Autor: dr Dunja Demirović Bajrami
Razvoj turističkih aktivnosti u selima Vojvodine ima dugu tradiciju (od kasnih sedamdesetih godina 20. veka). Turistički proizvod ruralnog turizma obuhvata različite objekte u ruralnim sredinama (salaši, etno kuće), seosku arhitekturu i narodno graditeljstvo, brojne manifestacije i autentičnu gastronomiju kao i značajan potencijal zaštićenih područja prirode.
- Objekti u ruralnom prostoru od značaja za razvoj turizma
Salaši kao segment ruralnog turizma
Na području Vojvodine postoje uslovi za razvoj agroturizma, čija ponuda može najuspešnije da se razvija, ali i plasira na turističkom tržištu kroz razvoj salašarskog, kao autentičnog oblika ruralnog turizma. Salaši predstavljaju zapis nekadašnjeg načina života i rada poljoprivrednika u Vojvodini. Salaši su sasvim osobena društvena pojava na panonskom prostoru i simbolišu nekadašnju borbu ovdašnjeg seljaka sa nepreglednom pustarom. Tri osnovna elementa određuju suštinu salaša: rad, stanovanje i polje. Pod pojmom „salaš“ podrazumeva se kuća za stanovanje sa ekonomskim zgradama i okućnicom, na kojoj ljudi stalno ili povremeno borave, a koji svoju egzistenciju zasnivaju na sopstvenoj poljoprivrednoj proizvodnji. Salaši su u prošlosti bili privremena staništa zemljoradnika i stočara, koja su vremenom pretvorena u stalna staništa. Najviše ih ima u Bačkoj i severnom i srednjem Banatu. Salaši se definišu kao vrsta vojvođanskih farmi i jedinstvena celina u prostorno-urbanističkom smislu koja predstavlja ukupno poljoprivredno gazdinstvo sa stambenom kućom, pratećim objektima i pripadajućim poljoprivrednim zemljištem.
Salaši u Vojvodini su grupisani u zavisnosti od grada u čijoj blizini se nalaze:
- Somborski salaši – u turističkoj ponudi se pored konfornih kuća, nude i salaši bez vode, struje, a opremljeni su starim, tradicionalnim nameštajem;
- Čenejski salaši – bogata i razvijena poljoprivreda ovog područja je bila vrlo značajna tokom istorije kako za čenejske salaše, tako i za stanovništvo Novog Sada, grada blizu kojeg se ovi salaši nalaze;
- Bečejski salaši – do sada nije bilo značajnijeg pokušaja aktiviranja salaša u opštini Bečej, ali formiranjem adekvatnog turističkog proizvoda, ovi salaši mogu postati turističi atraktivni;
- Subotički salaši – salaši u severnom delu Bačke su se formirali na mestu nekadašnjih srednjovekovnih sela.
U proteklom periodu razvoj salašarskog turizma je podstican, odnosno finansijski podržavan sredstvima, koja su kao bespovratna odobravana iz pokrajinskog budžeta u cilju razvoja ove vrste turističke ponude. Imajući u vidu da u razvoju turizma najznačajniju ulogu ima država, potrebno je doneti nedostajuće strateške dokumente, definisati prioritete u pogledu razvoja salašarskog turizma i kontinuirano ulagati u razvoj ovog turističkog proizvoda, koji je autentičan za Vojvodinu.
Etno kuće
Etno kuća predstavlja kuću sa celokupnom ekonomijom, koja je izgrađena u tradicionalnom stilu srpskog narodnog graditeljstva i stanovništva slovačke, rumunske, bunjevačke, hrvatske i drugih nacionalnosti u Srbiji. Takođe, ove kuće imaju elemente individualnog poljoprivrednog gazdinstva, gde je osnova očuvanje tradicionalnih poljoprivrednih delatnosti, baziranih na multietničnosti, folkloru, običajima, a predstavljaju i kulturnu baštinu. Etno kuće doprinose očuvanju materijalnih i nematerijalnih tragova lokalnih kultura, ali su i pokazatelj borbe lokalne zajednice i kulture sa ubrzanim procesom globalizacije.
Na području Vojvodine postoji veći broj manje ili više uređenih etno kuća koje su nastale planski ili spontano, u težnji da se očuva sećanje i duh starih vremena. Znatan broj ovih objekata je podignut sa ciljem da bude stavljen u funkciju turizma. Etno-kuće stavljene u funkciju turizma nalaze se u Deronjama, Laliću, Bačkoj Topoli, Bačkom Monoštoru, Jasku, Maradiku, Belom Blatu i drugim seoskim naseljima. Osnivači i vlasnici etno kuća smeštaju „stare stvari“ – sve ono što je odbačeno, ne upotrebljava se i godinama je bilo zaboravljeno. U nekim slučajevima postoje pokušaji da se prostor organizuje kao u muzeju na otvorenom – po funkcijama prostora (kuća – soba, pomoćne zgrade), dok se u drugim tretiraju kao izložbeni prostori muzejskog tipa (onako kako ih vidi vlasnik etno kuće), u kojima se predmeti, na prvi pogled, nagomilavaju bez ikakve prepoznatljive unutrašnje veze.
Etno kuće u Vojvodini su po pravilu stare, manje-više slučajno sačuvane kuće (najčešće iz prve polovine 20. veka), u čijim se dvorištima nalaze stara kola, poljoprivredne sprave koje se više ne koriste, točkovi obojeni različitim bojama u funkciji dekoracije. U samim objektima smeštene su zbirke svih mogućih starih stvari koje su se zatekle u kući ili kod suseda u selu („stare nošnje“, posuđe i kašike, peškiri i ćilimi, stari satovi, fotografije, pokućstvo, igračke, alati i slično).
Problem sa kojim se vlasnici i osnivači etno kuća susreću je nemogućnost obezbeđivanja dovoljnih finansijskih sredstava kako bi se ove kuće na adekvatan način uredile i očuvale. Obnova i zaštita etno kuća na teritoriji Vojvodine je vrlo važna jer se na taj način čuvaju običaji, stari zanati, nošnja, a etno kuće će svakako obogatiti turističku ponudu naselja u kojem se nalaze.
- Seoska arhitektura i narodno graditeljstvo
Stare seoske kuće predstavljaju jedan od najupečatljiivijih oblika materijalnog folklornog stvaralaštva Vojvodine. NJihova arhitektura je uslovljena geografskim odlikama podneblja. Prvobitne kuće su građene od naboja i pokrivene su trskom, po kolonizatorskom modelu. Vremenom dobijaju čitav niz drugih detalja svojstvenih samo ovim delovima Panonske nizije. Zbog toga sela u Vojvodini predstavljaju upečatljive i prepoznatljive seoske arhitektonske celine. Ta prepoznatljivost im daje određeni kulturni značaj. Izgled današnjih vojvođanskih sela datira iz 18. veka. Arhitektura vojvođanskih sela, sa svojim nizom specifičnosti, predstavlja posebnost u odnosu na neke druge krajeve Srbije i važan je faktor atraktivnosti turističke ponude za boravak na selu. Sve seoske celine nastale su usled postojanja originalnog narodnog graditeljstva prepoznatljivog za razne krajeve Vojvodine, što je danas ključni element turističke ponude. U Bačkoj su kuće građene na dužoj strani dvorišta u nizu, prvo ide glavna kuća, pa štala, a zatim šupa za kola. S druge strane postoji tzv. letnja kuhinja. Ispred kuća je obično bašta sa cvećem ili vinograd. Sremska kuća je u celosti okrenuta ka ulici, sa rasporedom prostorija u nizu, soba – kuhinja – soba. U Sremu je česta pojava i gradnje kuća od drveta, naročito u fruškogorskom kraju. U Banatu je glavna odlika narodnog graditeljstva da, sem glavne kuće, postoje i dodatne prostorije, male kuće i vajati. Od karakterističnih uticaja različitih naroda, u Banatu su primetne srpske kuće (imaju karakterističan zabat, deo ispod krova poznatog vojvođanskog oblika, sa dva ventilaciona otvora i sa ispisanim imenom vlasnika), nemačke kuće (imaju otvoreni hodnik ili prolaz, tzv. gang do dvorišta, krečene su u belo sa plavom ili braon bordurom) i slovačke kuće (krečene u jarko plavoj boji).
U pojedinim seoskim naseljima poput Ruskog Krstura, Bačkog Monoštora, Stapara, Bačkog Brega, Sivca i drugih, delovi ulica su zakonom zaštićeni. Danas skoro u svakom mestu u Vojvodini postoji jedna ili više starih kuća koje su zakonom zaštićene. Sem njih, postoji i nekoliko etno kuća koje su nastale planski ili spontano kako bi očuvale sećanja na stara vremena i u cilju razvoja turizma u nekoj oblasti. Najpoznatije su sremska kuća u Jasku, etnokuća u Maradiku, rumunska etnokuća u selu Torak, mađarska etnokuća „Delibab“ u selu Sajan i etnokuća brvnara u Bačkom Jarku.
Pored kuća, deo kulturne ponude sela mogu biti i vetrenjače, suvače i kotobanje, koje takođe čine autentične motive ruralnog dela Vojvodine. Krajem 19. veka u Bačkoj je bilo oko 280 vetrenjača, a danas su prava retkost. Suvača ili mlin na konjski pogon je takođe bila vrlo čest motiv vojvođanske ravnice. Krajem 18. veka ih je samo u Kikindi bilo 17, da bi početkom narednog veka bilo oko 30. Krajem istog veka u Severnom Banatu ih je sagrađeno preko 250. Jedna od njih je sačuvana u Kikindi, a 1951. je proglašena za kulturno dobro od izuzetnog značaja na nacionalnom nivou. Ambari i kotobanje služe za skladištenje i sušenje kukuruza. Datiraju s kraja 19. veka i uglavnom se nalaze na području Srema. Najpoznatije su one u Golubincima (nekoliko kotobanja je pod zaštitom države), Buđanovcima, Gibarcu, Kuzminu, Kupinovu i Svilošu.
Seoska arhitektura i narodno graditeljstvo nisu dovoljno afirmisani kako u kulturnoj, tako i u turističkoj prezentaciji. Iako se narodno graditeljstvo može promovisati i u sklopu nekih drugih turističkih programa, kao što su kulturne manifestacije, izložbe starih zanata, tradicionalnog pokućstva, narodne nošnje, nacionalne kuhinje i sl., stare seoske kuće su često izložene devastaciji, nestaju i gube se u procesu urbanizacije. Veliki problem je i nedostatak novčanih sredstava, koja bi potkrepljivala proces zaštite. Turizam može biti jedan od značajnijih elemenata zaštite kulturnog blaga, tj. onaj element koji će obezbediti novčana sredstva bez koji se zaštita ne može sprovoditi. Potrebno je nalaženje optimalnog načina za adekvatnu zaštitu i turističku prezentaciju seoskih kuća u Vojvodini, kako bi se sačuvala autentičnost ovih objekata, bez intervencija u izgledu i opremanju, i na najbolji mogući način posetioci upoznali sa materijalnom i duhovnom kulturom naroda koji naseljavaju ovaj prostor.
- Manifestacije i gastronomija u ruralnoj turističkoj ponudi
Najčešći vid prezentacije turističke ponude je preko privrednih turističkih manifestacija, odnosno preko privredno folklornih i etnografskih turističkih manifestacija. Manifestacije na zabavan način, uz poštovanje tradicije, folklora, običaja i starog načina privređivanja stanovništva predstavljaju svoje privredne proizvode, a obično imaju i prodajni karakter.
Vojvodina u svoju turističku ponudu ubraja brojne priredbe, sajmove, kulturne, sportske, privredne i druge manifestacije, koje se organizuju raznim povodima i sa različitim sadržajima, a koji izuzetno obogaćuju turističku ponudu Srbije tokom čitave godine. Najveću pažnju domaćih i stranih turista privlače manifestacije posvećene negovanju tradicije, narodnih običaja, folklora i domaće radinosti. Analizom programa pojedinih seoskih manifestacija u Vojvodini, uočeno je postojanje sledećih faktora koji znatno utiču na podizanje kvaliteta turističkih manifestacija:
– stvaranje odgovarajuće (standardne) fizionomije manifestacija;
– posedovanje dinamične komponente (stalne promene u strukturi i kvalitetu ponude);
– primena odgovarajućih, prikladnih tehnoloških novina.
Planiranje i koncipiranje dodatnih sadržaja treba da potencira neke funkcije ruralnih naselja, uvažavajući svakodnevne aktivnosti i stil života lokalnog stanovništva. Jedna od tih aktivnosti jeste i priprema hrane, tj. domaćih specijaliteta, poštujući autentičnost ognjišta, kao i protokol gostoprimstva. Gastronomija sa svojim aktivnostima može izuzetno pomoći pri kreiranju sadržaja boravka. Te aktivnosti mogu biti svakodnevne kao što su: učešće u pripremi hrane, priprema i proizvodnja hleba na seoski način, priprema zimnice, pečenje rakije u noćnim satima, priprema sira i kajmaka za pijacu, i drugo. Gastronomske manifestacije se često koriste kao sredstvo za animiranje turista i mogu biti snažan motiv za posetu ruralnih područja. Lokalna, autentična, jedinstvena hrana i gastronomija predstavljaju jedan od resursa koji mogu da privuku posetioce. Tome doprinose i brojne druge manifestacije zasnovane na običajima, folkloru i starim načinima privređivanja kao i činjenica da stanovnici Srbije rado posećuju ove manifestacije, koje su veoma često i jedini pokretač društvenog života.
Gastronomska ponuda je postala ključni faktor turističkih ponuda. Jedan od osnovnih razloga je jaka veza određenih lokaliteta sa određenim tipovima hrane, tj. neraskidiva povezanost zemljišta, klimatskih uslova i vrste hrane koja se proizvodi u određenoj zemlji. Zato je gastronomska ponuda seoskog turizma postala specifična i atraktivna za turističku potražnju, tim pre što se u kulturnom životu sela možda najmanje promenila ishrana. Vojvođanska kuhinja se poprilično razlikuje od kuhinja ostalih delova Srbije zahvaljujući srednjoevropskom uticaju. Kao deo regiona formirala se kao odraz složenih uslova života i geografskih karakteristika: prirodnih uslova i društvenih zbivanja na ovom prostoru. Na području Vojvodine javlja se velika mešavina kuhinja, a samim tim i veliki broj različitih proizvoda. Vojvođanska kuhinja je raznovrsna i bogata sa puno mesa, povrća, začina i voća, što proističe iz bogatstva vojvođanske ravnice, šuma i reka. U Vojvodini se uzgajaju raznovrsne ratarske i povrtarske biljke srednjoevropskog podneblja i umereno kontinentalne klime. Gaje se sve vrste domaćih životinja, sitna i krupna stoka. Kuhinja je mešavina različitih uticaja naroda koji vekovima žive na ovom prostoru. Na ishranu i pripremanje jela u Vojvodini, mnogo je uticao dolazak Nemaca, koji su doneli jela, običaje, pripremanje zimnice, vina, gajenje voća i vinove loze, pa je stanovništvo poprimilo dosta njihovih jela kao i način pripremanja hrane. Takođe, u Vojvodini je prisutno bogatstvo kulinarskih znanja i međusobnog uticaja mađarske, rumunske i slovačke kuhinje, a mnogobrojna jela su izvedena iz drugih kuhinja iz okruženja.
Tri važnije gastronomske manifestacije u Vojvodini su nastale u periodu prvih početaka tranzicije (1985-1990), da bi period najveće ekonomske krize bilo vreme u kome nije započeta nijedna takva manifestacija (1991-1995). Oživljavanje ekonomske delatnosti dovodi do pojave novih gastronomskih manifestacija.
Iako manifestacije predstavljaju najznačajniji turistički resurs Vojvodine, one nisu iskorišćene u dovoljnoj meri, niti se njihovoj organizaciji i promociji posvećuje dovoljna pažnja. I pored toga, potencijali, ali i ostvareni efekti vojvođanskih manifestacija su veliki. Najpoznatije manifestacije u Vojvodini se svake godine unapređuju težeći znatnom podizanju kvaliteta. Međutim, potrebni su ustanovljeni standardi organizovanja manifestacija kojima bi se definisao čitav niz parametara koji su neophodni za organizovanje događaja i stvaranje posebnog utiska o programu i pratećim elementima manifestacije. To se primarno odnosi na neophodnost unapređenja infrastrukture, opšte (putevi, smeštajni kapaciteti, itd.), ali i manifestacione (prostor, zvučni i svetlosni efekti, bezbednost, itd.). Uz infrastrukturne elemente, pitanje bezbednosti je veoma značajno (kako imovine, tako i lične bezbednosti), kao i pitanje higijenskih uslova.
Kapaciteti Vojvodine za organizaciju manifestacija su neuporedivo manji nego u razvijenim državama, ali je njihova privlačnost u zanimljivom programu, dobrom provodu, ljubaznim domaćinima i povoljnim cenama što je siguran vid konkurentske prednosti. Nesumnjivo je da do izražaja dolazi mesto Vojvodine kao nove turističke destinacije. Vrlo je važno da organizatori manifestacija, pored potreba posetilaca, vode računa i o potrebama i željama lokalne zajednice. Značajno je da događaji budu prihvaćeni od lokalnog stanovništva jer je to jedna od osnova za njihovu održivost.
· Turistički potencijal zaštićenih područja prirode
Područje Vojvodine je bogato različitim prirodnim resursima koji bi mogli da se uvrste u turističku ponudu, a sigurno je da je prevashodno potrebno valorizovati turističke potencijale zaštićenih područja. Zaštićena područja prirode definisao je Pokrajinski sekretarijat za zaštitu životne sredine i održivi razvoj, a to su specijalni rezervati, parkovi i spomenici prirode.
Specijalni rezervati prirode na području Vojvodine su: Zasavica, Ludaško jezero, Gornje Podunavlje, Obedska bara, Delibatska peščara, Stari Begej-Carska bara, Slano Kopovo, Bagremara, Pašnjaci Velike droplje i Koviljsko-petrovaradinski rit. U okviru zaštićenih područja prirode nalaze se i Nacionalni park Fruška gora, spomenik prirode Kamenički park, parkovi prirode Jegrička i Stara Tisa kod Bisernog ostrva, kao i Vršačke planine, koje su definisane kao predeo izuzetnih odlika.
Eko-turizam i ruralni turizam teško se mogu razvijati bez očuvane prirode, a prirodu je moguće najefikasnije očuvati u zaštićenim područjima. Stoga su za eko-turiste (i ruralne turiste) od posebnog značaja one destinacije u kojima ima zaštićenih područja. Turizam u zaštićenim područjima donosi brojne benefite, ali stvara i negativne efekte, a ovi efekti su u međusobnoj interakciji na različite načine. Potencijalne koristi od turizma u zaštićenim područjima su: porast broja radnih mesta za lokalno stanovništvo, porast dohotka, diversifikacija lokalne ekonomije, podsticanje lokalne proizvodnje, doprinos očuvanju prirodnog i kulturnog nasleđa, podrška istraživanju i razvoju dobrih ekoloških navika, itd. Negativni efekti proizlaze iz samih turističkih poseta, ali uz adekvatno upravljanje, njihov negativni uticaj se može umanjiti.
U cilju održivog razvoja turizma u zaštićenim područjima, potrebno je da se turistička ponuda ovih područja poveže sa smeštajem u ruralnim turističkim domaćinstvima, koja se nalaze u njihovoj neposrednoj okolini, te da se na taj način obezbedi sadržajnija ruralna turistička ponuda. Takođe, u cilju razvoja ruralnog turizma potrebno je da se na ovim područjima izgrade edukativni centri za posetioce, čija bi osnovna funkcija bila promocija zaštićenih područja, edukacija, ali i razmena informacija i iskustava. Takođe, u okviru centara turisti bi mogli da dobiju i informacije o smeštajnim kapacitetima u poljoprivrenim domaćinstvima u neposrednom okruženju. Svakako da je za implementaciju predloženog koncepta neophodna kako finansijska, tako i logistička i stručna podrška lokalno-ekonomskih zajednica, kao i resornih pokrajinskih i republičkih institucija.
Ostavi komentar