Svetozar Miletić – Srbin i građanin

Svetozar Miletić – Srbin i građanin

Autor: dr Miloš Savin, istoričar

Svetozar Miletić je nesumnjivo jedna od najmarkantijih ličnosti u istoriji srpskog naroda na području Vojvodine. NJegova politička misao nadilazi nacionalne okvire i ravnopravno se svrstava u ideje razvijenog evropskog liberalizma i nacionalizma druge polovine devetnaestog veka. Miletićev liberalizam je građanski, a nacionalizam emancipatorski i samoodbrambeni, zasnovan na ravnopravnosti, suprotan šovinizmu. Još kao dvadesetogodišnjak Miletić precizno definiše ideju o neophodnosti teritorijalne autonomije za Vojvodinu, odnosno srpski narod na prostoru Ugarske u sklopu Austrijskog carstva. Prva ozbiljna politička aktivnost Svetozara Miletića je vezana za izbijanje revolucije 1848. godine, te proglašenje Srpske Vojvodine. Tokom tzv. Bahove Vojvodine, Miletić je pasivan, ne zbog slaganja sa totalitarizmom i apsolutizmom, već se rukovodi maksimom – dok ne može sve da kaže, neće ništa da kaže. Ovaj period koristi za završetak školovanja, te profesionalni i porodični razvoj. Procenivši da mu Srbi više nisu potrebni, u nameri da za svoju spoljnu politiku zadobije Mađare, car je 27. decembra 1860. lično napisao odluku kojom je Vojvodina ukinuta i potpuno prisajedinjena Ugarskoj. Ukidanje Vojvodine je srušilo i poslednju iluziju kod demokratski orijentisanog, srpskog, liberalnog, građanskog staleža o mogućnosti oslanjanja na Beč. Svetozar Miletić je početkom januara 1861. godine, u čuvenom članku Na Tucindan, predložio potpuni raskid sa Bečom i političku borbu za priznanje autonomne Vojvodine od strane Mađara. U nameri da ublaži srpsko negodovanje, ali i da zaplaši mađarske političke krugove, austrijski car je dozvolio Srbima da održe Blagoveštanski sabor u Sremskim Karlovcima 2. aprila 1861. godine, na kom je zatraženo da Vojvodina bude teritorijalna autonomija sa sopstvenim organima. Svetozar Miletić je formulisao princip „Mi smo i Srbi i građani“, ističući jednak značaj nacionalne slobode, demokratije i građanskog društva. Zahteve za teritorijalnim zaokruženjem i autonomijom Vojvodine u okviru Mađarske u svojim člancima razradili su Miletić i njegov bliski saradnik i prijatelj. NJihovi predlozi su podrazumevali da se u Ugarskoj dođe do zaokruženja nekoliko županija u kojima bi narodnosti činile većinsko stanovništvo, koje bi zajedno sa mađarskim županijama funkcionisale u okviru ugarskog državno-pravnog okvira, ali su se služile svojim narodnim jezicima. Po ovom predlogu Vojvodina bi posedovala i simbolična istorijska prava zbog srpskih privilegija iz prošlosti. Miletić nije naišao na očekivano razumevanje među mađarskim političarima koji su držali „da bi samo ime Vojvodina značilo, ni više ni manje, nego povredu integriteta Ugarske!“ Miletić je očekivao da će za autonomnu Vojvodinu, u duhu ravnopravnosti, naići na razumevanje kod mađarskih građanskih političara, pristalica demokratije, liberalizma i ustavnosti, što se nikada nije dogodilo. Miletić se zalagao za bliske, bratske odnose sa Hrvatskom. Miletić je insistirao, bez želje da uvredi „braću našu Hrvate“, da je Srem „duša naše Vojvodine.“

O poreklu Svetozara Miletića, postoji nekoliko priča, čiju verodostojnost je teško potvrditi. Najčešća je Sandićeva verzija o pradedi Mileti Zavišiću, graničaru iz Kostajnice, koji se preselio u Šajkaš. Međutim, ova verzija ima ozbiljne činjenične propuste, što ne znači da neki direktni ili bočni predak nije poticao iz Kostajnice. Pretpostavlja se da se Svetozarov čukundeda zvao Sima. O Simi Miletiću koji potiče od trgovaca iz Srema, koji su gravitirali Novom Sadu zbog trgovačkih povlastica koje je grad dobio elibertacijom 1748, postoje podaci. Obzirom da je postojala aktivna trgovinska, rečna veza između Kostajnice, Srema i Novog Sada, ne treba isključiti mogućnost da je Sima korene, možda zaista vukao iz Kostajnice. Učestvovao je oko 1762. godine u trgovini hranom između Karlovaca, Novog Sada i Budima. Sa Svetozarovim dedom Avramom prestaju nagađanja – rođen je 1755. godine u Kaću. Avram je poput oca bio trgovački pripravnik, ali kod njega se javlja nesvakidašnja ljubav prema pisanoj reči. On u svoju pesmaricu piše o srpskim srednjovekovnim carevima i junacima kosovskog ciklusa, takođe zapisuje teze o knjigama koje čita. Avram se ženi sa Ekatarinom, ćerkom, veoma načitanog sveštenika iz Loka, Avrama Riđičkog. Za tadašnje doba, ova činjenica predstavlja značajno pozicioniranje Avrama u srpskom društvu. On otvara prodavnicu u Mošorinu, gde mu i tast prelazi za paroha. Avram je imao trinaestoro dece od čega je samo njih osmoro preživelo detinjstvo – tri sina i pet ćerki. Srednji sin je bio Sima, otac Svetozara Miletića. Sima je rođen 1801, a čizmarski zanat je učio u Novom Sadu. Još pre navršene dvadesetčetvrte godine, vratio se u Mošorin, gde je u iznajmljenoj sobici otvorio čizmarsku radionicu, kupio kuću i oženio se Teodosijom Todom Rajić iz Bavaništa. Sima i Toda su 1826. godine, dobili sina, čije je kršteno ime bilo Avram, ali je na majčino insistiranje postao Svetozar. Iako je bila seoska domaćica majka Toda je bila strastveni čitalac i poklonik srpske kulture. Pošto se Miletićeva sestra zvala Draginja, jasno je da je majka birala imena iz popularnih srpskih romana, a najpoznatiji roman Milovana Vidakovića iz 1814. se zvao LJubomir u Jelisiumu ili Svetozar i Draginja. Svetozar je školovanje otpočeo u lokalnoj srpskoj osnovnoj školi u Mošorinu, gde je učio račun, slovenski i nemački od svršenih karlovačkih bogoslava. Pošto je nameravao da ga usmeri na zanat, otac je upisao Svetozara u nemačku školu u Titelu. Nakon što je ovu završio sa odličnim uspehom, pokolebao je očevu zamisao, pa je po savetu očevog prijatelja novosadskog advokata Arona Maletina, upisan u Srpsku gimnaziju u Novom Sadu. U to vreme novosadska srpska gimnazija je svojim đacima pružala mogućnost da bez prijemnog ispita, mogu da upišu drugu gimnaziju, akademiju ili univerzitet. Iako je gimnazija bila srpske pravoslavne provenijencije, nastava je bila isključivo na nemačkom jeziku. Krem novosadskog srpskog društa, pretežno sačinjen od poznatih advokata, vršio je profesorsku delatnost. Po povratku u Novi Sad, Jovan Hadžić (Miloš Svetić) zauzima poziciju gradskog senatora i direktora gimnazije. Odmah zapaža Svetozara Miletića i uzima ga pod svoje okrilje. O Svetozarovom talentu, Hadžić-Svetić obaveštava i tadašnjeg vršačkog episkopa, a kasnijeg mitropolita-patrijarha, Josifa Rajačića, koji se takođe interesuje za ovog mladića.

Pošto su od 1840. godine srpski studenti u Požunu (Bratislavi) preuzeli intelektualni i politički primat među srpskom omladinom, na osnovu dogovora sa Hadžićem i Rajačićem, Miletić umesto Budimpešte ili Segedina, odlazi upravo u Požun, gde upisuje dvogodišnju „Filozofiju“ septembra 1844. godine. Izvesno je da je Miletić neretko odlazio da sluša predavanja i u tada četiri sata udaljenoj Modri, pošto su tamo, za razliku od Požuna gde je korišćen isključivo mađarski jezik, nastava tekla na latinskom, što je đacima novosadske i karlovačke gimnazije bilo lakše za praćenje. Požun je bio značajan za Miletića, pošto se tamo u to vreme održavao Ugarski sabor, što mu je omogućilo, da se upozna sa srpskim poslanicima. Nadarenom Svetozaru školovanje nije oduzimalo previše vremena i truda, pa se dodatno obrazovao izučavajući jezike i kulture – čitao je u originalu češke, slovačke, poljske i ruske pisce. Pošto je živeo od umerene stipendije episkopa Rajačića, dodatno je prihodovao podučavajući srpske studente čiji su roditelji bili imućniji. Značajan uticaj na Svetozara imao je LJudevit Štur, njegov profesor i najznačajniji slovački nacionalni radnik. Štur je bio nekadašnji stipendista knjaza Miloša, te je smatrao svojim ciljem okupljanje slovenskih studenata. Miletić postaje urednik studentskog časopisa Slavjanka, koji dobija šire nacionalno oslobodilačke razmere. Takođe on predsedava srpskim đačkim pokretom Sloboda, te objavljuje rukom pisani časopis Srpski soko. Po završetku druge godine, Miletić odlazi u Peštu da studira mađarska prava. On se tome nije preterano radovao, pošto su ta prava bila zastarela, bazirana na feudalnim odnosima. Više ga je privlačilo nemačko pravo i filozofija. Nakon godinu dana vraća se u Požun, gde nastavlja studije. Zbog lojalnosti prema Hadžiću-Svetiću, Miletić se u srpskim krugovima protivi Vukovoj reformi, koju zastupa Branko Radičević, iako lično shvata njenu neminovnost.

Kako je u Požunu bio na izvoru mađarske politike, Miletiću je bilo jasno da se sprema mađarsko sitnofeudalna revolucija, kao i koje su prave namere Lajoša Košuta, prema nemađarskim narodima Ugarske, na prvom mestu prema Srbima.