Uloga policije u državi

Autor: Lazar Slepčev, politički analitičar i filozof

Policijske snage, kao i vojska, deo su države koji može da primeni silu. Međutim, dok je najznačajnija funkcija vojske da podržava nacionalnu odbranu, osnovna svrha policijskih snaga je održavanje unutrašnjeg reda i poretka.

Policija je nastala u 19. veku, prevashodno kao posledica velikih društvenih nemira i političkog nezadovoljstva koje je izazvala industrijalizacija. Robert Pil 1829. godine, stvara u Londonu prvu profesionalnu policijsku formaciju, dok 1856. godine i ostatak Velike Britanije preuzima ovaj koncept. Vremenom, i ostatak sveta preuzima ovaj model.

Iako su policija i vojska slične po tome što su disciplinovane, uniformisane i (u različitoj meri) naoružane, među njima postoje značajne razlike.

Dok prevashodna usmerenost vojske ka spoljašnjem znači da ona deluje retko (ratovi, prirodne katastrofe itd.) dotle se policijske snage bave održavanjem reda u državi, što pretpostavlja da su rutinski i svakodnevno uključeni u javni život. Takođe, policija je više integrisana u društvo od vojske, jer njeni pripadnici i njihove porodice obično žive u zajednicama u kojima rade. Nadalje, policija koristi nevojnu taktiku i slabo je ili nikako naoružana. Međutim, savremena kretanja sve više brišu razliku između vojske i policije, jer se i vojska često koristi za gušenje nemira, dok policija sve više ima pristup savremenom naoružanju i u svom sastavu ima specijalne (paravojne) jedinice.

Uloga policije

Postoje tri različita pristupa prirodi policije i ulozi koju ona ima u društvu, a to su liberalni, konzervativni i radikalni pristup ili gledište.

1. Prema liberalnom gledištu, policija je u suštini neutralno telo čiji je zadatak održavanje unutrašnjeg reda zaštitom individualnih prava i sloboda. Prema tom gledištu, policijske snage deluju u okviru širokog konsenzusa i imaju snažan legitimitet, zasnovan na shvatanju da policija podržava društvenu stabilnost i obezbeđuje ličnu sigurnost.

Prevashodna briga policije je zaštita građana jednih od drugih, pošto se strogo bavi zaštitom vladavine prava i nema širu političku funkciju.

2. Konzervativno gledište naglašava ulogu policije u očuvanju autoriteta države i obezbeđivanju da se njena ovlašćenja ostvaruju u čitavoj zajednici.

Prema ovom stanovištu, ističe se značaj policije kao organa prinude koji je sposoban da kontroliše društvene i građanske nemire.

Prema tome, policija se vidi kao mehanizam političke kontrole.

3. Radikalno viđenje moći policije je znatno kritičkije. Prema njemu, policijske snage su sredstvo represije u korist države, a ne interesu stanovništva, i služe elitama, a ne masama.

Na ulogu policije u društvu utiče i priroda političkog sistema u okviru kog deluje, kao i načini na koje vlada koristi policiju. Na osnovu ovih činilaca, obično se izvlači podela na građansku i političku policiju.

• Građanska policija

Osnovna uloga građanske policije je sprovođenje krivičnog prava, tzv. „borba protiv kriminala“. Međutim, održavanje javnog reda i mira nije moguće sprovoditi uvek i svugde na isti način.

Na načine sprovođenja zakona utiče niz faktora, kao što su veličina zajednice, stepen njene kulturne, ekonomske, tehnološke razvijenosti, politička tradicija itd.

Ipak, i građanska policija deluje na različite načine. S jedne strane, postoji ideja o održavanju reda i mira u zajednici. Ona se zasniva na stalnom prisustvu policije u zajednici, kako bi se obezbedila saradnja stanovništva i podrška za razrešavanje zločina, kao i da se podstaknu vrednosti i ponašanje koji, pre svega, sprečavaju kršenje zakona.

S druge strane, postoji ono što se naziva „interventna“ policija. NJena osnovna odlika je da u trenutku reaguje na kršenje zakona, u nadi da će zločini biti predupređeni snagom policijskog odgovora. Interventna, odnosno reaktivna policija zahteva čvršću, pa i paravojnu taktiku kao i stavljanje većeg naglaska na tehnologiju i naoružanje. Ovaj model je prisutan uglavnom u autoritarnim državama, mada ni liberalne demokratije nisu „imune“ na njega.

• Politička policija

Policija može da bude politička u dva značenja:

• Policijske dužnosti mogu da se obavljaju u skladu sa političkim pristrasnostima ili društvenim predrasudama koje određenim interesnim grupama daju prednost u odnosu na druge.
• Delatnost policije može da izađe izvan granica građanskih pitanja i da zadre u političke sporove. Uprkos mehanizmima odgovornosti prema javnosti i izjavama o neutralnosti, postoje nepobitni dokazi koji, makar u određenim uslovima, idu u prilog tvrdnji da policija često svoju „autoritarnu prirodu“ koristi u „odstupanjima“ od svoje osnovne svrhe, u manjoj ili većoj meri.

Snaga političke policije, povećana je u društvima koja postaju sve složenija i podeljenija. To su uglavnom društva koja potresaju etnički i klasični sukobi (separatizam u Španiji, Severnoj Irskoj itd).

Za obavljanje politički osetljivih operacija, često se stvaraju i posebno obučene paravojne policijske jedinice, kao što su Republikanski odred bezbednosti u Francuskoj (CRS) ili Specijalna patrolna grupa u Velikoj Britaniji.

Pored ovoga, doslovno sve države imaju i obaveštajne ili bezbednosne agencije, koje su, po pravilu, obavijene velom tajne. NJihova uloga je izrazito politička, pošto podrazumeva nadgledanje, a ponekad i destabilizaciju grupa okarakterisanih kao pretnja za državu i poredak.

U ove agencije za unutrašnju bezbednost spadaju:

• Specijalno odeljenje i MI5 u Velikoj Britaniji.
• Federalni istražni biro (FBI) i Centralna obaveštajna agencija (CIA) u SAD.
• KGB, kasnije FBS u SSSR, tj Ruskoj federaciji.

Policijska država

Termin „policijska država“ odnosi se na oblik vladavine u kojem je u potpunosti napuštena liberalna ravnoteža između ovlašćenja policije i građanskih sloboda, što dovodi do stvaranja sistema samovoljnog policijskog delovanja. Policijske snage, tako, deluju izvan pravnog okvira i nisu odgovorne ni sudovima ni javnosti.

Policijske države imaju totalitarna obeležja, ali policijske snage ne upravljaju policijskim državama (za razliku od vojnih država) već služe kao privatna vojska vladajuće elite i štite njene interese.

Politička kontrola i odgovornost policije

Kada se postavi pitanje kontrole nad policijom, obično se suočavamo sa čuvenom  Aristotelovom maksimom: „Ko će čuvati čuvare?“

Problem političke kontrole policije veoma je osetljiv i spaja dva suprotstavljena sedišta:

• U pozitivnom značenju podrazumeva odgovornost, nadgledanje i kontrolu brojčano ograničene policijske snage odane odgovarajuće uspostavljenom autoritetu.
• U negativnom značenju podrazumeva politizaciju i mogućnost da se moć policije zloupotrebi za potrebe aktuelne vlade.

Mera stvari se obično iznalazi u dobro izbalansiranom stepenu centralizacije policijske organizacije.

I na samom kraju, pomenućemo i da policija u savremenim društvima obavlja niz administrativnih delatnosti, kao što je izdavanje raznih personalnih dokumenata, pa i poslove carinske kontrole na državnim granicama.