Suton srpskog liberalno-opozicionog pokreta u Vojvodini

Suton srpskog liberalno-opozicionog pokreta u Vojvodini

Autor: dr Miloš Savin, istoričar

Srpska opoziciona sloga bila je neophodna pred nastupajuće jesenje izbore za Ugarski sabor 1896. godine. Srpska opozicija se spremala za učešće na parlamentarnim izborima. S obzirom na velike nepravilnosti u pogledu biračkih spiskova i pritiske ugarskih vlasti usmerenih, pre svega, na mađarsku opoziciju, Srpska liberalna stranka je procenila da je za nju najadekvatnija politika pasivnosti odnosno bojkota predstojećih izbora. Posle dugog perioda kolebanja i unutrašnjih diskusija i radikali su napokon rešili da i oni pozovu na bojkot izbora, pa je došlo do međustranačke koordinacije po tom pitanju. Već polovinom avgusta 1896. godine, organi obe stranke su se saglasili da svoju agitaciju usmere ka bojkotu izbora. Neposredno pred samo glasanje u srezovima sa homogenim srpskim stanovništvom 18. oktobra 1896. godine objavljen je „Zajednički proglas centralnog odbora Srpske narodne radikalne i Srpske narodne liberalne stranke Srbima biračima“[1] da se ne odazovu izborima i da ne glasaju za mađarske kandidate.

Vladina stranka Dežea Banfija je trijumfovala na izborima osvojivši 44 poslanika više nego u prethodnom parlamentarnom sazivu. Ovi izbori su dali dodatni politički kredibilitet i moć Banfiju da otpočne sa još radikalnijom politikom usmerenom protiv narodnosti, koju je još ranije isplanirao.[2]

Ugarska vlada je procenila da u novim uslovima uz pomoć srpskog klera i vladinovaca može da na Srpskom narodno-crkvenom saboru izdejstvuje većinu za usvajanje jedinstvenog ustava-statuta, do čega nije došlo 1892. godine, pa je Sabor zakazan za 11. jul 1897. godine, na Petrovdan. Početak predizbornih aktivnosti vezanih za izbor saborskih poslanika Srpska liberalna stranka i Branik su dočekali sa vidno smanjenim entuzijazmom u odnosu na prethodne godine. Početkom aprila, primetnu pasivnost u vezi srpskih autonomnih pitanja dr Ilija Vučetić je pravdao u pismu Kamenku Jovanoviću, objašnjavajući trenutno stanje u Srpskoj liberalnoj stranci i anticipirajući sled političkih poteza. Vučetić je napisao sledeće: „Ćutanje Branika u nekim stvarima nemoj drukčije tumačiti nego prosto time što o „autonomnim stvarima“ nema ko da piše. Ja ne mogu na sve strane da dospem, a Joksimović je bolešljiv… Znam da ovo vreme nije zgodno za organizacioni rad…“ Tokom aprila liberali su se stabilizovali i prešli u akciju. O autonomnim stvarima počeo je da piše mladi sekretar stranke dr Branislav Stanojević.

Uverenost klerikalnih krugova da će uz podršku svih raspoloživih državnih struktura obezbediti većinu na izborima za Sabor, izazvala je veliki strah i kod liberala i kod radikala i naterala ih prvi put da počnu da razmišljaju o predizbornoj koaliciji, odnosno podeli eparhija i srezova. Liberali su pri tome računali na podršku nekadašnjih notabiliteta u južnom Banatu sa kojima su bili u kontaktu posredstvom Kamenka Jovanovića, a sami su pružali podršku samostalcima u Hrvatskoj.

Do početka juna je došlo i do konačnog dogovora oko koalicije Srpske liberalne i Srpske radikalne stranke. Srezovi su podeljeni, formiran je zajednički centralni odbor i započela je sinhronizovana kampanja.  Srpske stranke su putem svojih organa 1. juna 1897. godine na Spasovdan, objavile zajednički proglas Srbima biračima u kome su pozvale na jedinstvo.

Srpski birači su pozdravili jedinstvo opozicionih pokreta svojim jedinstvom – izbori za Srpski narodno-crkveni sabor su doveli do velike pobede ujedinjenih liberala i radikala. Klerikalci su na izborima osvojili svega osam mandata, a ujedinjena opozicija 65, od čega je bilo 37 liberala i liberalnih samostalaca i 28 radikala.

U strahu od snage ujedinjene opozicije koja je pobedila na izborima, patrijarh je hitno otputovao u Peštu na konsultacije sa mađarskim vlastima, kako bi izdejstvovao podršku za svoju politiku i sprečio formiranje zajedničkog opozicionog kluba u Saboru. Patrijarh je imao nameru da zadobije i podršku za sprečavanje formiranja saborskog odbora.[3]

Petrovdanski sabor je otvorio komesar mađarske vlade, odnosno kraljevski komesar, baron Fedor Nikolić, koji je pozivajući se na kraljevski reskript oktroisao dnevni red Sabora i nametnuo kao obavezu da se Sabor izjasni o ustavu koji je podneo saborski odbor. Ovakav postupak je bio suprotan svim važećim pravnim aktima. Kao reakciju na ovo, liberali, na čelu sa Politom su predložili adresu caru, koju je saborska većina usvojila. Radikali su bili protiv ove adrese zahtevajući jaču reakciju u vidu gravaminalne adrese. Zbog glasanja za liberalski predlog i svrstavanja uz Srpsku liberalnu stranku, radikali su iz svojih redova isključili Milana Božeskog, dugodišnjeg istaknutog člana, koji je nakon tucindanskog ubistva, preuzeo uređivanje Zastave, opravdavajući Tomićev postupak često i neumesnim argumentima.

Međutim, već za sledeću saborsku odluku kojom je konstatovana nemogućnost rada, a koja je doneta 26. jula, glasali su jedinstveno i liberali i radikali i samostalci.  Nakon donošenja ove odluke, komesar je dalji rad Sabora otkazao na neodređeno.

Polit se pasivizirao zbog žalosti, odnosno smrtnog slučaja u porodici, a formalni prdsednik Srpske liberalne stranke u naredne četiri godine bio je dr Ilija Vučetić.

Radikali su pravi razlog Politovog povlačenja videli u činjenici da je on dugi niz godina vršio funkciju zastupnika srpskih crkvenih fondova i u izvesnoj meri bio podređen patrijarhu, odnosno saborskom odboru – pa nije mogao da bude nezavisna politčka ličnost što se za vođu opozicione stranke pretpostavlja.

Obzirom da je Jaša Tomić i zvanično preuzeo uređivanje Zastave, Srpska liberalna stranka je na konferenciji održanoj 2. novembra 1898. godine donela odluku o prekidu bilo kakve saradnje, smatrajući da su radikali ovo izazvali rušenjem osnovne moralne baze te saradnje. O situaciji koja je u tom momentu zadesila Srpsku liberalnu stranku najbolje govore reči njenog predsednika dr Ilije Vučetića: „Polit se povukao, a ja ne mogu na sebe primiti teret rukovođenja partijom. Nema ljudi! Niko ne želi raditi, primiti odgovornost.“[4] Opšta pasivizacija je zahvatila Srpsku liberalnu stranku, u trenutku dok su radikali bujali.

Opšte narodno nezadovoljstvo i velika politička kriza je bez uticaja narodnosti uzdrmala Banfijevu vladu do te mere da je Banfi zarad očuvanja vlade i stranke februara 1899. godine podneo ostavku – na njegovo mesto je došao Kalman Sel.

Veliki udarac za Srpsku liberalnu stranku dogodio se 16. maja 1901. godine smrću Nikole Joksimovića, urednika Branika i jednog od stubova partije i njene ideje. Na mestu urednika Joksimovića je nasledio istaknuti liberal Janko Perić, koji se već jednom ranije našao na istoj poziciji za vreme Joksimovićeve prethodne bolesti i boravka u Srbiji i Dalmaciji.[5]

Zanimnjiva je činjenica da stranka od 31. avgusta 1901. godine u svom glasilu počinje sebe da naziva isključivo liberalnim, potpuno zamenjujući termin slobodoumna terminom liberalna.[6] Naziv Srpska narodna slobodoumna stanka biće korišćen još samo u Autonomnom programu koji će biti donet sledeće godine.

U pokušaju da obnovi i pojača partijsku organizaciju Ilija Vučetić je počeo da poziva istaknute liberale na češće konferencije. Takav poziv je dobio i budući sekretar Matice srpske Tihomir Ostojić. Disonantno mišljenje Tihomira Ostojića nije prihvaćeno od vrha Srpske liberalne stranke, koje je sada bilo sklonije da uvaži dugogodišnji stav dr Stevana Maleševića o neophodnoj aktivnoj političkoj borbi, uključujući i učešće na izborima za Ugarski sabor. Već 14. septembra 1901. godine Srpska liberalna stranka je uputila poziv srpskim biračima da izađu na izbore i glasaju za srpske liberalne kandidate.[7] Za razliku od njih, Srpska narodna radikalna stranka je 15. septembra održala konferenciju u Novom Sadu na kojoj je pozvala Srbe na bojkot izbora i izdala striktnu zabranu svojim članovima da učestvuju u izbornim radnjama. Po pitanju pasiviteta došlo je do potpune zamene dotadašnjih politika liberala i radikala, a radikalska obrazloženja bojkota bila su identična onome koje je izneo liberal Tihomir Ostojić.

U politički život u toku predizborne vreve se vratio i Mihailo Polit Desančić, koji je ispred Srpske liberalne stranke kandidovan za poslanika za Ugarski Sabor. Izbori koji su održani početkom oktobra 1901. godine, predstavljali su veliki poraz za odluku liberala da na njima učestvuju, s obzirom na to da izborni uslovi u praksi nisu odgovarali sadržaju novih zakona i birači su bili podvrgnuti pritisku. Polit je izgubio na izborima, koje su radikali bojkotovali. Na izborima je ipak pobedio jedan srpski opozicioni poslanik – LJuba Pavlović, lekar iz Novog Bečeja, radikal koji se oglušio o stranačku odluku o bojkotu i nakon izbora se okrenuo Srpskoj liberalnoj stranci[8], ali pored zbližavanja sa liberalima trudio da ostane srpski opozicionar, bez stranačkih obeležja. U Velikokikindskom srezu izbornu pobedu odneo je Pavle Eremić kao kandidat vladine mađarske Liberalne stranke.[9] Pomenuti Eremić je više puta u prethodnom periodu bio učesnik na konferencijama i zborovima i kandidat na izborima za Srpski narodno-crkveni sabor Srpske liberalne stranke.[10] U susednom Tursko-kanjiškom srezu, kao Eremićev partijski saborac pobedio je čuveni mađarizator Bela Talijan.[11]

Polit  je od 1875. godine bio zastupnik crkvenih fondova, Lazar Milošev od 1890. upravnik upravnik srpskog Centralnog kreditnog zavoda, čiji je predsednik uprave od 1890. godine bio dr Ilija Vučetić, a član čuveni školski upravnik Arkadije Varađanin.  Putem finansijskih institucija srpski liberali su održavali bliske poslovne odnose sa mnogim Srbima vladinovcima, sa kojima su bili ideološki suprotstavljeni. Radikali su upravo u ovom periodu intenzivirali kampanju u kojoj su pokušavali da pokažu da su Polit i Vučetić, marionete kojima upravljaju Milošev i Varađanin kao glavni finansijeri.

Osokoljena rezultatima izbora za državni Sabor, Ugarska vlada je procenila da je sazreo trenutak da se završi započeti posao vezan za srpske autonomne organe, pa je izdejstvovano da kruna 5. marta zakaže Srpski narodno-crkveni sabor za maj 1902. godine. Raspisivanje izbora za Srpski sabor, označilo je početak žestoke međusobne utakmice Srpske liberalne stranke koja je bila povezana sa srpskim samostalcima iz Hrvatske i Srpske radikalne stranke. „O ovome novosadski veliki župan izveštava vladu i konstatuje: da se u izbornoj kampanji bore četiri stranke – najjači su radikali, najslabiji, pak, liberali, koji su samo ostatak ostataka stare Miletićeve stranke.“

Najznačajniji trenutak u predizbornim aktivnostima Srpske liberalne stranke je zbor u Novom Sadu održan 22. aprila 1902. godine, kojim su rukovodili Lazar Milošev i Arkadije Varađanin. Obzirom da su radikali još 1897. godine, a samostalci nešto ranije 1902. godine, usvojili svoje „avtonomne“ programe, Srpska liberalna stranka je na zboru u Novom Sadu, usvojila svoj „Avtonomni“ program – birački program i platformu za politiku na Srpskom narodno-crkvenom saboru.[12] Autonomni program nije predstavljao nikakvu reviziju Bečkerečkog programa, već više manifest vezan za specifično pitanje politike koju treba zastupati u organima srpske autonomije. Liberali su kao osnovni programski cilj definisali borbu „da se srpskom pravoslavnom narodu u mitropoliji karlovačkoj uspostavi potpuno uživanje njegove narodno-crkvene avtonomije, te da se otklone sve dosada učinjene, a onemoguće dalje povrede narodno-crkvene avtonomije.“[13] Program je kao predsednik Srpske liberalne stranke potpisao Ilija Vučetić, a kao sekretar Janko Perić.

Bez obzira na program, opšti pad Srpske liberalne stranke, koji je dobro uočio novosadski župan, bio je nezadrživ. Srpski liberali su osvojili svega pet mandata na saborskim izborima i postali najmanji klub, u odnosu na 11 vladinovaca, 19 samostalaca i čak 37 radikala koji su na ovim izborima predstavljali nadpolovičnu većinu. Liberali nikada više neće povratiti svoju nekadašnju snagu na političkom polju srpske autonomije. Borbe koje su na Srpskom narodnom crkvenom saboru vođene oko „Manastirske uredbe“, beočinske cementare i izbora patrijarha, protekle su bez bilo kakvog uticaja srpskih liberala.

Dr Ilija Vučetić je već juna 1902. godine podneo ostavku na funkciju predsednika i člana središnjeg odbora Srpske liberalne stranke. Međutim, povlačeći se sa čela i položaja koji su podrazumevali odlučivanje u samoj stranci, Vučetić se nije distancirao od stranke već je ostao na raspolaganju da kao neko ko više neće toliko biti u fokusu radikalskog napada, koliko mu zdravlje dozvoli, doprinese unapređenju srpskog narodnog života. [14]

Nakon kraćeg vraćanja u politički život u toku gubitničke kampanje za Ugarski sabor 1901. godine, Mihailo Polit Desančić je ponovo izgubio politički elan. Polit je početkom 1903. godine napomenuo da nema više ambicija i da je, u skladu sa svojim poodmaklim godinama, zaključio svoje račune.“[15]

Posle nenadoknadivog udarca koji je stranka doživela gubitkom Miše Dimitrijevića, deceniju kasnije izgubila je i Nikolu Joksimovića, a Polit i Vukčević su se pasivizarali. Nastupio je period potpunog opadanja Srpske liberalne stranke, koju je u životu držala još samo intelektualna oštrica Branika, na čelu sa Jankom Perićem.

Pod pritiskom opozicije vlada Kalmana Sela je 27. juna 1903. godine podnela ostavku, a novu vladu je sastavio Karolj (Karlo/Dragutin) Hedervari, koji je pre toga u periodu 1883-1903. bio hrvatski ban. Nova vlada je došla u veoma zategnute odnose sa carem/kraljem Francom Jozefom. Vlada je ipak 3. novembra 1903. godine podnela ostavku, a novu Ugarsku vladu je formirao Ištvan Tisa predstavnik zemljoradničke aristokratije. Ištvan Tisa je zauzeo mnogo tvrđi neprijateljski položaj prema opravdanim zahtevima nemađarskih narodnosti, ne libeći se da ako proceni da je potrebno upotrebi i silu protiv opozicije.

Radikali koji su od 1902. do 1910. godine suvereno vladali Srpskim narodno-crkvenim saborom su se podsmevali Srpskoj liberalnoj stranci, nazivajući je pokojnom i nepostojećom. U čišćenju preostalih srpskih liberala iz autonomnih ustanova, radikali su ih javno izrugivali predstavljajući ih kao odnarođene birokrate i buržuje protivne širokim narodnim masama koje radikali predstavljaju.

Dr Ilija Vučetić, je 4. januara 1904. godine kao član municipalnog odbora podneo ostavku na preostale javne funkcije, na članstvo u tri pododbora.[16] Kao član municipalnog odbora bez dodatnih zaduženja, Vučetić je 4. februara održao govor u gradskoj skupštini tražeći podršku za Srpsko narodno pozorište. Ovo je bio ujedno i poslednji javni nastup nekadašnjeg predsednika Srpske liberalne stranke koji je umro 23. jula 1904. godine, a sahranjen nekoliko dana kasnije, na svoj šezdeseti rođendan.[17]

Smrt dr Ilije Vučetića je predstavljala ogroman gubitak za Srpsku liberalnu stranku, koja je bez organizovanog vođstva, pasivna i dezorijentisana dočekala sledeće izbore za Ugarski sabor do kojih je došlo u januaru 1905. godine.

Izbore januara 1905. godine, srpski liberali su dočekali neorganizovani i opredeljeni za pasivnost. Radikali su u izbornu kampanju ušli žestoko ističući sedmoricu kandidata. Međutim, od srpskih opozicionih kandidata na ovim izborima pobedu je ponovo odneo samo kandidat u novobečejskom srezu, nekadašnji radikal koji se okrenuo Srpskoj liberalnoj stranci, LJuba Pavlović.[18] Pored kandidata mađarskih stranaka Pavlović je pobedio i Mitu Mušickog, favorita Srpske narodne radikalne stranke, kandidovanog između ostalog i u ovom srezu.[19] Iako blizak srpskim liberalima, a konfrontiran sa svojom bivšom radikalnom strankom, Pavlović je ponovo izbornu pobedu ostvario kao vanpartijski srpski opozicioni kandidat, koristeći za bazu i glasače pasivnih liberala, ali i deo radikalskih glasača koji mu je ostao veran. Međutim, kritika koju je trpeo od Jaše Tomića, Zastave i Srpske narodne radikalne stranke, izazvale su kod Pavlovića ogromnu rezignaciju, usled koje je uskoro potpuno napustio politiku.[20]

Izbori za Ugarski sabor su doveli do malo očekivanog rezultata – mađarska opozicija je trijumfovala nad do tada vladajućim mađarskim liberalima. Mađarska opozicija je ukupno imala 254 mandata, a mađarski liberali samo 159. Sama Nezavisna stranka je osvojila 166 mandata, a sa svojim koalicionim partnerima ukupno 235 mandata. Narodnosti su osvojile ukupno 10 kandidata, a bilo je i sedam vanstranačkih poslanika. Franc Jozef nije želeo da uvaži volju mađarskih birača pa je umesto opoziciji formiranje vlade poverio komandantu kraljevske garde Jožefu Fehervariju. Nova vlada je naišla na izuzetno organizovan i snažan otpor opozicije, pa je posle nekoliko meseci pokušala da podnese ostavku, koju je kralj odbio. Pošto su lokalni i županijski organi, pod kontrolom opozicije zajedno sa Saborom, odbijali da sarađuju sa vladom, ista je 19. februara 1906. godine, uz pomoć vojske, raspustila Sabor i uvela apsolutizam. U periodu apsolutizma došlo je do pregovora mađarske opozicije sa kraljem što je rezultiralo formiranjem nove vlade na čelu sa Šandorom Vekerveleom, krajem marta 1906. godine. Nova vlada je odmah raspisala vanredne izbore za Ugarski sabor, koji su održani između 19. aprila i 8. maja. Na njima više nije učestvovala nekadašnja vladina Liberalna stranka, koja je bila raspuštena.[21]

Izbori za Ugarski sabor proleća 1906. godine imali su izuzetan značaj zbog ponovnog aktiviranja i kandidature sedamdesettrogodišnjeg dr Mihaila Polita Desančića za poslanika Velikokikindskog okruga. Za ove izbore narodnosti su se dobro pripremile, kako ne bi došlo do međusobnog oduzimanja glasova već sinergije i solidarnosti. Politova kandidatura u Kikindi predstavljala je suštinski oblik popustljivosti radikala. Iako nije potpisana nikakva zvanična koalicija suštinski su radikali pomogli Politov izbor u Kikindi, pošto nisu predložili radikalskog kandidata. U svom predizbornom govoru Srbima biračima, pored standarne kritike raznih nepočinstava Ugarske vlade i pogubnih efekata mađarizacije, Polit je izneo potpuno drugačije mišljenje o radikalima istakavši: „Ja sam, gospodo i braćo, bio nekad protivnik socijalista, jer sam držao da će srpske socijaliste napustiti svoju srpsku narodnost i da će postati ravnodušni prema interesima Srpstva. Ali od kad su srpske socijaliste izjavile da oni i kao socijaliste hoće da ostanu dobri Srbi, ja socijalistički pokret pratim sa velikom pažnjom.“[22] Mihajlo Polit Desančić je odneo pobedu na izborima zajedno sa još trojicom srpskih opozicionih kandidata, radikala, Mitom Mušickim (Titelski srez), Jovanom Manojlovićem (Ozorski srez) i Jašom Mrkšićem (Novobečejski srez). Od srpskih opozicionih kandidata sa kojima je Polit zajedno nastupao, nije prošao samo Jaša Tomić u Beloj Crkvi.

Prilikom verifikacije mandata došlo je do pokušaja da se ospori Politov mandat zbog toga što je „fanatizirao srpske birače, koje su popovi u crkvi zaklinjali da glasaju za Polita“, ali je do verifikacije ipak došlo. Narodnosni poslanici – 14 Rumuna, 7 Slovaka i 4 Srbina su formirali narodnosni poslanički klub u Saboru. Polit se neća zamerati radikalima sve do izborne kampanje za Srpski narodno-crkveni sabor krajem novembra 1906. godine.

Nakon izbora za Ugarski sabor, otpočela je izborna borba za Srpski narodno-crkveni sabor. Branik i Srpska liberalna stranka su žestoko napadali radikale. Srpski liberali su prethodni Sabor na kome su radikali osvojili većinu okarakterisali istakavši da je radikalski sabor „bio sabor izdajica, radio je u delokrugu koji je odredila mađarska vlada, sednice su protekle u mučkim raspravama, radikali su popunili autonomne organe svojim ljudima, a sve je to čist jezuitizam radikalskog Mefista – Jaše Tomića.“[23] Neverovatna aktivnost Tomića koji je držao zborove po mestima južnog Banata gde se kandidovao i za poslanika za Srpski narodno-crkveni sabor je smetala srpskim liberalima, koji su insistirali na tome da se njemu kao ubici ne dozvoli kandidatura za poslanika na Srpskom saboru. Zahtev Srpske liberalne stranke je podržao i istaknuti teolog, dalmatinski episkop Nikodim Milaš, koji je zaključio da ubica ne može ni birati niti biti biran u organima narodno-crkvene autonomije.[24]

Analogno prethodnim izborima za Ugarski sabor, Srpska liberalna stranka je odlučila da njen lider, i na izborima za Srpski narodno-crkveni sabor bude kandidat u Velikoj Kikindi, „najvećoj srpskoj opštini“ severno od Save i Dunava. Ovaj put radikali nisu bili ni najmanje blagonakloni prema Politu, pa je došlo do žestokih političkih sukoba, a da agituje protiv Polita, kao radikal došao je i Miletićev sin Slavko iz Vršca. Polit je u svojim predizbornim obraćanjima identifikovao krivce za stanje u srpskoj autonomiji, a to su po njemu jednako bili radikali (saborska većina), visoki kler i Ugarska vlada. Srpska liberalna stranka je u izbornoj kampanji izgubila korak sa radikalima koji su masovno agitovali i davali socijalna obećanja širem biračkom korpusu ističući da će nakon ponovne pobede pod povoljnim uslovima podeliti manastirsku zemlju u arendu siromašnim srpskim zemljoradnicima i podeliti povoljne kredite od novca koji se nalazio u narodno-crkvenim fondovima. Srpska liberalna stranka je doživela potpuni poraz na ovim izborima za Srpski narodno-crkveni sabor, dobivši samo jednog poslanika – dr Mihaila Polita Desančića, izabranog u Velikoj Kikindi. Polit se našao sam između 40 radikala i 29 samostalaca iz Hrvatske. Još jedna sličnost između Politovog mandata na Ugarskom i Srpskom narodno-crkvenom saboru je činjenica da je i na Srpskom saboru pokušan da se ospori Politov mandat od strane radikala, koji su doneli odluku da se sprovede saborska istraga. Radikali su tvrdili da je u Kikindi došlo do propusta u vođenju biračkog spiska, a u odbranu jedinog poslanika Srpske liberalne stranke, stali su jednoglasno srpski samostalci. Ukupno 10 saborskih sednica je proteklo u diskusijama vezanim za verifikaciju mandata jedinog preostalog liberala, što govori o žarkoj želji Srpske narodne radikalne stranke da se konačno u potpunosti iskoreni, njihov nekada glavni politički oponent unutar srpskog opozicionog pokreta. Radikali nisu uspeli da ponište sporni mandat, ali je rascep u Srpskom narodno-crkvenom saboru kulminirao, pa su samostalci napustili njegov rad.

Do čvršće saradnje radikala sa Ugarskom vladom koja je sankcionisala uredbe koje je donosio radikalski Srpski narodno-crkveni sabor izabran 1906. godine, nedvosmisleno je došlo. Period u kome je Srpska radikalna stranka sedela na dve stolice, sarađujući sa vladom, ali i sa narodnosnom opozicijom, ojačao je poziciju Srpske liberalne stranke. Međutim, liberali su ipak ostali bleda senka svoje nekadašnje političke aktivnosti i u narednom periodu će se boriti da ne izgube i preostalo poslaničko mesto u oba Sabora.

Ono što su pokušali da na polju asimilatorstva sprovedu u delo prethodni ugarski ministri prosvete pošlo je za rukom 1907. godine Aponjiju koji je izdejstvovao usvajanje novog zakona koji se odnosio na upotrebu mađarskog jezika u školama. Zakonom je bilo predviđeno obavezno učenje mađarskog jezika u svakoj godini školovanja, po programu ministra prosvete što je za cilj imalo da „svako nemađarsko dete po svršetku četvrtog razreda bide u stanju da svoje misli u reči i pismu razumljivo na mađarskom jeziku izražava.“[25] Pored pomenutog, zakon je predvideo obavezu da se mađarski uvede kao nastavni jezik i u veroispovednim školama gde ima učenika čiji su roditelji ili staratelji izrazili želju za tim, ili učenika čiji je mađarski maternji jezik. Zakon je zabranio da se narodna škola koja u jednom trenutku pređe na mađarski nastavni jezik ikada više vrati na nemađarski nastavni jezik. Pored navedenog, uspostavljena je suprematija državnih u odnosu na autonomne organe u odnosu na učitelje i nastavnike.[26]

Rezolucija koju je šef Srpske liberalne stranke podneo Ugarskom saboru u nastojanju da se spreči usvajanje Aponjijevog zakona, aklamacijom su podržali Srbi okupljeni na velikom narodnom zboru u Bečkereku 31. marta 1907. godine, na kome je sakupljeno i 30 hiljada potpisa srpskih majki za očuvanje srpskih narodnih veroispovednih škola. Međutim, ovaj zbor koji je imao karakteristike opštenarodnog, organizovali su radikali, koji su predstavljali i većinu govornika – izvestilac je bio Jaša Tomić, lično. Uznemirenost Srba i drugih nemađarskih narodnosti nije uticala na sprovođenje donetog zakona.

Najveće napade i kritike lider Srpske liberalne stranke trpeo je u ugarskom saboru od poslanika Šome Višontaia, nekadašnjeg branioca Jaše Tomića.[27] Višontaieve optužbe su se kretale od tvrdnji da Polit i Srpska liberalna stranka ne uživaju nikakvo poverenje srpskog naroda, do optužbi za izdajničko ponašanje prema Mađarima i samim tim Mađarskoj, odnosno Ugarskoj.[28] Višontai je pokušavao da denuncira Polita, kako bi sebi stekao popularnost među mađarskim nacionalistima, sklanjajući sa druge strane prepreku koju je Polit predstavljao srpskim radikalima.

U ovom periodu došlo je i do formiranja jedne sasvim nove političke grupacije među Srbima Ugarske, čije najčvršće uporište je upravo bila Kikinda, Politova izborna baza. Reč je o demokratama okupljenim oko Srpskog glasa koji je počeo da izlazi krajem aprila 1907. godine. Demokrate su na konferenciji u Novom Bečeju, jula 1908. godine usvojili svoj program koji je bio jednako usmeren i na rešavanje srpskih nacionalnih pitanja, ali i na demokratizaciju, decentralizaciju i izgradnju socijalno pravednog društva.  Kikindske demokrate na čelu sa Vasom Stajićem, Vasom Jakšićem i Milutinom Jakšićem, nikada neće u potpunosti organizovati Demokratsku stranku, ali će figurirati kao politički faktor koji je među Srbima imao izvesnu težinu.

Na Srpskom narodno-crkvenom saboru jedini poslanik Srpske liberalne stranke se žestoko konfrontirao radikalskoj većini, zalažući se protiv usvajanja Manastirske uredbe, koju su sasvim izvesno radikali dogovorili sa Ugarskom vladom. U svojoj borbi Polit je dobio podršku od klera i samostalaca, ali je ostao usamljen u saboru. Radikalska većina je februara 1907. godine usvojila, a Ugarska vlada trinaest meseci kasnije potvrdila Manastirsku uredbu, kojom su srpski manastiri postali narodno-crkvena dobra, a njihovi posedi su putem javnog nadmetanja mogli biti davani u najam zakupcima. Srpska liberlana stranka je oštro kritikovala ovu uredbu i spregu Ugarske vlade i Srpskog sabora, pronalazeći u tome put da se srpska manastirska zemlja dodeli mađarskim naseljenicima i zakupcima. Srpska liberalna stranka i njen jedini poslanik su kritikovali i izbor novog patrijarha 1908. godine, nakon smrti prethodnog. Radikali su izabrali vršačkog episkopa Gavrila Zemjanovića, ali pošto je Ugarska vlada odbila da prihvati ovaj izbor, radikali su se saglasili sa njim, i protivno etičkom shvatanju Srpske liberalne stranke glasali za vladinog kandidata budimskog vladiku Lukijana Bogdanovića.

Mladi pančevački liberal dr Nikola Milutinović i dr Branislav Stanojević su pokazali svoju aktivnost u punom intenzitetu u periodu 1908-1910. godine, pre svega u pokušajima saradnje sa demokratama i Srpskim glasom protiv koalicione politike radikala prema mađarskim partijama.

Svoj poslednji govor u Ugarskom saboru 27. januara 1910. godine, vođa Srpske liberalne stranke Mihailo Polit Desančić, održao je, ili bolje rečeno pokušao je da održi govor obzirom da su ga mađarski poslanici ometali dobacivanjem, a predsenik Sabora mu je oduzeo reč.

Uz pomoć dvora od nekada vladajućih mađarskih liberala i još nekoliko političkih činilaca, formirana je Nacionalna stranka rada, čiji je bio cilj da posle narednih izbora podrži novu vladu nekadašnjeg hrvatskog bana, a sada predsednika Ugarske vlade imenovanog ponovo od strane dvora na koncu 1909. godine Karolja Kuena Hedervarija. Uzdajući se u pobedu Nacionalne stranke rada, kralj je raspustio Ugarski sabor 24. marta 1910. godine i raspisao saborske izbore za kraj maja, početak juna te godine.

Srpski liberali su ponovo kandidovali Polita u Kikindi, a radikali su napravili sporazum sa Nezavisnom četrdesetosmaškom partijom o međusobnoj podršci i podeli izbornih srezova te istakli kandidate u uzdinskom, novobečejskom, belocrkvanskom, turskokanjiškom i titelskom srezu. Međutim, i vođa Srpske liberalne stranke i svi radikalski kandidati su izgubili izbore. U nekolicini Srba koji su izabrani na listi vladine Nacionalne stranke rada koja je pobedila na izborima, bio je i Živko Bogdan iz Kikinde, nekadašnji srpski liberal.

Kandidaturu šefa srpskih liberala u uzdinskom srezu za poslanika na Srpskom narodno-crkvenom saboru, pokušali su radikali da onemoguće koristeći se ismevanjem i vređanjem ostarelog dr Mihaila Polita Desančića. Uprkos tome, Polit je izabran za poslanika na Saboru koji je uveliko počeo da gubi smisao. Ovaj put su većinu na saboru ostvarili srpski samostalci iz Hrvatske, koji su stupili u saradnju sa Kuenom i Ištvanom Tisom. Međutim, srpska autonomija će uskoro biti ukinuta.

Opšte nezadovoljstvo Srba sa asimilatorskom politikom koju je država sprovodila nad njima, nepristajanje da se odreknu svoje srpske narodnosti, protivljenje Srba okupaciji i aneksiji Bosne i Hercegovine, srpske simpatije prema Srbiji u toku carinskog rata, stvaranje srpsko-hrvatske koalicije u Hrvatskoj i Slavoniji, solidarnost i senzibilisanost srpskog mnenja prema nepravedno uhapšenim istaknutim Srbima u Hrvatskoj u toku Veleizdajničkog procesa – sve navedeno je razvilo izuzetnu srbofobiju u političkim krugovima Austrougarske. Naročito su pripreme Srbije i drugih balkanskih država i naroda za konačno nacionalno oslobođenje Balkana od Turske, što će Prvim balkanskim ratom otpočeti oktobra 1912. godine, izazvale paranoju da se slične emocije i oslobodilačke težnje srpskog naroda ne preliju u Austrougarsku, koja je sa nemačkim militantnim krugovima planirala dalju politiku ekspanzije i hegemonije. U opštoj atmosferi srbofobije Fran Jozef je 25. jula 1912. godine doneo odluku da se ukine Srpska narodno-crkvena autonomija, iako je ona spregom dvora i Ugarske vlade odavno obesmišljena i svedena na nekakvo prosvetno, veroispovedno savetodavno telo.

Najznačajniji organ, odnosno glasilo Srpske liberalne stranke – Branik, je u vanrednom broju istog dana obavestio srpsku javnost o ukidanju autonomije.[29] Odluka Austrougarskog cara Franca Jozefa o ukidanju srpske nerodno-crkvene autonomije 25. jula 1912. godine, egzistencijalno je uzdrmala Srbe u Austrougarskoj. U izmenjenim političkim okolnostima nastavljena je srpska politička delatnost, o čemu govori i nekoliko opozicionih savetovanja (Budimpešta, 20. avgust) kao i zbor održan u Novom Sadu 15. septembra 1912. godine pod predsedništvom političkog lidera Srpske liberalne stranke, na kom su se pored liberala okupili i samostalci, radikali i demokrate…  Stvoreno je zajedničko kordinaciono telo srpskih opozicionih stranaka na čelu sa demokratom Milutinom Jakšićem.

Značajnu ulogu u ovoj kordinaciji zauzela je Srpska liberalna stranka, koju je zastupao dr Stevan Malešević. Ukidanje autonomije dovelo je i do već poznatog sindroma odlaska starijih liberala u pasivnost, pa će izuzev Stevana Maleševića glavnu reč u ovom periodu imati Nikola Milutinović i Branislav Stanojević. U ovom periodu dolazi do različitih međuodnosa srpskih opozicionih stranaka. Izražena je velika bliskost demokrata i liberala, ali u pojedinim momentima i radikala i liberala, kao na primer kada su liberal Kamenko Jovanović i radikal Mita Mušicki protiv uvlačenja crkvenih opština u borbu za vraćanje autonomije što su predložile demokrate. Kako ne bi poslužio kao izgovor za razdor zajedničkog pokreta srpske opozicije, Jaša Tomić nije formalno učestvovao u zajedničkim organima, pošto je i radikalna stranka zaključila da u vremenu koje je nastupilo, veću vrednost predstavlja srpsko jedinstvo nego brojčana nadmoć jedne političke opcije.[30] Na konferenciji srpske opozicije održane 20. maja 1914. godine Srpsku liberalnu stranku je predstavljala „stara garda“ Polit, Varađanin i Malešević. Na ovom sastanku su za predsedavajuće novog koordinacionog tela izabrani Polit i radikal Jojkić. Nakon ove konferencije samostalci su se distancirali od koalicije.

Poslednja aktivnost Srpske liberalne stranke pre početka Prvog svetskog rata, za koju se može reći i da je poslednja relevantna aktivnost ove političke organizacije, bila je kandidatura dr Mihaila Polita Desančića na, usled smrti prethodnog poslanika, upražnjeno mesto za poslanika na Ugarskom saboru 1914. godine u Velikoj Kikindi. Polita je podržao i na predizbornom zboru se okupio čitav srpski opozicioni pokret sem samostalaca, ali u atmosferi koja je vladala u Ugarskoj, nije više postojala mogućnost da ni jedan srpski opozicionar pa ni Polit koji je bio u veoma poznim godinama, kroči u parlament.[31]

U toku rata, istaknuti članovi Srpske liberalne stranke su se nalazili ili u zarobljeništvu ili u emigraciji ili van fokusa neprijateljske javnosti. Nakon oslobađanja ovih krajeva od strane srpske vojske, predsednik Velike narodne skupštine 25. novembra 1918. godine kojom su Banat, Bačka i Baranja prisajedinjeni Srbiji bio je liberal Arkadije Varađanin, a liberali na skupštini su glasali unisono sa radikalima. I sekretar Velike narodne skupštine bio je liberal Mita Đorđević. Nakon formiranja narodnog odbora u kom su takođe dominirali radikali, Varađanin je bio njegov potpredsednik. Janko Perić urednik Branika, koji je zarobljeništvo proveo sa Jašom Tomićem, otvoreno je pristupio radikalima. Nakon rata, utvrdivši da je prisajedinjenjem „Srpske Vojvodine“ Srbiji prestao razlog za postojanje Srpske liberalne stranke i da novi državni okviri pretpostavljaju nove forme političkog organizovanja, Srpska liberalna stranka je prestala da postoji. Određene pojedince i odbore nekadašnje Srpske narodne liberalne stranke zajedno sa demokratama i samostalcima naći ćemo u novoformiranoj Demokratskoj stranci.[32] Polit, koji je rat proveo u peštanskoj internaciji i pod policijskim nadzorom u Novom Sadu gde je morao da proda svu imovinu i odseli se što dalje od srpske granice, srpsku vojsku je dočekao u okolini Temišvara, gde je na predlog Narodnog veća kao istaknuti srpski prvak trebalo da pozdravi oslobodioce, od silnog uzbuđenja i nekontrolisane sreće doživeo je lakši moždani udar – preminuo je 30. maja 1920. godine.[33]

[1]Branik 118, 18. X 1896.

[2]A. Forišković, nav.delo, 118.

[3]ROMS 17.115, Branislav Stanojević – Kamenku Jovanoviću, Novi Sad 5.7.1897.

[4]ROMS 27. 737, Ilija Vučetić – Stevanu Maleševiću, Novi Sad  9. 4. 1900.

[5]Branik 53, 17. V 1901.

[6]Branik 98, 31. VIII 1901.

[7]Branik 104, 14. IX 1901.

[8]L. Rakić, nav.delo, 139-140.

[9]A. Forišković, nav.delo, 125.

[10]A. Lebl, nav.delo. 286.

[11]A. Forišković, nav.delo, 125.

[12]Videti: Avtonomni program Srpske narodne slobodoumne stranke – V. Krestić, R. LJušić, nav.delo, 237-241.

[13]V. Krestić, R. LJušić, nav.delo, 237.

[14]Isto.

[15]Dejan Mikavica, Mihailo Polit Desančić vođa srpskih liberala u Austrougarskoj, Novi Sad 2007, 411.

[16]Istorijski arhiv grada Novog Sada (dalje: IANS), Fond 1 Magistrat slobodnog kraljevsko grada Novog Sada 1748-1918 (dalje F1), Predmet 1772/1904

[17]ROMS, M.6.172.

[18]A. Forišković, nav.delo, 132.

[19]Isto, 129.

[20]L. Rakić, Jaša Tomić, 105-106.

[21]A. Forišković, nav.delo, 133.

[22]Mihajlo Polit Desančić, Sve dosadašnje besede sa povesničkim crtama iz srpske političke borbe III-1 (1899-1908), Novi Sad 1910, 27.

[23]L. Rakić, Jaša Tomić, 204.

[24]Isto, 95.

[25]Dimitrije Kirilović, Pomađarivanje u bivšoj Ugarskoj, Novi Sad – Srbinje 2006,  61.

[26]Isto, 59-61.

[27]L. Rakić, Jaša Tomić, 92.

[28]M. P. Desančić, nav.delo III-1, 220-231.

[29]Branik 287,7. I 1912.

[30]A. Lebl, nav.delo, 299-301.

[31]Isto, 315.

[32]A. Lebl, nav.delo, 316-318.

[33]Mihaijlo Polit Desančić, Uspomene, Novi Sad 2006, 135-136.