Turska intervencija u Siriji

Turska intervencija u Siriji

Autor: Nemanja Starović, istoričar

Krajem januara tekuće godine otpočela je turska vojna intervencija na severozapadu Sirije pod nazivom „Maslinova grančica“ koja za cilj ima eliminaciju kurdskih oružanih snaga na području kantona Efrin. Iako je u izvesnoj meri nezahvalno analizirati operaciju koja je još uvek u toku i koja se nalazi na svom vrhuncu, korisno je ukazati na kontekst u kojem se odvija i pojasniti motivaciju Ankare za pokretanje ovakve akcije. Naime, ovim potezom Turska pokušava da razreši treće veliko pitanje koje je otvoreno tokom dugotrajnog rata u Siriji, pitanje statusa oblasti pod dominacijom Kurda na severu te ratom razorene države.

Prvo veliko pitanje sirijskog građanskog rata svakako je predstavljao pokušaj obaranja predsednika Bašara el Asada i njegovog režima. Posmatrano u kontekstu tzv. Arapskog proleća, opozicione snage su uz podršku inostranog faktora, prevashodno država Zapada, te Zalivskih monarhija i Turske, pokušale da svrgnu režim Asadove BAS partije, na talasu protesta koji su zahvatili gotovo čitav arapski svet. Važnu ulogu je imalo i razvrstavanje po etno-religijskom ključu, budući da su pobunu uglavnom predvodili pripadnici većinske  zajednice sunitskih Arapa, po sopstvenom mišljenju nedovoljno zastupljeni u strukturama režima koji se prevashodno oslanja na manjinske Alavite, kojima pripada i porodica Asad. Nasuprot tankom građanskom sekularnom sloju, unutar široke lepeze opozicionih frakcija ubrzo preovladavaju radikalni džihadistički elementi, što pripadnike manjinskih etno-religijskih zajednica uglavnom opredeljuje za podršku zvaničnom Damasku. No, nakon više godina građanskog rata, režim dospeva u veoma tešku situaciju. Materijalno iscrpljena, u dobroj meri međunarodno izolovana i bez mobilizacijskih kapaciteta, vlast u Damasku se sredinom 2015. nalazi pred slomom. Takav scenario, koji bi verovatno podrazumevao i surovu osvetu radikalnih džihadista prema Alavitima, hrišćanima i pripadnicima drugih zajednica koje su podržavale Asadov režim, sprečava Ruska Federacija svojom intervencijom koja počinje u septembru 2015, stvarajući pritom efektivnu koaliciju sa Iranom, Irakom i pokretom Hezbolah iz Libana. U narednim mesecima dolazi do preokreta i snage Damaska zajedno sa svojim saveznicima ovladavaju važnim uporištima, poput grada Alepa, efektivno slamajući revoluciju. Danas se već slobodno može reći da je prvo pitanje građanskog rata razrešeno slomom pobunjenika, budući da više niko u međunarodnoj areni ne spominje odlazak Bašara el Asada i njegovog režima kao realnu mogućnost ili uslov za postizanje političkog rešenja za neposrednu budućnost Sirije.

Drugo pitanje koje se tokom trajanja rata otvorilo ticalo se samozvanog kalifata Islamske države, koji je u jednom momentu zahvatio velike prostore zapadnog Iraka, istočne i centralne Sirije, izbivši na granice sa Turskom. Nastala u Iraku, u predelima naseljenim sunitima, manjinskoj zajednici na koju se oslanjao režim Sadama Huseina, koja se pak našla marginalizovana nakon američke invazije, Islamska država koristi građanski rat u Siriji da se tokom 2014. brzo proširi na velike prostore, potiskujući u isto vreme kako zvanične vojne snage Sirije, tako i naoružanu opoziciju i snage Kurda. Kao prelomni momenat u borbi protiv samozvanog Kalifata može se uzeti bitka za grad Kobani, kurdsko uporište uz samu granicu sa Turskom, koja se vodila koncem 2014. i početkom 2015. godine. Naime, pred naletom džihadista pao je čitav kurdski kanton na tom području, čime se u gradić slilo više stotina hiljada izbeglica, što je uslovilo humanitarnu katastrofu i masakr koji bi se dogodio u slučaju osvajanja Kobanea. Turska zauzima neutralan stav, štiteći čvrsto svoju granicu, što uslovljava veliko nezadovoljstvo Kurda u samoj Turskoj, koji smatraju da na taj način ostavlja na cedilu njihove sunarodnike. Ipak, opsada Kobanea podstiče stvaranje velike međunarodne koalicije za borbu protiv tzv. Islamske države i pojačan angažman velikih sila, čime se sprečava pad grada u ruke džihadista. U mesecima koji su sledili, snage tzv. Islamske države se potiskuju sve dalje, čime se značajno proširuje teritorija pod kontrolom Kurda i kanton Kobanea se efektivno spaja sa kantonom Cizre na istoku. U očima Zapada, kurdske snage postaju pešadija koja u slomu samozvanog Kalifata igra veoma važnu ulogu. Uz učešće kurdskih snaga dolazi i do pada prestonice tzv. Islamske države u Raki, oktobra 2017.

Međutim, ovakva uloga koju su sirijski Kurdi preuzeli utiče i na promenu parametara u trećoj velikoj jednačini građanskog rata, pitanju budućnosti predela pod kurdskom dominacijom na severu Sirije. Naime, od samog početka revolucije, Kurdi su se uglavnom držali po strani, ne ulazeći u otvorene sukobe niti sa snagama režima, niti sa opozicijom, nastojeći da konsoliduju kontrolu nad sopstvenim područjima severa Sirije, sve u sklopu vizije o nekakvoj autonomnoj, federalnoj ili čak nezavisnoj „Rožavi“, kako to područje nazivaju. Nasuprot Vašingtonu, koji je sirijskim Kurdima namenio ulogu važnih saveznika, i Moskve, koja je sa njima razvila korektnu saradnju, uvažavajući postojanje zajedničkog neprijatelja u vidu tzv. Islamske države, velika sila na severnim granicima njihovog regiona se oštro suprotstavila spajanju kurdskih kantona i formiranju bilo čega što bi predstavljalo kurdski politički entitet. Turska, koja se gotovo četiri decenije bori sa teroristima Radničke partije Kurdistana (PKK), sa pravom ukazuje na organske veze dominantnih kurdskih snaga u Siriji sa PKK, što sami Kurdi i ne kriju. Kao svoj prioritet Ankara je postavlja sprečavanje situacije u kojoj bi se čitava njena granica sa Sirijom našla pod kontrolom kurdskih snaga, čime bi joj efektivno bio presečen kontakt sa arapskim svetom. Snažna američka podrška kurdskim snagama i njihovo opremanje teškim naoružanjem koje bi sutra moglo biti upotrebljeno protiv bezbednosnih snaga u samoj Turskoj, zabila je još jedan klin u rascep između Ankare i Vašingtona, za koji postoje i drugi uzroci, poput odbijanje SAD da Turskoj izruče Fetulaha Gulena, odgovornog za pokušaj vojnog puča 15. jula 2016. i dr.

Do prve vojne intervencije Turske u Siriji pod nazivom „Štit Eufrata“ dolazi u avgustu 2016. Tokom narednih nekoliko meseci, turska armija uz podršku njoj naklonjenih pobunjenika ovladava područjem između kurdskih kantona Kobane i Efrin, čime se sprečava njihovo spajanje. U opštem povlačenju snaga tzv. Islamske države, dolazi do svojevrsne trke Turaka i snaga lojalnih Damasku za osvajanje strategijski važnog grada El Bab, do kojeg ipak prva stiže turska armija, čime se ostvaruju najvažniji ciljevi vojne intervencije. Ipak, uprkos najavama iz Ankare da će pod svoju kontrolu staviti kompletnu zonu operacije zapadno od reke Eufrat, Kurdi zadržavaju kontrolu nad gradom Manbidžom, u koji kao podrška dolaze i pripadnici američke vojske, čime se sprečava dalje napredovanje Turaka, jer bi to uslovilo direktan obračun dva NATO partnera. Bitno je napomenuti i to da je po turskim izveštajima na područje oslobođeno tokom operacije „Štit Eufrata“ vraćeno više stotina hiljada sirijskih izbeglica koje su se nalazile u Turskoj.

Dalje napredovanje kurdskih snaga, uz podršku SAD, na području istoka Sirije, kojim je osvojena gotovo čitava teritorija tzv. Islamske države, dovelo je do situacije u kojoj Kurdi kontrolišu daleko veću teritoriju u odnosu na sopstveni etnički prostor i zamišljenu „Rožavu“. U nemogućnosti da spreči napredovanja Kurda na području severoistočno od reke Eufrat, Turska se odlučuje da u svoju korist reši situaciju na zapadnom delu svoje južne granice, odnosno u kantonu Efrin, čije je spajanje sa glavninom kurdske teritorije sprečeno prethodnom intervencijom. U tom cilju Ankara koncem januara tekuće godine pokreće akciju „Maslinova grančica“. Akciji je nesumnjivo prethodila dobra diplomatska priprema, budući da su svega nekoliko dana pre njenog početka u Moskvi boravili načelnik generalštaba turske armije i šef obaveštajne službe. Uprkos verbalnim osudama, niko od regionalnih igrača, uključujući sam Damask, Teheran ili Bagdad, nije učinio ništa čime bi uticao na obustavu turskih dejstava na području Efrina. Čak se i Međunarodna koalicija za borbu protiv tzv. Islamske države sa sedištem u Vašingtonu ogradila od bilo kakve podrške Kurdima, naglašavajući da se taj kanton nalazi izvan područja njihovih dejstava.

Od prvih dana turske intervencije, Kurdi iz Efrina su upućivali pozive zvaničnom Damasku da sa svojim vojnim snagama uđe na teritoriju kantona i zaštiti stanovništvo od agresije susedne države. Međutim, uprkos različitim kontradiktornim izveštajima sa terena, do ulaska sirijske armije u sam grad još uvek nije došlo, najverovatnije zbog odbijanja kurdskih lidera da ispune zahteve vlade u Damasku, koja ulazak sopstvenih trupa uslovljava razoružavanjem kurdskih snaga.

Za nepuna dva meseca, turske snage i njihovi saveznici su ovladali čitavim pograničnim područjem kantona na severu i zapadu. Centralni grad Efrin je u potpunom okruženju, a unutar njega se nalazi do 5.000 kurdskih boraca. U danima koji su pred nama, moguća su dva scenarija. Prvi bi podrazumevao vojno razrešenje situacije i ovladavanje Turske i njenih saveznika centralnim gradom kantona, nakon čega bi na terenu bio uspostavljen režim sličan onom koji postoji istočnije na području operacije „Štit Eufrata“. Drugi pak predviđa širi politički aranžman Ankare i Vašingtona, na kojem se intenzivno radi. To bi podrazumevalo rešenje statusa Manbidža, multietničkog grada lociranog zapadno od Eufrata, u kojem Turska ne želi prisustvo kurdskih snaga. Obrisi sporazuma do kojih je javnost došla podrazumevaju zajedničku tursko-američku upravu nad ovim gradom i potpuno povlačenje kurdskih jedinica, što bi se kao model dalje moglo primeniti i na druge nekurdske gradove severoistoka Sirije koji se trenutno nalaze pod kurdskom kontrolom. Upravo u cilju postizanja ovakvog rešenja, Turska trenutno drži Efrin kao zalogu, preteći njegovim zauzimanjem, istovremeno nudeći podizanje opsade ukoliko dođe do sporazuma sa SAD. Međutim, ovakav scenario upravo ovih dana gubi na izvesnosti, imajući u vidu smene u vrhu američke administracije i demisioniranje državnog sekretara Reksa Tilersona, koji se lično angažovao u pregovorima sa političkim vrhom Turske, uključujući i duge razgovore „u četiri oka“ sa Redžepom Tajipom Erdoanom.