Autor: Prof. dr Boris Stojkovski
Područje čitave današnje Vojvodine, a pogotovo Srema, bilo je tokom čitave svoje istorije prostor na kome su se ukrštale civilizacije, a ovo je tlo jedna višestoletna raskrsnica važnih saobraćajnica, među kojima se izdvajaju put od Budima do Carigrada, nekadašnja Via Egnatia, kao i naročito dve reke između kojih je Srem i smešten – Sava i posebno Dunav. Ovakav geografski položaj današnje severne srpske pokrajine, a srednjovekovne južne Ugarske svakako je pogodovao da se na ovome tlu naseljava stanovništvo različite provenijencije, porekla, verske, staleške i etničke pripadnosti.
Jedan od primera na mikroplanu velikog i konstantnog kultnog, civilizacijskog, duhovnog i etničkog kontinuiteta na tlu Srema je Rakovac. Ovo selo se nalazi na obroncima Fruške Gore, udaljen svega 14 kilometara od današnjeg Novog Sada. Izuzetno bitno i za ovu temu, ali i za funkcionisanje ovog mesta sve do današnjih dana, jeste činjenica da se selo Rakovac nalazi uz samu reku Dunav, vodeću saobraćajnicu ovog dela Evrope i sveta kroz čitavu njegovu istoriju.
Za istoriju srednjeg i novog veka Rakovac predstavlja jedno vrlo specifično, zanimljivo i po mnogo čemu jedinstveno mesto. Danas je najpoznatije po pravoslavnom manastiru Rakovcu, ali je u prošlosti u neposrednoj blizini, ili nedaleko od današnje srpske pravoslavne svetinje postojao i vizantijski (pravoslavni) manastir, ali i rimokatolički benediktinski samostan. Primera kultnog kontinuiteta, odnosno nastanka svetih mesta različitih religija na jednom ili bližim lokalitetima nije malo u celom svetu. Niz je primera da su se na mestu helenističkih ili rimskih bazilika, kao i svetilišta mnogih božanstava starih religija podizale hrišćanske crkve. O značaju i brojnim kultnim mestima u Jerusalimu ne treba trošiti ni reči.
Jedan, možda manji, ali opet posebno zanimljivi primer je upravo selo Rakovac, na čijem području je istorija ostavila neizbrisive tragove. Nije nevažno napomenuti ni činjenicu da je prava riznica za ovu temu upravo Muzej Vojvodine u Novom Sadu, koji čuva brojna blaga važnih upravo za istoriju Rakovca.
Vizantijsko hrišćanstvo imalo je značajan upliv na područje čitave Ugarske. Jedan od manastira koji su pripadali grčkom obredu bio je i u Dumbovu. O njemu nažalost ne postoje apsolutno nikakvi pisani izvori, ali je zanimljiv zbog jedne od najinteresantnijih kolekcija bronzanih ikonica koje su opstale do danas. Kako je sugerisano, svi ti ostaci su danas pohranjeni u Muzeju Vojvodine u Novom Sadu, i predstavljaju neprolazno vizantijsko blago sa područja svega dvadesetak kilometara od današnjeg Novog Sada. Doista veliko bogatstvo arheološkog materijala, ali i kombinacija rimskih i vizantijskih uticaja, svedoče o tome da je Dumbovo bilo i u vizantijsko vreme jedan izuzetno važan manastir. Bio je posvećen Svetome Velikomučeniku Georgiju, i to prevashodno, jer je on zaštitnik zemljoradnje i poljoprivrednika uopšte, a Srem je od rimskog doba vinorodni kraj. Bavljenje poljoprivredom, naročito vinogradarstvom, očigledno je bila glavna privredna grana manastirima u Sremu, jer će i potonji benediktinski samostan u Dumbovu, kao i drugi sremski rimokatolički konventi, upravo u poljoprivredi i vinogradarstvu imati svoju osnovnu ekonomsku delatnost.
Što se rečenih ikona tiče, na broju ih je ukupno dvanaest. Ikone koje su nađene su Hristos Pantokrator – Svedržitelj na tronu, potom Bogorodica Odigitrija, još jedna ikona Bogorodice, zatim interesantan prikaz gde su Sveti Nikola i Sveti Vasilije na jednoj ikonici izobraženi zajedno, doduše ikoni nađenoj bez rama. Potom je u ovoj vrednoj ostavi pronađena ikona na kojoj je prikazan i patron hrama Sveti Georgije, kao i ikone koje reprezentuju Svetog Pantelejmona i Svetog Prokopija. Ove tri poslednje pomenute međusobno se i razlikuju, jer je svoj trojici svetitelja lice drugačije, a pripadaju zapravo i različitim tipovima, jer Sveti Pantelejmon nije bio ratnik. Ikone ukazuju na vrlo vredan ručni rad vizantijskih majstora, a neki arheolozi smatraju da je u pitanju i zakopano blago nekih vizantijskih umetnika iz epohe dinastije Komnina (1081 – 1204). Pored ovih ikona sa svetiteljima postoje još tri sa životinjskim i floralnim elementima.
Ove vizantijske ikone su specifične i izuzetno zanimljive i zbog svojih natpisa. Napomenimo da su svi, što je i logično, na grčkom jeziku. Jedna Bogorodičina ikona karakteristična je zbog dijaloga Majke Božije i NJenog Sina Isusa Hrista. Na ovoj ikonici, napisan je razgovor koji je u suštini molba Bogorodice Sinu da spasi ljude. To je danas dobro poznat tip Bogorodičine ikone i dijaloga gde Hristos isprva odbija da spase ljude zbog grehova njihovih, ali na molbu svoje Majke da to učini nje radi, prihvata. Na ovaj način Bogorodica zapravo postaje posrednica između ljudi i Boga i ljudska najznačajnija zastupnica. Verovatno je inspirisan himnom Svetog Romana Meloda, koja se i danas poje u crkvama na Veliki Petak. Na ikoni Svetog Georgija, pak, zapisana je na grčkom jeziku molitva njemu kao zaštitniku zemljoradnika u kojoj kaže da onaj koji je od srebra načinio ovu ikonu moli za dobru zemlju. Treba napomenuti da je to vrlo retka predstava u pravoslavnoj ikonografiji uopšte. NJegova ikona izobražava ovog svetitelja sa štitom u levoj i kopljem u desnoj ruci, slično ikoni koja se danas vezuje za praznik i krsnu slavu Đurđic gde Sveti Georgije stoji u vojničkoj odori.
Nažalost, nema pisanih izvora o ovom hramu, niti vizantijskih niti docnijih latinskih koji bi mogli imati neku referencu na postojanje pravoslavnoga hrama na tlu Dumbova. Ne zna se pouzdano ni da li je i bio posvećen Svetom Georgiju ili su to samo ikonografske naznake. Isto tako, ne zna se ni je li bio muški ili ženski manastir. Postojao je možda, ili najkasnije makar, do tatarske najezde 1241 – 1242. godine. Postoje, doduše, i neke indirektne reference da su benediktinci došli već pre 1237. godine, ali i tu hronologiju je teško utvrditi. Interesantno je, međutim, da ovo nije jedinstven slučaj da na mesto pravoslavnih, vizantijskih monaha, dolaze redovnici benediktinci. Budući da su sledili Pravilo Svetog Benedikta, koje su zapravo prilagođena monaška pravila Svetog Vasilija Velikog, po kome se i danas ravnaju svi pravoslavni monasi i monahinje, sličnosti su bile izuzetno velike. Možda je i ta, početna, duhovna bliskost uticala na ovo svojevrsno preuzimanje manastira.
Benediktinski samostan Dumbovo je postojao otprilike u periodu od skoro dva i po stoleća, tačnije od 1237. do 1490. godine, mada mu istoriju možda možemo produžiti do pada Dumbovske tvrđave pod Turke u leto 1526. godine. Izgleda da je imao svetovne osnivače iz porodice Gutkeled, uglednog ugarskog velikaškog roda, međutim može se pretpostaviti da mu je kasniji sopstvenik bio kaločko-bački nadbiskup. Malo je podataka koji se tiču njegove direktne istorije. Prvi opat kojeg svedoče istorijski izvori se zvao Nikola 1315. godine, i on je posle ostvario vrlo visoku crkvenu karijeru u Ugarskoj. Postao je opat najuglednijeg i najstarijeg rimokatoličkog samostana u Ugarskoj – Panonhalmi.
Bio je ovo i dosta bogat samostan. Opat Grgur na ime papske desetine 1335 – 1337. godine otprilike, je plaćao oko 6 – 13 maraka godišnje. Zna se da mu je na čelu 1366 – 1369. godine bio opat po imenu Pavle, ali do kada je stolovao nije poznato. Zatim je u Dumbovu funkciju opata zauzimao Jovan 1406. godine, a nakon njega izvesni Grgur, sin Martina 1411. godine. Postoje pomeni i opata kome je ime bilo Đorđe sin Petra 1416. godine. Iz 1449. godine postoji podatak o sastanku opata benediktinskih samostana u Seksardu, gde je Dumbovo predstavljao opat Andrija.
Sledeći podaci vezani su za provale Osmanlija u Ugarsku. Naime, već posle Kosovske bitke počeli su prvi sukobi Turske i Ugarske, ali su u XV veku doživeli vrhunac. Srem, kao pogranična oblast, prvi je bio na udaru. Pred turskom opasnošću život u opatiji je bio vrlo opasan. Sremski biskup je uzeo pod svoju jurisdikciju samostan 1467 – 1473. godine, ojačavši i tvrđavu. Tada je oko opatije iskopan rov, širok preko 15 metara.Tokom XV veka u podnožju kule samostanskog utvrđenja nađen je i srebrni pečat Janka Hunjadija. Dumbovo je, prema nekim pretpostavkama, palo posle Petrovaradina pod Turke (1526. godine u julu), a ostaci opatije postojali su i bili vidljivi još i 1702. godine u vreme Rakocijeve bune, koja je zahvatila i jug Ugarske.
Postoji nekoliko lapidarnih podataka o društvenom i ekonomskom životu ove benediktinske opatije. Zna se da je na čelu samostana u Dumbovu 1309. godine bio opat, kome ne znamo nažalost ime, ali koji je bio doktor kanonskog prava. NJegov pomen sačuvan je u jednoj presudi sremskom biskupu Ladislavu, optuženom za proneveru novca i neke sumnjive transakcije. Pretpostavlja se, da je kao i u slučaju cistercitske opatije u Petrovaradinu i Grgurevcima (gde je takođe bio benediktinski konvent), i Dumbovo imalo svoje vinograde i da su se rakovački benediktinci bavili uzgajanjem vinove loze i proizvodnjom izuzetno kvalitetnog i čuvenog sremskog vina. Sam samostan je imao verovatno 12 – 18 redovnika, duplo manje nego recimo obližnji Banoštor.
O značaju ovog benediktinskog samostana svedoči i sledeći podatak. Naime, papa Inoćentije III je na IV Lateranskom koncilu 1215, dvanaestim kanonom, u sklopu reformi crkve koje je sprovodio, doneo odluku da monaški redovi u svakoj crkvenoj pokrajini formiraju kaptol, i na njemu biraju svake tri godine po jednog opata koji je u papino ime trebalo godišnje jednom da obilazi i muške i ženske samostane, i ne samo da ih posećuje, već po potrebi ukazuje na nepravilnosti i reformiše. U tu svrhu je na kaptolu 1348. godine izabran upravo opat Dumbova po imenu Ulrik. Nažalost, nema podataka o tome kako je i sa koliko uspeha vršio ovu vizitaciju.
Kako je ovaj hram izgledao? Arheologija ima dosta detaljan odgovor na to. Građevinski materijal iz vizantijske crkve (danas je to arheološki lokalitet Crkvine) prenet je od strane benediktinskih monaha i iskorišćen za izgradnju nove romanske crkve, a to je današnji lokalitet po imenu Gradina.Sam hram je imao tri apside i kriptu smeštenu ispod glavnog svetilišta koja se nalazila ispod srednje apside. U sredini kripte je postavljen oltar, a na više zidova u kripti postoje različiti romanski natpisi. Toranj se nalazio na severoistoku samostanskog zdanja. Pojedini elementi hrama (frizovi) su bili sa palmetama, ukrašene grožđem i lišćem, što može da svedoči i o tome da su se bavili uzgojem vinove loze, te da je ovaj česti floralni motiv ovde namerno iskorišćen. Iznad ostataka romanske crkve sagrađena je jednobrodna gotička bazilika koja pokriva ostatke starije hramovne građevine. Sličnost postoji i u arheološkim nalazima sa drugim lokalitetima u Vojvodini, konkretno između jednog pronađenog stuba iz Titela (izuzetno važno crkveno središte u srednjem veku) i jednog iz Dumbova, a u pitanju je zanimljivi i vrlo lep stub koji se nalazio na južnom zidu u Dumbovu i koji prikazuje zeca. Elementi plastike pokazuju sinkretizam stilova, odnosno mešanje raznih arhitektonskih uticaja, čak i vizantijskog, što ide u prilog tezi da je i materijal starog hrama korišćen. Jedan spolium sa ovog starog vizantijskog manastira, sa biljnim motivima, ugrađen je danas i u spoljni zid oltara manastira Rakovca, kao što se mogu naći i slični frizovi na pojedinim stubovima.
Dumbovo je, pored rečenih manastirskih i samostanskih zdanja, imalo i svoju tvrđavu, a vrlo je zanimljivo je da je sremskom biskupu, pored dva sedišta (konkaterale) u Banoštoru i Mačvanskoj Mitrovici, jedna od rezidencija bilo i Dumbovo. Kastelan se spominje i krajem srednjeg veka, 1473. godine. Dumbovo je, pak, pored pomenutog benediktinskog konventa imalo i župnu crkvu (parohija) Svih Svetih, navedenu u popisu skupljača vanredne papske desetine (1332 – 1337. godine), a navedena je i u jednom dokumentu pape Bonifacija IX iz 1390. godine. U pomenutom popisu vanredne papske desetine pomenut je župnik po imenu Mihajlo iz Rakovca/Dumbova. Dumbovo je, prema papskim i ugarskim srednjovekovnim izvorima, pored pomenutog župnika imalo i vikara Jovana koji je platio desetinu u okviru onovremenog sremskog arhiđakonata Kaločke nadbiskupije. Ovi podaci, iako ne brojni, svedoče o živom crkvenom životu i samoga mesta Dumbova, koji je pored značajnog benediktinskog samostana, imao i svoju župnu crkvu koja je opsluživala rimokatoličke vernike ovog sremskog mesta.
Na kraju, o kultnom kontinuitetu svedoči do danas manastir Rakovac. kao i većina fruškogorskih manastira, i ovaj se prvi put pominje tek u turskim popisima. Prvi pisani pomen je iz deftera koji se obično datuje u 1546. godinu, ali svakako u vreme uspostavljanja osmanske vlasti nad tlom današnje Vojvodine, a nakon pada Budima 1541. godine. Doduše, pominje se i jedan nečitak natpis koji pominje 1533. godinu, dok se ga legenda vezuje za sremske Brankoviće. Međutim, činjenica je da je poput svih manastira sem Krušedola, nastao u osmansko doba kada je poznat i kao manastir Vračevi, budući da je posvećen Svetom Kozmi i Damjanu. Živopisan je izgleda prvi put krajem XVI ili početkom XVII stoleća, a kao i mnogi manastiri na Fruškoj Gori apogej doživljava tokom XVIII veka kada dvojica njegovih kaluđera na čelu sa jeromonahom Silvestrom odlaze na pokloničko putovanje u Svetu Zemlju između 15. jula 1745. godine i 3. aprila 1746. godine. Sa njima je putovao tad i Hristifor Žefarović. Manastir je svoj značaj sačuvao i do danas, a u njemu su pohranjeni zemni ostaci mitropolita beogradsko-karlovačkog Vićentija Jovanovića.
Rakovac, odnosno srednjovekovno Dumbovo (Dombó, Dombo) je jedan veoma poseban primer kultnog kontinuiteta, odnosno mesta gde su se tokom istorije nalazila tri hrišćanska sakralna objekta – grčki (vizantijski), možemo slobodno reći već pravoslavni manastir, potom benediktinska ugarska rimokatolička opatija, uz koju je bila i tvrđava. Ovaj samostan je živeo feudalnim i verskim životom onog vremena, a i tvrđava je imala svoje kastelane koji su u izvorima spomenuti na više mesta. Međutim, osmanska najezda učinila je kraj benediktincima na jugu Ugarske, ali otvorila vrata za naseljavanje Srba, i za gradnju svetinje kojom se Rakovac i danas diči već četiri i po stoleća.
Ostavi komentar