Sveti Sava – prvi srpski polihistor. Povodom osam vekova autokefalnosti Srpske pravoslavne crkve

Sveti Sava – prvi srpski polihistor.

Povodom osam vekova autokefalnosti Srpske pravoslavne crkve

Autor: Doc. dr Boris Stojkovski

Osam stoleća autokefalnosti Srpske pravoslavne crkve je prilika da se još jednom skrene pažnja na svestranu ličnost prvog srpskog polihistora Rastka Nemanjića-Svetog Save. On je nesumnjivo najznačajnija ličnost u istoriji srpskog naroda, ključna osoba za formiranje srpskog nacionalnog identiteta do današnjih dana, a u svojoj epohi, rame uz rame sa svojim ocem Stefanom Nemanjom i bratom Stefanom Nemanjićem, Sava je ključna ličnost u zaokruživanju srpske srednjovekovne državnosti.

Roditelji su mu, kao što je dobro poznato bili veliki župan Stefan Nemanja i Ana, u monaštvu Anastasija i dobro su poznata i njegova braća Vukan i Stefan. Radi se o porodici koja je udarila temelj srpskoj srednjovekovnoj državnosti, osnivačima dinastije Nemanjića i ljudima koji su, svako u svojoj sferi, doprineli usponu Srbije u srednjem veku.

Ranu mladost Rastko je proveo kao humski knez, i često se u istoriografiji postavljalo pitanje da li je ta njegova titula privid ili je nosila neku značajniju odgovornost? Značaj Huma i njegovog pravnog položaja, koji ilustruju povelje Splitu i Dubrovniku pokazuje da je Rastko imao određenih državničkih obaveza u oblasti kojom je upravljao. Imao je svoj dvor na kome je bio okružen velmožama kao i lokalnom vlastelom. Poznato je od ranije u nauci i da Rastko nije stalno boravio u svojoj oblasti već da je iz očevog dvora odlazio samo povremeno. Rastkovu upravu Humom treba posmatrati i kao nastojanje Stefana Nemanje da se iz ove oblasti istisne dinastija kneza Miroslava te da se tako učvrsti državno i dinastičko jedinstvo.

U Svetu goru humski knez Rastko je otišao već pismen i upoznat sa delima ranohrišćanske, kao i vizantijske književnosti i nauke uopšte. NJegova zaokupljenost knjigom i posvećenost nauci koju ističu njegovi hagiografi svakako nije opšte mesto žitija. Na osnovu dela koje je Rastko, odnosno Sava, napisao, istoričari književnosti su zaključili da je pored Jevanđelja, apostola i parimejnika i naročito psaltira čitao i prologe i paterike, a da je ekstenzivno naročito koristio Lestvicu Svetog Jovana Lestvičnika, besede ranovizantijskih crkvenih otaca (posebno Jovana Zlatoustog) kao i pojedina dela crkvenopravne literature. Znanje kanonskog prava usavršio je kasnije na Svetoj Gori.

Kako je uopšte došlo do toga da humski knez postane inok? Najslikovitije objašnjavaju žitijine reči:

Kada je došao do sedamnaeste godine uzrasta svoga, roditelji njegovi stadoše razmišljati da ga po zakonu ožene. A bogodani božanstveni mladić uvek je u molitvi tražio kako i na koji način da pobegne od sveta i od svega da se oslobodi radi Boga. (…) [Jednog dana] dođoše k njegovim roditeljima neki inoci iz Svete gore Atona, da prime potrebnu pomoć svom siromaštvu. A desi se da je jedan od njih bio rodom Rus. Božanstveni mladić sakrivši ovoga nasamo, ispitivaše ga o Svetoj gori, pošto ga je najpre utvrdio zavetom da neće nikom otkriti njegovu tajnu. A ovaj mu ispriča sve po poretku pustinjačkom (…) A mladiću dok slušaše o inočkom životu i usrdnosti za Boga i njihovim dobrim zanimanjima, izvori suza izlivahu se kao reka iz očiju njegovih.

Ovo se zbilo oko 1191. godine, i ilustruje sa jedne strane izuzetno intenzivne srpsko-ruske odnose u ovom periodu (koji su prisutni kroz ceo XII vek), ali indikuje i veliki značaj koji je crkva i Sveta Gora imala u ranoj nemanjićkoj državi. Stefan Nemanja, bio to topos ili ne, poslao je pratnju za Rastkom i kada su ga našli na Atosu, evo kako je izgledao taj susret prema hagiografu Teodosiju:

Našavši ga, obradovaše se radošću neiskazanom. I ušavši svi u crkvu Svetog Pantelejmona pokloniše se, i grleći ga ljubazno ga sa suzama celivahu, tako da su od radosti zaboravili toliku udaljenost mesta i tolikih dana i noći trudna putovanja, jer dobiše što su želeli. A i nadahu se da će od njegovih roditelja primiti velike darove i mnoge počasti zato što su im ugodili. Pomišljahu da ga vežu, ali ga se bojahu kao gospodara svojega. Postavivši stražu čuvahu ga što je moguće bolje, da bi, pošto konji i oni sami otpočinu od napora, sa njime pošli na put.

Ovaj period označio je i rođenje monaha Save, koji je pod svojim monaškim imenom postigao sve što se u tom periodu moglo postići za srpsku crkvu, državu i kulturu. Ovim rečima on je zaokružio svoj svetovni život:

Ovo što se dogodilo sa mnom, Bogu se tako o meni svidelo, koji me je od oca mojega dovde proveo a da me vi niste uhvatili, pa me on i sada od vaših ruku izbavi. Jer vi ste hteli da me sa dobra i željena puta sprečite i da se sa mnom pohvalite, ugodivši svome gospodaru. Ali Bog moj, na koga se uzdah i iziđoh, bio mi je pomoćnik, kao što vidite, a on će i ubuduće voditi moj život po svojoj volji. A vas, ljubazne moje, molim da ne tužite zbog ovoga, niti da ste skrušeni, nego bolje sa mnom pohvalite Boga, koji me je udostojio ovoga obraza, za kojim sam oduvek žudeo. Uzevši moju poznatu rizu i vlasi glave moje, vratite se u miru kući i ove znake predajte roditeljima i braći mojoj da vam poveruju da ste me živa našli, i to Božjom blagodaću kao inoka: Sava je ime moje.

Narednih sedam godina monah Sava je proveo u svetogorskom manastiru Vatopedu i taj je period zapravo ključan za formiranje Savine ličnosti i zaokruživanje obrazovanja. Istinski hrišćanin i monah, posvećen svim bićem veri Hristovoj i molitvi, nastavio je upoznavanje bogoslovlja, prava, istorije, Sava je bio izdanak vizantijske monaške kulture i renesansni čovek dva i po stoleća pre renesanse.

Međutim, Sava je bio i svestan aktuelnih političkih događaja u koje je uvek bio upućen. Smena na prestolu 1196. godine, kada na tron srpskih velikih župana dolazi vizantijski zet i štićenik Stefan Nemanjić početak je nove epohe. Stefan Nemanja i supruga mu Ana, na Blagovesti 1196. godine povlače se i odenuli su monaške rize kao Simeon i Anastasija. Otac se priključio na Svetoj gori sinu, i tada monah Simeon i monah Sava započinju zajedničku delatnost čiji je vrhunac obnova starog zapustelog manastira, odnosno osnivanje Hilandara, manastira Vavedenja Presvete Bogorodice kao kinovije za srpske monahe. Ovo se opštežiće osniva 1197. godine kao deo manastira Vatopeda, ali zbog protesta ostalih manastira, koji su se plašili prevelikog jačanja ove Svete Obitelji, od 1198.  godine Hilandar ulazi u pun posed srpskih monaha. Prvi iguman se zvao Metodije, a osnivanjem Hilandara, pored Grka, kao i manastira gde su se nalazili Gruzini, Bugari, Rusi, konačno i Srbi dobijaju svoje opštežiće. Organizacija manastira i prva srpska bolnica, kao i veoma strog tipik koji je Sava propisao učinili su ovaj manastir jednim od najznačajnijih svetogorskih manastira od osnivanja.

Već u ovom periodu Sava se ističe i kao književnik, ali i kao pravnik i teolog. Hilandarski tipik i Karejski tipik, pisan za isposnicu Svetog Save u Kareji pokazuju visok nivo erudicije, ali i njegovu posvećenost strogom monaškom životu i prizivu pustinjačkog, asketskog života. Uređenje samog Hilandara i Karejske isposnice, pak, pokazuju Savino vrsno znanje vizantijske monaške prakse, ali i kanonskog prava.

Sve ove aktivnosti bile su usmerene ka jačanju državnog jedinstva, dinastičkog kulta, ali očigledno i priprema za zaokruživanje državne nezavisnosti. Hilandarska povelja Stefana Nemanje to najbolje pokazuje. Evo njenog teksta u celini:

Iskoni stvori Bog nebo zemlju i ljude na njoj i blagoslovi ih i dade im vlast nad svim stvorenjem svojim. I jedne postavi careve, druge knezove, druge gospodare, i svakome dade pasti stado svoje i čuvati ga od svakoga zla koje nailazi na nj. Zato, braćo, Bog premilostivi utvrdi Grke carevima, a Ugre kraljevima, i svaki narod razdeli, i zakon dade i naravi ustanovi, i gospodare nad njima, po običaju i po zakonu rasporedivši svojom premudrošću.

Stoga po mnogoj svojoj i neizmernoj milosti i čovekoljublju darova našim pradedovima i našim dedovima da vladaju ovom zemljom srpskom, i Bog svakojako upravljaše na bolje ljudima, ne hoteći čovečje pogibli, i postavi me velikoga župana, narečenoga u svetom krštenju Stefana Nemanju. I obnovih svoju dedovinu i većma utvrdih Božjom pomoću i svojom mudrošću, danom mi od Boga, i podigoh propalu svoju dedovinu i predobih: od morske zemlje Zetu i sa gradovima, a od Arbanasa Pilot, a od grčke zemlje Lab sa Lipljanom, Dubočicu, Reke, Zagrlatu, Levče, Belicu, Lepenicu. ostavih na prestolu mojem i u Hristom darovanoj mi vladavini ljubljenoga mi sina Stefana, velikoga župana i sevastokratora, zeta Bogom venčanoga kir Aleksija, cara grčkoga. I makar i nedostojan da se narečem sluga Hristov Simeon monah.

Iziđoh iz otačastva svoga u Svetu Goru, i nađoh manastir nekada bivši, zvani Hilandar, Vavedenje svete i preslavne Vladičice naše Bogorodice, gde ne beše kamen ostao na kamenu, no sasvim razvaljen. I potrudivši starost svoju, uz pomoć sina mi velikoga župana Stefana, udostoji me Vladika moj da mu budem ktitor. I delove njegove uništene potražih i obnovih ga po volji Vladičice Bogorodice, i pošto isprosih parike od cara u Prizrenu, dadoh od njih manastiru u Svetoj Gori Svetoj Bogorodici, Tetivlju, Trnje, Retivštica, Trnovac, Hoča i druga Hoča i trg tu, i dva vinograda tu nasadih; i 4 pčelinjaka: jedan u Trpezama, drugi u Dabšoru, treći u Goliševu, četvrti u Paricima, a za svakim pčelinjakom po dva čoveka; i planinu Bogaču; a od Vlaha, Radovo sudstvo i Đurđevo, a svega Vlaha 170. I dadoh od stoke što sam mogao, i u Zeti kobile i soli 30 merica. I ako ko od manastirskih ljudi ili Vlaha pobegne pod velikoga župana ili kod koga drugog, da se opet vraćaju; ako li od županovih ljudi dođu u manastirske ljude, da se opet vraćaju.

I sve što dadoh manastiru u Svetu Goru, da ne treba ni mome detetu, ni mome unučetu, ni mome rođenome, ni kome drugome. Ako li ko ovo izmeni, da mu Bog sudi i da mu je Sveta Bogorodica suparnica na strašnom sudu onom i ja grešnik.  

Jasno je da Nemanja ovde i poštuje srednjovekovnu hijerarhiju država, ali istovremeno govori o tome da su Nemanjina osvajanja predstavljala ujedinjenje srpskih zemalja i jačanje samostalne srpske države. Sava se u povelji ne pominje, budući da je bio monah, ali to ne znači da nije bio upućen u ova dešavanja, a dalje aktivnosti govore u prilog njegovoj pripremi za dalji rad na polju samostalnosti srpske crkve.

Sredinom 1200. godine Sava postaje jerođakon, a potom jeromonah, kojeg je episkop Jerisosa hirotonisao. Nešto ranije je umro i njegov otac-monah Simeon, što je izgleda bio povod potresa. Građanski rat u Srbiji je međutim doneo nove probleme u državi, sukob Stefana i Vukana, koji se oslanjao na papu i Ugarsku. Pad Carigrada 1204. godine, i latinsko osvajanje Vizantije Srbiji su doneli priliku za osamostaljenje i promenu spoljnopolitičke orijentacije. Savina uloga tu nije bila mala. Nesumnjiva je zasluga njegova da se 1206/7. godine dogodi izmirenje njegove braće, a izvršen je i prenos moštiju njihovog oca, Simeon je kanonizovan, napisana je i Služba Svetom Simeonu, čime je svime Sava iskazao sa jedne strane topos bratske ljubavi, državnog jedinstva, kao i kult državnog i dinastičkog pokrovitelja-Svetog Simeona Mirotočivog.

 Učvršćivanjem Stefana na prestolu Srbije i Savina uloga u otačastvu je postala velika i značajna. Studenički tipik koji je sastavio postao je uzor svetogorskog života u Srbiji. Ovaj je manastir imao poseban ugled i Sava je od njega napravio centar srpske kulture, duhovnosti ali i otvorio prvu bolnicu na tlu Srbije. Podizanje druge velike obitelji, Spasove crkve i manastira Žiče 1208. godine donelo je Srbiji još jedan ugledan manastir. Sava u ovo vreme sastavlja remek-delo srpske srednjovekovne književnosti Žitije Svetoga Simeona, svojevrsni dinastički i državni manifest kojim se njegov otac prikazuje kao neko ko je sabrao otačastvo, ali i ko brani sa nebesa svoju srpsku pravoslavnu zemlju. Misija kod bugarskog velikaša Streza pokazala je Savine diplomatske sposobnosti, koje će i kasnije mnogo puta doći do izražaja.

Krunisanje Stefana Nemanjića 1217. godine rimskom krunom postavljalo je često pitanje odnosa Save i Stefana kao i toga ima li različite spoljne politike ove dvojice uglednika? Jasno je da ne postoje izvori koji bi potvrdili Savino protivljenje krunisanju, štaviše, njegova misija u Nikeju, imala je za cilj rešavanje crkvenih pitanja u Srbiji, a njoj je prethodila prepiska sa Stefanom Nemanjićem u periodu od 1217-1219. godine.

Sve ovo ukazuje da su i kralj Stefan i monah (arhimandrit studenički) Sava dobro i temeljno pripremali autokefaliju srpske crkve. Na ruku su im išle i spoljnopolitičke okolnosti. Naime, dve grčke države Epir i Nikeja bile su u sred borbe za državnu i crkvenu prevlast, u kojoj je ipak prednost imala Nikeja. Iz pisma patrijarha Germana ohridskom arhiepiskopu Dimitriju Homatinu gde konstatuje Žao mi je što ne mogu da te nazovem συλλειτουργός vidi se da nije bilo crkvenog i liturgijskog jedinstva između Ohridske arhiepiskopije pod Homatinom i vaseljenske patrijaršijske katedre u Nikeji.

Spoljnopolitička situacija je bila izuzetno kompleksna. U Epirskoj despotovini Dimitrije Homatin i Teodor Anđeo su težili stvaranju carstva i zasebne patrijaršije. Rimski uticaj je bio vrlo jak i u Srbiji, Bugarskoj, kao i Malojermenskoj kneževini, a Trapezuntsko carstvo i Gruzija su imali naročito bliske odnose. Kraljica Tamara/Itamar je i vojno i politički pomogla nastanak najmanje vizantijske države na Pontu.

U takvim okolnostima nikejski (vizantijski) car Teodor Laskaris i patrijarh Manojlo Saranten Haritopul imali su se boriti za legitimitet, kanonsko i državno jedinstvo, i u  takvim okolnostima Savin dolazak i mogućnost širenja uticaja Nikejske patrijaršije na Balkan bili su prilika koju nikejski patrijarh i car nisu mogli ispustiti. Kraj 1218. ili početak 1219. godine je doba kada je Sava u Nikeji. Hirotonija za autokefalnog arhiepiskopa je tada izvršena, a postavilo se i pitanje Save kao egzarha čitave Ohridske arhiepiskopije. Moguće je da je takav plan i postojao, ali nije sproveden u delo. Ono što je od  suštinske važnosti jeste činjenica da je od tada Srpska pravoslavna crkva autokefalna, samostalna, nezavisna institucija sa potpunim pravom organizovanja crkvenog života na teritoriji Srbije. Srpska autokefalna arhiepiskopija pod Savom, kao njenim prvim arhiepiskopom predstavljala je puno zaokruženje srpske državnosti toga vremena.

Pitanje kanoničnosti autokefalije, kao i (ne)opravdanost protesta Dimitrija Homatina okupirali su niz naučnika. Smenjivanje episkopa, kao i logično pitanje da li se Sava obratio pravoj instanci, pokazuju svu kompleksnost situacije. Sava je, kao autokefalni arhiepiskop, imao puno pravo postavljanja i smenjivanja episkopa, a nedostatak liturgijskog jedinstva Nikeje sa Ohridom pokazuju da se on ipak obratio jedinoj mogućoj crkvenoj istanci-Nikejskoj patrijaršiji.

Vaskrs 1219. godine je doba kada se zaokružuje formiranje autokefalne crkve. Hirotonisanje episkopa vršio je sam Sava, postavljajući neke svoje učenike na pojedine katedre. Osnivanje episkopija, kao i ustanova protopopova (odnosno neke vrste egzarha) bili su takođe Savino delo. Sedište arhiepiskopije postala je Žiča. Na tlu Srbije od ranije su delovale raška, prizrenska i lipljanska episkopija, a Sava je osnovao zetsku, stonsku, budimljansku, humsku, topličku, dabarsku, hvostansku i moravičku episkopiju. Sabor u Žiči predstavljao je vrhunac te organizacije. Pitanje drugog krunisanja i beseda o pravoj veri obeležavaju naše znanje o ovom saboru. Verovatno je krunom koju je sam Sava 1220. godine stavio Stefanu na glavu kao prvi srpski arhiepiskop potvrđena nezavisnost Srbije u državnom i crkvenom pogledu. Besedom o pravoj veri ukorenjeno je pravoslavlje, te je Sava zapravo dao obrazac po kome je nova autokefalna crkva trebalo da funkcioniše u narednim stolećima.

Sava je nastavio da bude prvi diplomata svoga brata. Diplomatska misija kod ugarskog kralja, sudeći prema žitijima, pravi je bila pokazatelj prefinjenog i rafiniranog poznavanja vizantijskih dvorskih običaja od strane Save. Ktitorska delatnost u Srbiji je nastavljena, Sava je ktitor isposnice u Studenici, učestvovao je u podizanju manastira Žiča,  Pećka patrijaršija i Mileševa.

Nomokanon (Krmčija) Svetog Save predstavlja vrhunac pravne delatnosti prvog srpskog arhiepiskopa. Sadrži 70 glava (6 uvodnih; 44 crkvene; 20 svetovnih) sa Savinim komentarima. Obilato je koristio gotovo sve poznate vizantijske pravne spise, čak i Eklogu ikonoboračkih careva, koja zbog autora nije bila dostupna širokom krugu učenih Vizantinaca. Sava je, na taj način, pokazao koliki je stepen njegove erudicije i poznavanja kanonskog i građanskog prava. Bio je, tako i prvi srpski zakonodavac. Uticaj Krmčije na bugarsku i rusku crkvu je bio ogroman, a poslednje izdanje u Rusiji je usledilo 1914. godine. Što se Srbije tiče 1804. godine prvi zakon obnovljene Srbije koji je proglasio prota Mateja Nenadović bio je Nomokanon Svetog Save, a još ranije je ušao i u zakonik srednjeg Podunavlja za Srbe koji su živeli na tlu Habzburške monarhije.

Dva putovanja Svetog Save pokazuju posebno njegovu diplomatsku veličinu. Prvo putovanje preduzeo je 1229. godine. Mnogi neosnovano smatraju da ga je na to povukao odnos sa novim srpskim kraljem Stefanom Radoslavom i njegova spoljnopolitička orijentacija ka Epir, ali za to nema dokaza. Preko Dalmacije Sava je otputovao u Jerusalim, Vitlejem, Jordan, i posetio manastir Svetog Save Osvećenog, gde su mu poklonjeni žezlo i ikona Bogorodice Mlekopitateljnice. Ovo putovanje je bilo bitno i razvoj bogosluženja i Jerusalimski tipik koji je uticao na liturgijsku praksu. Sledeće Savine stanice bile su Nikeja, Hilandar i Vatoped.

Prepuštanje prestola 1234. godine bio je značajan čin prvog srpskog arhiepiskopa. Nakon deceniju i po mudrog upravljanja za naslednika je postavio svog učenika Arsenija i preduzeo drugo hodočašće. NJegov brod išao je linijom Budva-Brindizi, gde su ga napali gusari, a potom je pravac bila i Palestina, odnosno Jerusalim gde ga je primio patrijarh Atanasije. Odatle je krenuo za Egipat, i zastao u Aleksandriji, gde su ga primili patrijarh i sultan Al-Kamil Ejubidski, koji mu je dao vodiče za Sinaj. Odatle je trasa Savina bila Jerusalim-Antiohija-Carigrad (manastir Bogorodica Evergetida), da bi iz Carigrada otišao u Bugarsku u Veliko Trnovo gde ga je zatekla smrt 14. januara 1236. godine. Na svim ovim putovanjima, na svim ovim susretima i sastancima sa svetovnim i crkvenim velikodostojnicima, pravoslavnim i inovernim, Sava je sticao priznanje autokefalnosti crkve i nezavisnost države, jačajući ugled Srbije i njene pravoslavne autokefalne crkve u svetu toga vremena.

NJegova smrt nije bila kraj, naprotiv, bila je početak velikog poštovanja među Srbima i drugim narodima. Savu Domentijan naziva gospodin i učitelj, prosvetitelj otačastva, topli zastupnik i skori pomoćnik otačastva. Savina ideja prosvetiteljstva u srpskom narodu bila je dakle prisutna i kod njegovih savremenika. Nedugo po svom predstavljanju u Gospodu, Sava je kanonizovan. Kralj Vladislav je naročito mnogo radio na tome i njegova zadužbina manastir Mileševa postala je večno počivalište najvećeg Srbina u istoriji ovog naroda. Savini biografi Domentijan i nešto mlađi Teodosije sastavili su remek dela žitijine književnosti, koji su i prvorazredni istorijski izvori i ogledalo vremena. Savin kult se u srednjem veku širio u svim srpskim zemljama.

Sveti Sava nije ostao samo lokalni srpski svetac, već je njegov značaj nadmašio granice srpskog duhovnog prostora. Kult u Rusiji se širi u vreme Ivana Groznog i opstaje do danas, jer su i Sveti Sava i Sveti Simeon poštovani u ruskoj crkvi, a oslikani su i u Kremlju i još nekim crkvama diljem ruske ikumene. Spaljivanje moštiju 1594. godine od strane osmanskog velikaša albanskog porekla Sinan-paše imalo je za cilj da uguši njegovo poštovanje kod Srba, ali je bilo kontraproduktivno po počinioca tog zlodela. Sveti Sava ostao je najvažniji srpski svetitelj. Sveti Sava se našao u kalendaru narodnih svetaca 1775. godine, i od tada Savindan postaje jedan od najznačajnijih datuma srpske istorije. Zaveštanje Save Vukovića 1810. godine kojim je osnovana Srpska gimnazija u Novom Sadu, kao i osnivanje Matice srpske 1826. godine su se zbili baš na Savindan. Školska slava je, pretpostavlja se, prvi put proslavljena  u Zemunu 1826, a u Srbiji od 1827. godine, i postala je praznik u svim srpskim zemljama (Dalmacija, Crna Gora, Bosna, Hercegovina, Stara Srbija). Kao školska slava, dan prvog srpskog prosvetitelja i arhiepiskopa 14/27. januar opstao je sve do danas, uz prekid kada su ga zabranile komunističke vlasti nakon njihovog dolaska na vlast 1945. godine. Kao što nije uspelo spaljivanje njegovih moštiju, tako ni zabrana nije dala nikakvog rezultata, Sveti Sava je u srpskom narodu ostao i opstao, a đaci i danas u svim obrazovnim ustanovama se napajaju sa Savinog prosvetiteljskog izvora.

Kult ovog znamenitog čoveka se širio kod Grka, Rumuna i Bugara. U manastiru Rila oslikan je Sveti Sava, a u rukopisnim knjigama kod Grka i Rumuna nalaze se od XVIII veka i žitija i službe Svetom Savi i Svetom Simeonu Mirotočivom. Sveti Sava je u novom veku imao visok ugled i kod Srba rimokatolika, kao i kod predstavnika dubrovačke i dalmatinske crkvene jerarhije, kao i pisaca toga područja. Iako neretko prožeti prozelitizmom, primorski pisci su se oduševljavali Savinom ličnošću do te mere da su ga nevešto pokušavali vezati za Rim.

Izreke, poslovice, legende i misli koje se pripisuju Savi su nebrojene, a on je u epskoj svesti pravi narodni junak. Sačuvana su čak 42 srednjovekovna portreta Svetoga Save, najviše od svih srednjovekovnih ličnosti. Vrhunac baroknog doba je portretisanje Save, a ne postoji značajni srpski slikar koji ga nije prikazao.

Sve ovo je zalog i za narednih osam vekova, put kojim treba da se ide, da pratimo upravo Savu kao vrhunskog uzora u vođenju države, crkve, u očuvanju identiteta, kulture i naročito čistote pravoslavne hrišćanske vere. U tom kontekstu je i zavetni hram Svetog Save na Vračaru, kao i hram na Novom Naselju, koji svi svedoče o značaju ovog prvog srpskog arhiepiskopa, prosvetitelja, diplomate, pravnika, jednom rečju velikog polihistora i Božijeg čoveka Save Nemanjića.