje Granice koje se odigralo 1873. godine, kao i početak Istočne krize zabrinuli su ugarske vladajuće krugove, jer se Kalman Tisa, predsednik ugarske vlade, sporazumeo sa Bečom oko sudbine Miletića. On je uhapšen u leto 1876. godine, nakon čega su usledile optužbe za veleizdaju. Pravi cilj ovih optužbi je bilo udaljavanje Miletića iz političkog života Ugarske za vreme trajanja Istočne krize. O tome svedoči da je suđenje započelo skoro dve godine kasnije, u septembru 1878. godine. Mihailo Polit Desančić je bio branilac u procesu u kome su sve optužbe protiv Miletića pobijene. Uprkos tome sud je doneo presudu na osnovu lažnih izjava svedoka. Na montiranom procesu Miletić je osuđen na najstrožu robiju, tokom koje je trpeo fizičku i mentalnu torturu. Ugarske vlasti su ga posle brojnih molbi i peticija, kojima se Miletić lično protivio, pustili na slobodu krajem 1879. godine. Vođa srpskih liberala bio je slomljen teškim tamnovanjem.
Odsustvo utamničenog Miletića se negativno odrazilo na pitanje srpske crkveno-školske autonomije. Ugarske vlasti su se umešale u pitanje izbora karlovačkog patrijarha. Na mesto smenjenog patrijarha Ivačkovića, ugarska vlada je nezakonito postavila vladiku Germana Anđelića. Ovo je predstavljalo grubo kršenje srpske autonomije, kojima je onemogućen slobodan i samostalan izbor patrijarha od strane Narodno-crkvenog sabora.
Nedostatak jakog vođstva koje je bilo oličeno u Miletiću dovelo je do fragmentacije Srpske narodne slobodoumne stranke, te su se unutar nje pojavile dve značajne struje. Prvu su činili tzv. notabiliteti koji su smatrali da stranka treba da se distancira od Bečkerečkog programa i da prihvati Zakon o narodnostima, čime bi prestalo njeno opoziciono delovanje. Drugim rečima, notabiliteti su se zalagali za približavanje vladajućim krugovima ugarske politike, što bi značilo odricanje od osnovnih postavki Srpske narodne slobodoumne stranke. Drugu grupaciju činili su radikali okupljeni oko Jaše Tomića, Miletićevog saradnika i zeta, koji se zalagao za dopunu Bečkerečkog programa odredbama vezanim za socijalna pitanja. Podele unutar stranke postale su više nego očigledne na skupštini stranke koja je održana u Novom Sadu aprila 1881. godine. Notabiliteti svesni da Miletić neće dugo ostati na čelu stranke, nisu ušli u direktni sukob s ostalim frakcijama. Umesto očekivanog sukoba s notabilitetima, Miletić se sukobio s Tomićevim socijalističkim krilom. U kritici koju im je vođa stranke uputio evidentno je odbacivanje socijalnih pitanja, koje su po njemu bila sadržana u demokratskim tendencijama Bečkerečkog programa, te ih nije potrebno isticati. Na ovakav stav Tomić je odgovorio kritikom demokratskog karaktera stranke, nazivajući podrugljivo Miletića narodnosni papa. On je kritikovao Bečkerečki program, smatrajući ga zastarelim. Na novosadskom zboru Srpske narodne slobodoumne stranke definitivno su se definisale tri struje do tada jedinstvenog pokreta, liberali okupljeni oko Miletića, notabiliteti i socijalisti, odnosno radikali okupljeni oko Jaše Tomića. Iscrpljen teškom tamnicom, Miletić se u avgustu 1882. godine povlači s čela stranke. NJegov bliski saradnik Mihailo Polit Desančić se ubrzo takođe povukao iz stranačkog života. Jedan od Miletićevih nastavljača bio je Mihailo Miša Dimitrijević. Do formalnog raskida notabiliteta s ostatkom stranke došlo 1884. godine. Na skupu koji je organizovan u Kikindi, ova grupacija je donela svoj program. Za svoje delovanje oni su uživali punu podršku ugarskih vlasti koje su imale za cilj da unište organsko jedinstvo Srpske narodne slobodoumne stranke. Usvajanjem Kikindskog programa notabiliteti su i formalno postali samostalna stranka. NJihova politika nije imala podršku širokih krugova srpskog društva u Vojvodini. Notabiliteti su od strane savremenika bili smatrani pre oportunističkom grupacijom nego značajnom političkom strankom koja zastupa interese Srba na prostoru južne Ugarske.
Ostavi komentar