Todor Bekić i Srpska autonomna stranka

Todor Bekić i Srpska autonomna stranka

Autor: dr Miloš Savin, istoričar

Todor Bekić predstavlja jednu od markantnijih političkih ličnosti druge polovine devetnaestog i početka dvadesetog veka na području Vojvodine, tada Južne Ugarske. Analizirajući njegov rad, možemo sagledati dva pravca srpske političke zbilje u devetnaestovekovnoj Vojvodini, liberalno-miletićevski i notabilitetski. Za Miletićeva politička veka, Bekić je čvrsto i nepokolebljivo stajao uz njega, trpevši stojički tri robovanja, i krah karijere, da bi nakon Miletićeve pasivizacije, postao jedan od najistaknutijih srpskih notabiliteta u Vojvodini.

Porodica Bekić je poticala sa Banije, iz Dvora, odakle je Todorov deda Teodor prešao u Sisak. Banat je u devetnaestom veku bio najznačajnije područje za trgovinu žitom u Evropi. Žito i poljoprivredni proizvodi iz Banata su putem Tise i Dunava transportovani na dalja tržišta, a rekom Savom su značajni kontigenti za prekomorski izvoz prevoženi da budu što bliži Rijeci i Trstu. Značajno mesto za izvoz banatske pšenice bio je Sisak, pa se upravo iz njega deda Teodor preselio u Perlez, u Banat. Između Perleza i Siska, brodovi su svakodnevno saobraćali. Teodor se u Perlezu oženio, te dobio sina Stevana, koji je bio istaknuti učesnik Majske skupštine, na kojoj je proglašena Srpska Vojvodina 1848. godine. Stevan se oženio, Teofanom Drakulić iz srednjebanatskog mesta Čente i sa njom dobio petoro dece, među kojima i Todora (Teodora) Tošu Bekića. Već 1856. godine Stevan je umro, a Teofana je sa petoro maloletne dece nastavila da živi u Novom Sadu. Toša se školovao zajedno sa Mišom Dimitrijevićem i Ilijom Ognjanovićem. Po završetku gimnazije diplomirao je pravo u Debrecinu, a tokom studija se jasno deklarisao kao pristalica Svetozara Miletića. Okidač za aktivno bavljenje srpskom politikom bio je politički sukob između Miletića i Đorđa Stratimirovića.

Još na Blagoveštenskom saboru u Sremskim Karlovcima, došlo je do idejnog razmimoilaženja Miletića sa austrofilskim klerikalcima oko patrijarha Rajačića i konzervativcima među kojima se isticao Đorđe Stratimirović. Liberalna grupa oko Svetozara Miletića je smatrala da je neophodno ostvariti srpska prirodna prava, i to pre svega oslanjajući se na Ugarsku, kako bi se sprečila mogućnost ponovne instrumentalizacije Srba od strane Beča. Liberali su smatrali da ustavnim sredstvima putem Ugarskog sabora, treba organizovati Vojvodinu, kao jednu autonomnu županiju u delimično federalizovanoj ili regionalizovanoj Ugarskoj. Miletić je smatrao da bi samo Srpska Vojvodina, priznata od strane Mađara, mogla da bude održiva i dugovečna.

U svom viđenju rešenja u Saboru se formirala i konzervativna struja, na čelu sa Đorđem Stratimirovićem i Jovanom Subotićem, koja je predlagala srpsko-hrvatsku koncepciju. Oni su se zalagali da se pod pokroviteljstvom Beča, ponovo uspostavi Vojvodina, koja bi odmah stupila u jednakopravni savez sa Hrvatskom čime bi bio formiran novi državno-pravni činilac, koji bi potom otpočeo pregovore sa Ugarskom o sklapanju novog državnog ugovora. Usled do sada nerazjašnjenih okolnosti, Stratimirović je 1863. godine napustio i vojnu i diplomatsku karijeru u Austriji i pokušao da pređe u službu Rusije. Pošto se tradicionalno rusko taktiziranje i odugovlačenje vremenski rasteglo duže nego što je Stratimirović bio spreman da čeka, on je 1864. godine otputovao u Italiju,  gde je stupio u kontakt sa Garibaldijem, Napoleonom trećim i mađarskim političkim emigrantima protiv kojih se borio, tokom 1848. i 1849. Ukidanjem putnih isprava i prestankom isplaćivanja velikih apanaža, Austrija je prisilila Stratimirovića da se vrati u monarhiju, gde je on ponovo zaigrao značajnu ulogu u srpskom pokretu, te 1865. godine bio izabran u Velikom Bečkereku za poslanika u Ugarskom saboru. Stratimirović je odustao od kandidature u Bečejskom srezu u korist Svetozara Miletića, a zahvaljujući podršci “miletićevaca” je izabran za poslanika u Bečkereku. Nakon izbora došlo je do potpunog političkog razmimoilaženja između Stratimirovića i Miletića.

Pošto se u ovom periodu vodila debata o tada neophodnom preuređenju Habzburške monarhije, postojale su tri koncepcije – centralistička, federalistička i dualistička. Federalistički pristup je smatrao da je monarhiju najbolje federalizovati, pri čemu bi sve istorijske zemlje imale status federalne jedinice. Istorijske zemlje su bile Austrija, Ugarska, Češka, Hrvatska… Narodi poput Srba, Slovaka, Rusina i Rumuna bi ovim pristupom ostali bez svojih jedinica, odnosno u Ugarskoj. Srpski klerikalno-konzervativni političari, na čije čelo je došao Đorđe Stratimirović, zalagali su se za federalistički pristup, pokušavajući da srpske privilegije predstave kao osnovu srpskog istorijskog prava na sopstvenu autonomnu teritoriju. Oni su insistirali da dvor mora da uvaži Srpsku Vojvodinu kao istorijsku zemlju. Kako je austrijski kancelar Šmerling promovisao ideju federacije, srpska desnica je tesno sarađivala sa njim, lobirajući za srpsko-vojvođansko pitanje. Nakon austrougarske nagodbe 1867. godine, Stratimirović, koji je do tada bio protivnik dualizma, brzo se dogovorio sa ideologom mađarskog pokreta Ferencom Deakom i predsednikom mađarske vlade Đulom Andrašijem.

Usvajanjem Miletićeve Osnove programa za srpsku liberalno-opozicionu stranku, na konferenciji u Bečkereku, početkom 1869, formirana je Srpska narodna slobodoumna stranka. Bečkerečki program, sa izmenama iz 1872. je postao osnova srpskog opozicionog delovanja na Ugarskom saboru u narednim decenijama. Srpska narodna slobodoumna/liberalna stranka na čelu sa Miletićem je postala masovni, oduševljeni, narodni pokret vojvođanskih Srba. Bečkerečki program je insistirao na ravnopravnosti svih naroda Ugarske sa mađarskim narodom, na većim građanskim i demokratskim slobodama i zalagao se za još veću samostalnost Ugarske nego što je predviđeno nagodbom. Po pitanju autonomije Vojvodine, program je tražio pokretanje parlamentarne debate na državnom nivou o zahtevu Blagoveštanskog sabora, da Vojvodina bude teritorijalna autonomija sa sopstvenim organima. Bečkerečki program je propagirao panslavizam i specijalne odnose vojvođanskih Srba sa Srbijom. Pored navedenog, program je insistirao na panslavizmu i rešenju istočnog pitanja.

Desnica, koju su činili određeni bogataški krugovi, klerikalci konzervativci, pomognuti od strane ugarske vlade, okupili su se oko Đorđa Stratimirovića, koji je proklamovao svoj program 1872. godine. Stratimirovićev program je bio znatno umereniji od Bečkerečkog, ali ne i potpuno pomirljiv. Zakon o Austrougarskoj nagodbi i Zakon o narodnostima, ovaj dokument nije u potpunosti ni osporavao, ali ni prihvatao. Biranim rečima, Stratimirović ih je proglašavao kao političku realnost, pod uslovom da se, isprave, dopune i slično. U zamisli da formira stranku baziranu na svom programu, nekadašnji vožd Srpske Vojvodine, doživeo je fijasko. Uprkos svim iskušenjima tada je bilo nemoguće oponirati, među Srbima, oduševljenom, masovnom pokretu, kao što je bila Miletićeva Srpska narodna slobodoumna stranka.

Željan nacionalnog rada, držeći se Miletićeve politike, Todor Bekić se kao diplomirani pravnik vraća u Novi Sad, gde je na osnovu jednoglasne odluke skupštine grada od 1870. do 1872. godine radio kao podbeležnik, u početku volonterski, a zatim za platu. Tokom boravka u Novom Sadu Bekić briljira na stranicama Zastave. NJegovi članci: Politika velikih osvajača u malih Mađara, Mađari reteriraju, Slovaci u narodnosnoj opoziciji, Nova naimenovanja (predsednika sudova) i Pitanje narodnosti zre – ostavljaju snažan uticaj na srpsku javnost u Vojvodini. Uskoro je Bekića pančevački magistrat izabrao za velikog beležnika, a u Pančevo odlazi i sa specijalnom misijom koju mu je poverio Svetozar Miletić, kao jednom od najpouzdanijih i najsposobnijih ljudi u svom političkom okruženju. U Pančevu Bekić organizuje protest protiv razvojačenja granice, koji ostavlja trajne posledice na javno mnjenje i srpske političke stavove u Vojvodini. Naime, iako davno prevaziđena, Vojna granica je predstavljala ostrvo organizovanih i dobro naoružanih Srba, koji su podržavali politiku Svetozara Miletića, i njen opstanak je bio presudan za odvraćanje ugarskih političkih faktora od eventualnog političkog nasilja u Vojvodini. Bekić je već dan nakon protesta suspendovan zajedno sa gradskim načelnikom Pančeva. Svoje delovanje je nastavio kroz list Pančevac, te je zbog toga uhapšen i stavljen u dug i mukotrpan istražni zatvor. Po oslobođenju 1873. godine Bekić je u Zastavi objavio otvoreno pismo komesaru mađarske vlade Flatu, u kom je osudio Flatovo nasilje i bezakonje. Pošto je Pančevac bio zabranjen, Bekić je počeo da uređuje list Graničar, ali je ubrzo postao žrtva novog političkog hapšenja.

Početkom istočne krize Miletićeva Zastava počinje da izlazi 4 puta nedeljno, ali uskoro, nakon hapšenja Svetozara Miletića dolazi do dezorijentacije i detanta u njenoj uređivačkoj politici. Broj njenih saradnika drastično opada, dolazi do zabrane, njenog rasturanja u austrijskom delu monarhije. Jednom rečju, Zastava postaje bleda senka nekadašnjeg uticajnog lista. Kormilo nad njom imaju umereni elementi Srpske narodne slobodoumne stranke, budući notabiliteti, koji uveliko sprovode politiku oportunizma. Zbog navodne veleizdaje Svetozar Miletić je uhapšen leta 1876, a suđenje, na kome će njegov branilac Mihailo Polit Desančić pobiti sve navode optužbe, počelo je tek u septembru 1878. U ovom montiranom procesu, sud je uvažio izjave lažnih svedoka i osudio Miletića na najstrožu robiju, koja je podrazumevala stalnu torturu i boravak u samici. Nakon molbi i peticija, koje su protivno volji Svetozara Miletića podnošene, on je krajem 1879. pušten na slobodu u lošem fizičkom i psihičkom stanju. Ni po Miletićevom povratku Zastava suštinski ne menja svoju uređivačku politiku, a list zapada u sve veće dugove. Kako mađarski predsednik vlade i ministar policije Kalman Tisa nije mogao da nađe realne argumente i dokaze kako bi Miletić bio osuđen, rešio je da odmah nakon Miletića uhapsi i Tošu Bekića. Nakon hapšenja, Bekića je isleđivao viši činovnik državne policije. Bekić je bio izložen torturi, kako bi lažno svedočio i konstruisao dokaze protiv Svetozara Miletića. Međutim, Toša je sve stoički izdržao i odbio da denuncira svog političkog uzora i ličnog prijatelja. Sledeće 1877. godine Bekiću su najviši mađarski državni autoriteti ponudili da postane javni tužilac, a potom i zamenik predsednika vrhovnog suda, naravno pod uslovom da se javno distancira od Miletićeve politike. Pošto je sve ovo odbio, Bekiću je saopšteno da nikada neće dobiti licencu da se bavi advokaturom, obzirom da njega smatraju za glavnog krivca za sve probleme koje je Ugarska vlast imala tokom razvojačenja granice. Narednih nekoliko godina Bekić je teško preživljavao. Kada je već bilo jasno da je Miletićeva snaga na izmaku 1882. godine rukovođenje potonulom Zastavom preuzeo je Miša Dimitrijević, čiji je glavni saradnik postao Bekić, oni su ubrzo vratili stari sjaj ovom časopisu, ali su se susreli sa problemima koje je generisalo Miletićevo porodično okruženje. Naime, kako je Miletić počeo da tone, sve konce su počeli da povlače Miletićev lukrativni šurak Vasa, žena Anka i ćerka Milica, inače skloni aferama i intrigama. NJihova zamisao je bila da dizanje tiraža iskoriste kako bi Zastavu i njenu štampariju, kao nekakv brend Svetozara Miletića, prodali po nerealno visokoj ceni. Bekić i Dimitrijević nastavljaju da se bore za Zastavu isključivo zbog lične i političke odanosti Svetozaru Miletiću. Kada zbog komplikacije u odnosima sa kružokom Miletićeve žene, Miša Dimitrijević napušta Zastavu, Todor Bekić zauzima njegovu poziciju, oslanjajući se jedino na zaštitu koju mu je onemoćali Miletić lično pružao. Kada je Miletić početkom 1884. godine potonuo u najdublji oblik bolesti, dolazi do sleda događaja koji će drastično promeniti srpske političke pozicije u Vojvodini. Još tokom ukidanja Vojne Granice 1873. godine dolazi do određenih disonantnih tonova u okviru Miletićeve stranke. Za razliku od lažne konkurencije u drugim strankama koje je uz pomoć mađarske vlade organizovao srpski crkveni kler i konzervativci poput Stratimirovića, jedan od prvaka Miletićevog pokreta u Somboru, Nika Maksimović, povezan sa određenim mađarskim strukturama, počinje unutar stranke da pravi opoziciju prema Miletiću, kritikujući ga i politički i lično. Upornom opozicijom Miletiću i Bečkerečkom programu Nika Maksimović je stvorio ogromnu prepoznatljivost u okviru stranke. Mnogi su ga videli kao novog prvaka stranke. Maksimović se, međutim, upravo u tom momentu odlučio da istraje u svojoj izvornoj nameri i da stvori sopstvenu stranku i program na temeljima Srpske narodne slobodoumne stranke. Maksimović je za 25. mart 1884. godinu sazvao konferenciju za 40 najistaknutijih članova stranke, u Budimpešti u luksuznom hotelu Hungarija. Na ovom skupu, Todor Bekić se pojavio kao zapisničar, otvoreno na strani Maksimovića i družine. Novi notabilitetski program u četiri tačke, izneo je i obrazložio dr Svetislav Kasapinović. Suština programa je bila odustajanje od opozicione politike prema vladi, i borba za srpska prava u doslednoj primeni Zakona o narodnostima i u okvirima Srpske crkvenoškolske autonomije. Grupa oko Miše Dimitrijevića nije učestvovala u radu konferencije, ali je zato vršački socijalista Đoka Milosavljević osporio pravo Budimpeštanskoj konferenciji da donosi bilo kakve odluke u ime stranke. Notabiliteti su doneli odluku da se organizuje zbor birača Srpske narodne slobodoumne stranke u Velikoj Kikindi na kome će se o predlogu programa raspravljati. Pred samu konferenciju u Budimpešti je boravio i Miša Dimitrijević, koji je pre njenog održavanja pokušao da u ličnim razgovorima sa njenim učesnicima, izdejstvuje da odustanu od održavanja konferencije. Pošto u tome nije uspeo, konferenciju je, sa još četvoricom pozvanih delegata, bojkotovao.

Uz podršku ugarskih vlasti, notabiliteti su 13. aprila 1884. godine održali impozantan zbor sa preko hiljadu birača Srpske narodne slobodoumne stranke iz 52 mesta, najviše iz Sombora i Pančeva, koje je postalo centar notabilitetske politike. Za predsednika zbora izabran je dotadašnji višestruki poslanik Srpske narodne slobodoumne stranke iz Velike Kikinde – Miša Sabovljević, a za izvestioca – dr Stevan Kasapinović iz Pančeva. Ovaj skup je bojkotovala grupa liberalnog centra okupljena oko Miše Dimitrijevića, uprkos apelu Jovana Jovanovića Zmaja da Miša Dimitrijević podstakne masovni odlazak birača u Kikindu, da bi se sprečila podela stranke. Notabiliteti iz Ugarske su nastavili opozicionu politiku prema kleru predvođenom od strane patrijarha Germana Anđelića na Srpskom narodno-crkvenom saboru, za razliku od srpskih notabiliteta iz Hrvatske koji su bili u savezu sa klerom. Ubrzo nakon formiranja sopstvene Narodne stranke, odnosno Velikokikindskog programa, notabiliteti su izgubili uticaj, a ugarska vlada interesovanje za njih. Deo notabiliteta je prešao direktno na stranu Ugarske vlade, deo se kasnije vratio politici liberalne stranke, a jezgro je nastavilo da funkcioniše i tokom prve decenije dvadesetog veka kroz časopis Sloga u Somboru, koji će vremenom prerasti u glasilo konzervativnih demokrata.