Autor: dr Miloš Savin, istoričar
Ideja, da se na području Habzburške monarhije formira srpska teritorijalna celina, postoji još od vremena Velikog bečkog rata i seobe Srba 1690. godine. Tada se pojavila inicijativa Đorđa Brankovića, koji je pokušao da izdejstvuje pomoć cara Leopolda za srpski ustanak protiv Osmanlija i obnavljanje srpske države, pozivajući se na to da su srednjovekovni srpski despoti navodno njegovi preci. Brankoviću jeste dodeljena titula barona, ali od njegovih planova nije bilo ništa i ubrzo je zatvoren. Međutim, Srbi su 1694. godine, verovatno pod njegovim uticajem, uz versku autonomiju tražili i teritorijalnu. Vek kasnije, 1790. godine, dolazi do Temišvarskog sabora, kada su Srbi tražili da im se dodeli Banat kao posebna autonomna oblast. Saboru je prisustvovao carski komesar, iza čega se krila namera Beča da izvrši politički pritisak na Mađare, koji su tada kočili krunisanje Leopolda II za kralja Ugarske. Iako su srpski zahtevi načelno prihvaćeni, do stvaranja srpske teritorijalne celine nije došlo. Kao što vidimo, od srpskih zahteva u oba ova slučaja korist je imao samo Beč, koristeći ih kao sredstvo u neutralizaciji neke veće pretnje. Takva praksa Beča nastaviće se i u XIX veku, kada će se želja Srba za posebnom teritorijom makar formalno ostvariti.
Revolucija koja je u Francuskoj izbila februara 1848. godine, odrazila se s proleća i na Habzburšku monarhiju, pa je došlo do pada tvrdog reakcionarnog Meternihovog režima i početka niza građanskih i nacionalnih revolucija. Revolucionarni prolom u Mađarskoj počeo je čuvenim govorom Lajoša Košuta na Požunskom saboru, 3. marta 1848. godine. U ovom govoru, Košut je izneo svoj agrarni i nacionalni program, koji je sadržao dve bitne tačke: oslobođenje kmetova i obrazovanje mađarske vlade. Sabor je uputio svoju deputaciju caru u Beč, u kojoj je bio i Košut. Dok je deputacija boravila u Beču, u samoj Mađarskoj pokrenule su se mase. Peštanska revolucionarna omladina, koju su predvodili Petefi, Vašvari, Jokai i Bujovski, organizovala je 15. marta velike demonstracije i formulisala je svoj program od dvanaest tačaka. Pod uticajem ovih događaja, Beč i Gornji dom Ugarskog sabora prihvataju odluku Donjeg doma o ukidanju kmetstva. Takođe, 17. marta je obrazovana mađarska vlada sa Lajošem Košutom, u centru pažnje, kao ministrom finansija. Srbi, na teritoriji današnje Vojvodine, isto su se pokrenuli: u početku su stali uz mađarske zahteve, a, potom, usledio je razlaz. Mađari su zastupali princip jednog političkog naroda u Ugarskoj – mađarskog, dok su Srbi tražili da se prizna njihova posebnost. Mađari su u Požunu, aprila 1848. godine, odbili srpske zahteve, nakon čega će Srbi nagovarati mitropolita Josifa Rajačića da zakaže skupštinu. Mitropolit je to i učinio, zakazavši je za 13. maj 1848. godine. U međuvremenu, izbiće pobune u nekim srpskim sredinama, a na čuvenoj Majskoj skupštini, pri uzavreloj atmosferi, dogodilo se sledeće: proglašena je Srpska Vojvodina, mitropolit Rajačić imenovan je za patrijarha, a za vojvodu komandant ogulinske regimente, Stevan Šupljikac, koji se tada nalazio u Monci.
Prvi vojvoda Srpske Vojvodine rođen je u Petrinji, 1786. godine, u srpskoj graničarskoj porodici. Školovao se u Sremskim Karlovcima i Šopronju, da bi 1805. stupio u puk kom je pripadao i njegov otac. Nakon stvaranja Ilirskih provincija, 1809. prelazi u Napoleonovu vojsku i biva ađutant maršala Ogista Marmona. Istakao se u redovima francuske vojske prilikom pohoda na Rusiju 1812. godine i, zahvaljujući tome, odlikovan je Ordenom legije časti. Nakon povratka u austrijsku vojsku, služio je u Banatu i Lici pod komandom generala Jozefa Radeckog. Kada je 1848. izbila revolucija u Italiji, Šupljikac je, u poznim godinama i sa činom pukovnika, učestvovao u borbama protiv revolucionarnih snaga, pri gušenju revolucije. U takvim okolnostima, zatekla ga je vest o proglašenju za vojvodu. Pre toga Šupljikac nije imao dodira sa srpskim nacionalnim pokretom, o namerama za imenovanjem nije bio obavešten i odluku je prihvatio ambivalentno. O tome je, isprva, obavestio svog komandanta, a on, dalje, vrh Habzburške monarhije. Odluka je bila da se Šupljikac ne izjašnjava po tom pitanju do daljeg. Međutim, paralelno sa eskalacijom srpsko-mađarskog sukoba, dolazi do rascepa u srpskom pokretu: ambiciozni patrijarh Rajačić pokušava da uhapsi Đorđa Stratimirovića, koji je uspeo da pobedi Mađare kod Sremskih Karlovaca, te da preuzme komandu nad srpskim snagama. U takvoj situaciji dolazi do prećutne saglasnosti bečkog dvora i Kneževine Srbije, da Šupljikac postane komandant srpskih vojnih odreda, na osnovu dozvole cara od 6. oktobra 1848. godine. Iako će u srpskoj tradiciji imati značajno mesto, u stvarnosti njegovo učešće u ovim događajima nije uzelo dužeg maha. Naime, tek nakon što je uspeo da konsoliduje i reorganizuje srpske redove, u decembru 1848, navodno se razboleo i bolest nije do kraja preležao. Nakon učešća u borbama kod Jarkovca, u Pančevu je, 14. decembra, vršio smotru dobrovoljaca iz Kneževine Srbije, kada mu je naglo pozlilo. Prema jednima, Šupljikac je preminuo na licu mesta, dok je, prema drugima, umro sledećeg dana. Zanimljivo, 15. decembra novi austrijski car, Franc Jozef, svojim patentom potvrđuje postojanje srpskog vojvode i patrijarha kao zvanične titule, iako im nije otvoreno priznao nikakvu teritorijalnost. Nakon smrti, Šupljikac je balzamovan i njegov leš je nošen kroz srpske sredine, kako bi mu Srbi iskazali počast. Oko njegove smrti su se isplele razne teorije i legende, za koje ne postoje nikakvi dokazi, mada, određeni istoričari, književnici i publicisti, olako podležu takvim teorijama.
Nakon smrti vojvode, glavna politička ličnost među Srbima ostaje Rajačić, a komandu nad srpskim jedinicama preuzima Ferdinand Majerhofer, dotadašnji austrijski konzul u Beogradu. Rođen je u Beču, 1798. godine, u plemićkoj porodici i vojno obrazovanje stekao je na pomorskom kolegijumu u Beču. Zahvaljujući tome, kao mladić je učestvovao u pomorskoj ekspediciji do Brazila. Takođe, bio je izuzetno nadaren za prirodne nauke, pa je vršio trigonometrijska, topografska i hidrografska ocrtavanja Jadranskog mora, a predavao je i matematiku na Vojnoj akademiji u Bečkom Novom Mestu. Pre konzulske dužnosti u Beogradu, učestvovao je u gušenju revolucije u Kraljevini Dve Sicilije, a, potom, suočio se i sa poljskim revolucionarima boraveći u Krakovu. Izbijanjem revolucije 1848, Majerhofer prelazi u Zemun, kako bi direktnije pratio situaciju u Vojvodini. Bio je vrlo obavešten o srpskim prilikama, zahvaljujući brojnim kontaktima. Dolaskom Majerhofera, oružane snage srpskog pokreta postaju južni korpus regularne austrijske vojske i, kao takve, nastavljaju sa Mađarima. U borbama koje su se nastavile i tokom 1849. godine, Srbi nisu imali previše uspeha, jer su se mađarske snage konsolidovale, pa je njihovu revoluciju ugušila molba cara Franca Jozefa, upućena ruskom imperatoru, Nikoli I Romanovu. Ruska vojska je, pod komandom feldmaršala Ivana Paskjeviča, skršila mađarski revolucionarni pokret zaključno sa 13. avgustom, kada se odigrala bitka kod Vilagoša, nakon čega se glavnina mađarskih snaga, pod generalom Gergejom, predala Rusima. Sam Majerhofer je te godine unapređen u čin general-majora i dodeljena mu je titula barona. U skladu sa Olomučkim ustavom iz marta 1849. godine, poverena mu je vojna i civilna vlast u Vojvodini, koja nije bila proglašena za krunovinu, ali je bila jedna od sedam upravnih jedinica na teritoriji podeljene Ugarske. Međutim, carskim patentom od 15. decembra, formira se Vojvodina Srbija i Tamiški Banat, sa sedištem u Temišvaru. Titulu vojvode imao je car Franc Jozef, dok je, u njegovo ime, kao guverner upravljao Ferdinand Majerhofer. Na tom mestu ostao je do 1851. godine, kada ga je zamenio dotadašnji komandant Banatsko-srpske zemaljske vojničke uprave, feldmaršal-lajtnant, Johan Baptist Koronini Kronberg.
Od strane Beča Vojvodina je bila tretirana kao privremena jedinica, što se kasnije i pokazalo. Iako je formalno ostvarena srpska ambicija za posebnom teritorijalnom celinom, oni njenom prirodom nikako nisu bili zadovoljni. Srbi su u njoj bili tek treći narod po brojnosti, iza Nemaca i Rumuna, zvanični jezici bili su nemački, „ilirskiˮ i rumunski, a uključivala je teritorije Bodroške, Torontalske, Krašovske i deo Sremske županije. Vojvodina je bila zasebna izborna jedinica i imala je jedan od demokratskijih parlamenata, jer je imovinski cenzus bio najpribližniji srpskoj demografskoj strukturi. Postojanje Vojvodine Srbije u potpunosti se poklopilo sa neoapsolutističkim, birokratskim i policijskim režimom austrijskog kancelara Aleksandra Baha. Ono što je Bah bio na nivou čitave monarhije, Koroninijeva uprava bila je na teritoriji Vojvodine, samo još rigidnija. Koronini je rođen 1794. u Gorici, i do stupanja na mesto guvernera izgradio je izuzetnu vojnu karijeru. Dosledno je primenjivao odlike Bahovog apsolutizma: jačale su germanizacija, cenzura i birokratizacija, nije bilo reči o srpskoj nacionalnoj emancipaciji i čitav kulturni i politički život sveden je na minimum. Čak je zabranjena i predstava o vojvodi Šupljikcu, iako je on simbol srpsko-austrijske saradnje. Premda Srbi nisu bili zadovoljni ovakvim stanjem, narodi poput Slovaka, Rumuna i Rusina, gledali su na Vojvodinu kao na nekakav svetionik nacionalne borbe, težeći da i sami dobiju zasebnu teritoriju poput Srba. Ipak, jedna od retkih pozitivnih stvari Bahovog režima jeste likvidacija feudalnog sistema i početak privrednog napretka, iako je srpsko građanstvo svoju egzistenciju vezivalo uglavnom za državnu administraciju. Čak su Srbi poput Evgenija Radišića, Pavla Petrovića i Teodora Mandića imali značajnije uloge.
Pred sam kraj postojanja Vojvodine kao zasebne teritorije, doći će do određenog spuštanja unutrašnjih tenzija usled nepovoljne spoljno-političke situacije. U Vojvodini je došlo do određenih demokratskih zahteva, usledile su brojne demonstracije na kojima su vezivane srpske i mađarske trobojke. Beč je zazirao od mađarske opasnosti i situacija je smirena tako što je Koronini postao hrvatski ban 1859, dok je na njegovo mesto došao baron Josip Šokčević. Rođen je u Vinkovcima, 1811. godine, a vojnu karijeru u austrijskoj vojsci izgradio je borbama u Ukrajini i Italiji, na osnovu čega je zaslužio titulu maršala. U njegovo vreme, car je otpočeo decentralizaciju Vojvodine i ukinut je nemački kao službeni jezik u sudovima. Društveni i kulturni život je prodisao, slobodno su isticane srpske zastave i srpski jezik postao je zvanični u delovima gde su dominirali Srbi. Patrijarh Rajačić je pokušao da iskoristi situaciju i zatražio je od cara da se o državnom trošku osnuje srpski univerzitet u Novom Sadu, na šta je austrijska vlada odgovarala sitnim ustupcima koji nisu menjali suštinu društvenih okolnosti. Šokčevićeva uprava se može smatrati nekakvim zlatnim periodom Vojvodine, ali ona nije bila dugog veka jer je Šokčević leta 1860. godine, ponovo zamenio Koroninija, ovog puta na položaju hrvatskog bana.
Na mesto guvernera Vojvodine postavljen je Karl Bigot de Sent Kventin, u istoriografiji pogrešno nazivan Kanten. Rođen je 1805. u Nojburgu na Dunavu, i sin je maršala Ludviga Bigota de Sent Kventina. Školovao se u kadetskom korpusu u Minhenu i učestvovao je u gušenju mađarske revolucije kao ađutant bana Josipa Jelačića. Brzo je napredovao u službi i dogurao je do čina feldmaršala. Pošto je u ovom periodu počelo slobodno isticanje srpskih i mađarskih zastava po javnim ustanovama i privatnim kućama, Sent Kventin se vratio rigidnoj politici i naredio da se pored njih uvek mora istaći austrijska crno-žuta zastava većih dimenzija. Srpski i mađarski demonstranti protiv centralizma i apsolutizma, masovno su hapšeni, a Sent Kventin zabranio je odevanje u narodne nošnje i korišćenje trobojki. Zabrana korišćenja trobojki bila je usmerena protiv srpske i mađarske zastave, pošto je austrijska imala samo dve boje. Beču nije odgovaralo ponovno zaoštravanje u Vojvodini, pa car šalje specijalnog izaslanika za Vojvodinu, feldmarašala grofa Aleksandra Mensdorf-Pulju. On je imao zadatak da Srbima obeća nesmetan nacionalni, kulturni, školski, jezički i crkveni razvoj, ne bi li ih smirio. Ovo je, zapravo, bilo zatišje pred buru: posle poraza u Italiji i gubitka Lombardije, kao i višegodišnje analize, car je zaključio da je od ključnog značaja za opstanak monarhije dogovor sa mađarskim latifundijskim magnatima. U takvoj stvarnosti, Srbi su caru bili manje važni, pa je on, 27. decembra 1860. godine, lično napisao odluku kojom je Vojvodina ukinuta i potpuno prisajedinjena Ugarskoj, izuzev Rumskog i Iločkog sreza, koji su pripojeni Hrvatskoj. Time je za svoju spoljnu politiku pridobio mađarske magnate, a srpska politička ideja u ovom delu Habzburške monarhije je amputirana. Ipak, pokazaće se da je car spreman da iskoristi Srbe protiv Mađara kad god njemu to odgovara, pa je već sledeće, 1861. godine, prilikom prvih nesporazuma između mađarskih staleža i Beča, dozvolio nezadovoljnim Srbima, na čelu sa patrijarhom Rajačićem, da zakažu i održe Blagoveštenski sabor.
Ostavi komentar