Tragovima sećanja: Francuska i posledice sloma Srbije 1915. godine

Autor: dr Aleksandra Kolaković

Kada pomislimo na francusko-srpske odnose u proteklih 180 godina, većinom dominira sećanje na najslavniji period, onaj u kome se iskovalo, u ratnom vihoru do tada neslućenih razmera, „bratstvo po oružju“ dva naroda. Kult negovanja zahvalnosti prema Francuskoj bio je prisutan u novoj državi Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca – Jugoslaviji, ali su temelji ideje večitog prijateljstva podignuti već u toku rata, a posebno u vreme sloma Srbije 1915. godine.  Stoga je bitno osvetliti ulogu Francuske neposredno nakon sloma Srbije 1915. godine, povlačenja srpske vojske preko Albanije i dolaska na Krf, kao i prihvata srpskih đaka i izbeglica u Francuskoj. Cilj ovog eseja nisu samo istorijske činjenice, već i odgovori na pitanje ko su danas čuvari sećanja na ovaj period zajedničke istorije Francuske i Srbije, koji je kao tema bio preovlađujuće prisutan u javnosti u vreme obeležavanja 180. godišnjice diplomatskih odnosa i prošlogodišnje posete francuskog predsednika Emanuela Makrona.

Nakon što je na zajedničkom sastanku vlade i Vrhovne komande u Prizrenu 24. novembra 1915. godine doneta odluka o povlačenju pred nadmoćnijim neprijateljem, srpska vojska praćena civilima krenula je preko severa Crne Gore i Albanije ka jadranskoj obali. Povlačenje se uz strašne žrtve i gubitke završilo 15. janaura 1916. godine. Na zajedničkoj konferenciji Francuske, Velike Britanije i Italije, koja se održavala od 6. do 8. decembra 1915. u Šantijiu u Francuskoj, načelnik francuskog Generalštaba general Žozef Žofr priznao je da su saveznici najodgovorniji za propast Srbije jer pomoć nije stigla na vreme. Stoga su započele pripreme za pružanje pomoći u prihvatu i oporavku srpskih vojnika i civila, a među kojima su bile diplomate, članovi medicinskih misija i novinari. Francuska je u cilju pomoći aktivirala svoju misiju u Brindiziju, a formirane su još i britanska i italijanska misija. Francuska je pored ove tri misije početkom decembra 1915. godine organizovala još jednu specijalnu misiju, koja je poslata u štab srpske vojske. Zadatak misije je bio da se upozna sa psiho-fizičkim stanjem srpske vojske, kao i da pruži procenu njene borbene upotrebe. Vođa misije bio je general Pijaron de Mondezir, komandant 52. pešačke divizije, odličan poznavalac Srbije i Balkana. Mondezir je imao isksutvo praćenja vojnih operacija na Balkanu, a decembra 1914. godine nudio je pomoć i Vrhovnoj komandi srpske vojske. Odabrao je 27 članova misije, prva grupa na čelu sa pukovnikom Dušijem stigla 12. decembra, a druga 13. decembra 1915. godine u Brindizi. Ostatak misije na čelu sa Mondezirom stigao je 14. decembra 1915. godine. Francuski general je prešao u Albaniju 22. decembra, kako bi se susreo sa kraljem Petrom I Karađorđevićem u Valoni. O ovom susretu Mondezir je ostavio svedočanstvo da je srpskog vladara dočekao u teškom psihičkom stanju, iako je bio dirnut ordenom Ratnog krsta i pismom francuskog predsednika Remona Poenkarea. Videvši iscrpljene srpske vojnike, gladne kako leže na obali i čekaju pomoć saveznika, Mondezir je istupio od prvobitne ideje da se srpska vojska reorganizuje u severnoj Albaniji i od francuske Vrhovne komande zatražio da  zajedno sa saveznicima odrede sigurno mesto. Mondeziru se Krf činio kao dobro rešenje. Francuski 6. šaserski bataljon je opseo ostrvo 10. janaura 1916, a evakuacija srpske vojske započela je 17. janaura. Članovi srpske vlade stigli su na Krf 18. januara, Mondenzir 24. januara. Evakuacija je okončana krajem februara 1916. godine, pri čemu je na Krf evakuisano 145.000 ljudi i 34.000 konja i volova. Mondezir je svedočio o strašnim prizorima stradanja, iscprljenosti i bolesti u kampovima srpske vojske koji su organizovani na ostrvu, ali je 2. februara javio generalu Žofru da je spasena glavnina srpske vojske i da je misija uspešna.

Ovde se Mondezirova misija nije završila. Početkom marta 1916. godine pristupio je reorganizovanju vojske, na osnovu savezničke konferencije održane početkom februara u Parizu. Najviše zaduženja i troškova snabdevanja i reorganizacije srpske vojske preuzela je Francuska, a general Mondezir je dobio veća ovlašćenja. Ukinuo je podelu na prvi i drugi poziv i doneo odluku da srpsku vojsku čine tri armije u okviru kojih su vojnici šest divizija (Moravska i Vardarska, Šumadijska i Timočka, Dunavska i Drinska). Divizijama je dodat po jedan puk trećeg poziva, jedan eskadron konjice i jedan artiljerijski puk, delile su se na brigade (ukupno 12), što je bila nova formacija srpske vojske. Takođe, značajno je i da je Mondezir sugerisao generalu Žofru da se sačeka potpuni oporavak srpske vojske pre slanja za Solun. Misija generala Mondezira završena je 24. aprila, dvanaest dana nakon što je započeo transport srpske vojske brodovima francuske mornarice ka Solunu.

Kada se jula 2019. godine u srpskim medijima pojavila informacija da će jedna ulica u Beogradu dobiti ime po francuskom generalu Pijaron de Mondeziru veći deo srpske javnosti nije znao ko je pomenuta ličnost niti zašto je zaslužio da jedna ulica u glavnom gradu Srbije nosi njegovo ime. Generacija koja bi svedočila da je na Kalemegdanu 11. novembra 1930. godine, prilikom svečanosti otkrivanja Spomenika zahvalnosti Francuskoj, počasni gost bio general Mondezir koji nije više među živima, a potomci su delo ovog Francuza prepustili zaboravu. Ipak, istoričari će se setiti da je francuski general bio nosilac dva srpska ordena — Ordena Belog orla i Krsta Karađorđeve zvezde (koji su mu uručeni 24. aprila 1916. godine po napuštanju Krfa), kao i da mu je nakon svečanosti 1930. godine kralja Aleksandra dodelio još jedno priznanje – Orden jugoslovenske krune. Značaj misije generala Pijerona de Mondezira, koja je prva pristigla u pomoć srpskoj vojsci i zahvaljujući znanju i energiji francuskog generala uspela da se reorganizuje, delom je u vreme obeležavanja stogodišnjice Velikog rata i zvanične posete francuskog predsednika Emanuela Makrona vraćen u kolektivno sećanje.

Kada je Srbiju nakon prvih pobeda zahvatila epidemija pegavog tifusa, u Parizu su formirana dva udruženja: Francusko-srpski odbor ili Komitet za hitnu pomoć Srbima, a potom, nakon sloma srpske države i prvih dana januara 1916. godine u Latinskom kvartu u domu profesora Sorbone, Viktora Berara, osnovana je i organizacija La Nation Serbe en France (Srpski narod u Francuskoj). Dok se na Krfu i Vidu odvijala prava drama i između 4000 i 4500 Srba svakodnevno u januaru 1916. polagano u Plavu grobnicu, u Francuskoj se radilo na prikupljanju humanitarne pomoći kao i prihvatanju srpskih đaka i studenata na školovanje širom Francuske.  Ovim su se i intelektualci: Viktor Berar, Emil Oman, Ernest Deni i drugi, pored pisanja članaka o Srbima i Srbiji, kao i javnih govora i podrške koju su pružali interesima dali poseban doprinos u prikupljanju pomoći izbeglim Srbima. O njihovim delima u Srbiji su nakon rata pisali članovi Srpske akademije nauka i umetnosti, istoričari i književnici. Ipak, interesantno je da se danas njihovo angažovanje i stvaralaštvo pominju samo na naučnim konferencijama i tribinama, a da se tragovi sećanja na ove francuske intelektualce, koji su nosioci ordenja i Kraljevine Srbije i Kraljevine SHS (Jugoslavije), gube u periodu od Drugog svetskog rata. Pomenute ličnosti su prepuštene zaboravu i nemaju ni ulicu koja bi nosila njihovo ime.

U međuratnom periodu, savremenici su pisali da je nakon povlačenja srpske vojske francuski poslanik Onore predložio, a parlament prihvatio, da se u francuske škole primi 500 učenika. U misiju preuzimanja i dovođenja srpske dece na školovanje u Francusku, poslat je profesor Vita i nekoliko sestara. Cilj je bio da dođu u Albaniju, prihvate i dovedu decu. Oni su na putu ka Albaniji napadnuti i lađe su potopljene, a samo se profesor Vita spasao. Iako je francusko nastojanje da se spasu mladi Srbi pratila tragedija, ubrzo su se srpska deca, od kojih su neka imala i manje od 10 godina, našla u Marseju i drugim gradovima Francuske, kao i na Korzici. O školovanju Srba u Francuskoj ostala su brojna pisana svedočanstva. U vreme obeležavanja stogodišnjice Velikog rata ugledna izdavačka kuća „Prometej“ objavila je rukopis Zorana Radovanovića pod nazivom „Srbi na Korzici“, koji predstavlja  dokumentovano svedočanstvo oporavka, školovanja i izbeglištva Srba na Korzici u vreme Velikog rata. Pored pisanja knjiga i članaka, jedan od načina čuvanja sećanja na ulogu Francuske nakon sloma Srbije u prihvatu srpskih đaka i izbeglica jeste dodeljivanje odlikovanja. Dobar primer negovanja sećanja jeste da je na Sretenje 2020. godine u zgradi rezidencije srpskog ambasadora u Parizu uručen Sretenjski orden drugog stepena gradonačelniku francuskog grada Žozije, u kome je bio smešten Univerzitetski bataljon u vreme Velikog rata.

Prošle godine su Sorbona Paris IV i Institut za političke studije iz Beograda, u okviru projekta bilateralne saradnje u oblasti nauke saradnje Pavle Savić i podrške Francuskog instituta i ambasade, organizovale konferenciju – omaž 180. godišnjici diplomatskih odnosa. Pomenuta konferencija svečano je otvorena 26. juna na dan kada su pre 103 godine sve francuske novine izveštavale o „patriotskoj manifestaciji na Sorboni“ i u francuskim školama. Pisale su o hrabrosti Srba – malog naroda sa Balkana. Uporedo, među Srbima u izgnanastvu, na školovanju u Parizu i drugim gradovima Francuske, na Krfu, u okupiranoj otadžbini i onima koji su kretali put Soluna, odakle će dve godine kasnije zajedno sa vojnicima Franše d’Eperea započeti oslobađanje Srbije, pronosio se glas o podršci francuskog naroda i države njihovoj borbi za slobodu, za mir, za pravdu. Oni koji su se već divili francuskoj kulturi i po ugledu na nju pokušavali da izgrade srpsku, gledali su u Marijani zaštitnicu. Širom Francuske obeležavao se Srpski dan, začela se ideja o „večitom prijateljstvu“, a glavni nosioci bili su Vikor Berar, Emil Oman i Ernest Deni. Tada su izrađene i medalje Slava Srbiji, koje i danas u kolekciji Narodnog muzeja, Istorijskog muzeja Srbije i privatnim zbirkama svedoče o Srpskom danu u Francuskoj 1916. godine. Takođe, jedan deo velike i značajne izložbe „Kraj Velikog rata“, koja je obeležila 2018. i 2019. godinu u Istorijskom muzeju Srbije, bio je posvećen saradnji pomenutih intelektualca i nastojanju da se njihova dela otrgnu od zaborava.

Nakon Velikog rata u vreme Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije Kraljevine Jugoslavije, u štampi i javnosti bile su prisutne informacije o francuskim intelektualcima koji su podržavali Srbe, a posebno o državnicima, koji su dali poseban doprinos u lečenju i školovanju srpskih đaka i izbeglica u Francuskoj. Pored Klemansoa, Brijana, Milerana, interesantno je da su isticane zasluge i drugih. Kosta Petrović, nekadašnji srpski diplomata u Parizu, je u vreme desete godišnjice kraja rata zapisao: „Panleve je kao Ministar prosvete primio, 1915. i 1916. godine, u francuske škole preko tri hiljade naše dece, koja su se spasila iz Albanije, a kada je bio predsednik Ministarstva, njegova vlada je dala našim studentima 80 stipendija, koje još i danas uživa naša omladina u Francuskoj“. Tragovi sećanja o tim „sudbonosnim danima“, kako ih Petrović naziva, ukazuju da je posebno isticano prijateljstvo francuskog naroda, koje se Srbima „ukazivalo na svakom mestu, a svuda su prednjačili zvanični predstavnici države, dokazujući da taj široki pokret, koji je potekao iz dubine osetljive duše francuskog naroda, dobija polet sa najviših mesta, od strane odgovornih državnika“. Sto godina kasnije, u Srbiji pre svega nazivi ulica svedoče o značaju koji su za srpski narod imali neki od pomenutih francuskih državnika, na primer Klemanso i Poenkare.

Uloga države, ali i pojedinaca, u negovanju mesta sećanja i simbola francusko-srpske saradnje krajem 1915. i 1916. godine značajna je za dalji razvoj francusko-srpskih odnosa i bolje razumevanje među državama. Tragovima sećanja danas hodaju potomci onih koji su zajedno ratovali i profesionalci posvećeni istorijskim istraživanjima i organizovanjem muzejskih postavki. Pored porodice genrala Franše d’Eperea, sećaju se i potomci Ogista Bopa, francuskog poslanika u Srbiji, koji je o povlačenju srpske vojske publikovao knjigu „Od Niša do Krfa“. Prilkom promocije knjige „Srpsko povlačenje 1915/1916 Francuska svedočanstava“, koju je priredio dr Stanislav Sretenović, u Beogradu je govorio i Žak Bop, potomak Ogista Bopa. Koliko je velika vezanost potomaka onih koji su pomagali Srbe nakon katastrofe 1915. godine svedoči i intersovanje unuka Viktora Berara, koji se nakon nekoliko naučnih radova javio autorki ovog eseja i izrazio želju da stekne nova znanja o francusko-srpskim vezama kroz istoriju. Za smeštaj vrednih predmeta u srpske i francuske muzeje, koji svedoče o Francuzima i Srbima u periodu Velikog rata, zaslužan je istoričar Žan Pjer Vernej. Kao izvršni direktor Vojnog muzeja Velikog rata u gradu Mo (Musée de la Grande Guerre de Meaux), od 2005. godine uticao je na predstavljanje učešća Srbije u Velikom ratu, a odlikovan je pre pet godina Ordenom srpske zastave trećeg stepena.

U vreme stogodišnjice Velikog rata pokrenuta su pitanja šta je ostalo u sećanju potomaka onih koji su se zajedno borili, školovali, lečili tokom tih teških godina. Ko se sto godina kasnije sećao kako je jedan mladi Srbin po povratku u otadžbinu zapisao svoje sećanje na utočište koje mu je pružila Francuska nakon sloma Srbije: „Skrhani, kao mlade biljke, pali smo, nošeni neodoljivim uraganom, na gostoljubivo tle Francuske. U toj našoj drugoj domovini, kojoj nikad ne možemo biti dovoljno zahvalni, naišli smo na tako srdačan prijem i udobnost, a svoje školovanje mogli smo produžiti, i završiti ga u kraju koji se s pravom može nazvati zemaljski raj, a o kome smo do tada smeli jedino da maštamo”. Ko se sećao kako je Šarl Dil pisao o „junačkom narodu sa Balkana“ i „čitavoj jednoj slavnoj prošlosti“ Srba, a Viktor Berar, profesor Sorbone, noseći jedan kamen sa Gazimestana, sa Kosova i Metohije, organizovao prihvat srpskih đaka i izbeglica i pisao brošuru „Srbija“ u kojoj je Srbe uporedio sa junacima Termopila? Svi pomenuti tekstovi nastali su nakon povlačenja kroz Albaniju do Krfa i pomoći koju su pružili saveznici, što je i oblikovalo ideju „večitog prijateljstva“ dva naroda. Ipak, geopolitičke promene, međunarodni odnosi, socijalistički period u Jugoslaviji, rat na prostoru bivše Jugoslavije, bombardovanje 1999. godine, kao i nekontinuirana briga o nasleđu prošlosti uticali su da dođe do zaborava i potiskivanja sećanja na pomenute događaje, procese, pojave i ličnosti. Pokazalo se da su za aktuelne diplomatske odnose maglovita sećanja, uz nove kultrne politike, bila veliki izazov. Međutim, iako se u vreme komemorativnih svečanosti u Parizu novembra 2018. godine, Srbija osećala poniženo, greška koja je nastala i obeležavanje stogodišnjice vratilo je mesta sećanja, u onom smislu kako je to definisao Nora, preko pojedinaca i porodica onih koji su zajedno ratovali u okvire porodica i krugove prijatelja, a potom u šire društvene okvire. Tako smo bili svedoci i da je naznaka nove francuske strategije za Balkan iz aprila 2019. godine u Beogradu započela odavanjem počasti Milunki Savić i govorom francuskog predsednika Makrona na srpskom jeziku ispred Spomenika zahvalnosti Francuskoj.