Susret sa Beogradom: Francuzi o Beogradu na prelazu iz 19. u 20. vek

Susret sa Beogradom: Francuzi o Beogradu na prelazu iz 19. u 20. vek

Autor: dr Aleksandra Kolaković

Začetak preobražaja Beograda krajem 19. i početkom 20. veka u grad po uzoru na prestonice razvijenih država Evrope primetili su stranci koji su povremeno poslovno ili privatno posećivali Srbiju. Francuzi koji su tada pisali o Srbiji i Srbima nisu koristili samo poznatu literaturu i informacije dobijene od prijatelja ili saradnika, već i zapažanja tokom poseta ovom prostoru. Fragmentarne inforamacije o životu Srba i izgledu Beograda na prelazu vekova, mogu se pronaći i u izveštajima francuskih diplomata, koji su proveli deo svoje službe u Srbiji. Dela putopisne i memoarske književnosti, kao i prepiska francuskih i srpskih intelektualaca svedoče kakve su utiske Francuzi poneli iz Beograda. Oni su svoja zapažanja o Srbiji, srpskom narodu i srpskoj prestonici preneli u francusku sredinu.

Krajem 19. veka, Beograd i Beograđane francuskoj javnosti predstavio je Albert Male (Albert Malet), istoričar, diplomata u specijalnoj misiji na srpskom dvoru, a zvanično profesor srpskog kralja Aleksandra Obrenovića. Dnevnik sa srpskog dvora pisao je Male za svoju porodicu i najbliže prijatelje, a danas ovo svedočanstvo značajne faktografske vrednosti otkriva kako je u očima jednog stranca naviknutog na sjaj Pariza izgledao Beograd. Male je bio jedini francuski intelektualac koji je u kontinuitetu proveo dve godine u Srbiji i iz dana u dan se susretao sa ljudima i običajima o kojima je beležio svoje impresije. Za formiranje slike Beograda u Parizu značajni su i tekstovi u dnevnoj štampi, koji su postali učestaliji od Aneksione krize 1908. godine. Tada je Srbiju posetio i geograf Pol Labe (Paul Labbé) u službi organizacije La Société normande de géographie čiji je bio generalni sekretar.  Nakon boravka u Beogradu i Srbiji, Labe je održao niz predavanja o Srbiji širom Francuske. Publikovao je i spis Atravers la Serbie, Impressionsd’unrécent voyage. U vreme balkanskih ratova brojni izveštači su se našli na prostoru Balkana, Srbije i u Beogradu. Interesantno je kako je Srbiju, Srbe i Beograd video rudarski inženjer Alfons Mize (Alphonse Muzet), kada su francuski finansijeri ispitivali ekonomske kapacitete Balkana. Mize, kasnije francuski trgovački ataše u Beogradu, ispitivao je mogućnosti izgradnje železničke mreže. Kao plod boravka Mizea u Srbiji 1912.  nastala je knjiga Aux pays balkanique: Monténégro Serbie Bulgarie, čiji je značajan deo posvećen političkim prilikama u Srbiji, životu stanovništva, privrednim temama, a pre svega rudnim bogastvima Srbije. Početkom 20. veka vizuelno predstavljanje Balkana i Srba omogućile su i fotografske kampanje koje je pod pokroviteljstvom francuskog bankara i mecene Alber Kan (Albert Kahn) kao deo projekta Arhiv planete sproveo geograf Žan Brunes (Jean Brunhes).

Prvi susret Francuza sa Beogradom

Kada je početkom oktobra 1892. godine Alber Male prelazio granicu Srbije, prvo je primetio između dve ogromne vodene prevlake, ljupko naseo na stenoviti zub, Beograd, sa dva kubeta kraljevskog dvora koja se presijavaju na suncu. Prvi opis Beograda bio je dosta štur, ali odmah je uočio građevine izgrađene u francuskom stilu i vagone, koje su napravili francuski inženjeri. Već od železničke stanice na putu ka hotelu Imperijal, gde je bio smešten, Male je razočarano primetio: More prašine koje se u vreme kiša pretvara u jezero blata, kao i brdovitu ulicu prekrivenu užasnim oblutkom, oivičenu ružnim kućerinama belih fasada. Beograd je krajem 19. veka ostavljao utisak nesređenosti i nečistoće pri prvom susretu sa gradom, a Male je čak zaključio i da sunce nije divno sijalo utisak bi bio očajan. Ipak, prvi utisak izmenjen je kada je Male bolje upoznao Srbe i Beograd.

Stara kaldrma na beogradskim ulicama s rupama, provalijama i šiljcima, izazivala je sećanja kod Malea na trotoar u jednoj ulici u Klermonu, a nakon kraćeg boravka Male je uočio i kako se Beograd obnavlja, izgrađuje i menja u duhu približavanja modernim evropskim gradovima. Krajem 19. veka Male je prorekao: Ovo je buduća vrlo lepa i vrlo velika varoš i već postoje jedan ili dva baš lepa kraja grada podignuta s otmenošću: kuće sa najviše dva sprata i sa štukaturima na fasadama radost su za oči. Beograd je zaista krajem 19. i početkom 20. veka doživljavao preobražaj. Svedočanstva prošlosti i dokazi izgradnje budućnosti preplitali su se u očima putnika. Uočavana je i nemarnost uz stalne pokušaje da se grad razvije u pravcu modernih evropskih gradova. Pored Terazija, ulice u kojoj je smešten dvor, pažnju stranca osvajala je Knez Mihailova ulica. Male je bio oduševljen najpoznatijom beogradskom ulicom koja ne bi naružila ni neki kutak u Pasiju ili Oteju, dakle otmenim predgrađima Pariza. Kalemegdan, čaroban park, i pogled na ušće Save u Dunav i Zemun u daljini, bili su po Maleovom mišljenju sigurno jedan od najlepših vidika na svetu. Preobražaj Beograda i ušće Save u Dunav, kao i Kalemegdan, uočili su i drugi francuski intelektualci na početku 20. veka. Alfons Mize istakao je elemente približavanja života u srpskoj prestonici modernim evropskim centrima. Ono što je Male naslućivao, Mize je neku deceniju kasnije video na svom proputovanju kroz Srbiju i kroz opis života u srpskoj prestonici posebno pohvalio položaj veoma evropeizovanog Beograda.

Beograd – elementi orijenta i/ili zapadne kulture?

Putnici, čak i oni visokoobrazovani, dolazili su u Beograd i Srbiju noseći sa sobom određena znanja koja su poticala iz stereotipnih predstava ili na osnovu stavova o dve nejednake civilizacije na evropskom kontinentu i „inferiornoj Istočnoj Evropi“ koje je formulisao Žozef de Metr još 1819. Obazrivost i preovlađujuće uverenje u evropskoj javnosti krajem 19. i početkom 20. veka o Srbiji kao zemlji koja pripada Orijentu, vidljive su i u stavovima diplomata koji su jedan deo svoje karijere proveli u Beogradu i Srbiji. Takva svest živela je očigledno i među francuskim intelektualcima, koji su poznavali istoriju i političku i društvenu scenu Srbije. Ni njihovi kontakti, veze i saradnja sa Srbima nisu uvek lako menjali sliku Srbije kao egzotične zemlje u stalnoj borbi između tradicionalnog i modernog.

Imajte na umu da će onog časa kada se nađete s njim, neko stati na vrata da prisluškuje – ovo je Istok, bila je jedna od prvih upozoravajućih rečenica, koju je dugogodišnji francuski diplomatski predstavnik uputio kao savet Maleu prilikom njihovog prvog susreta u Beogradu. Dugogodišnja vladavina Turaka ostavila je neizbrisive tragove u kulturi, arhitekturi i mentalitetu Srba, što je još više pojačavalo utisak da je Srbija zemlja egzotike, mistike i običaja koji su bliži istočnim društvima nego savremenim društvima Zapadne Evrope. Iako su bile primetne težnje da se srpsko društvo uredi po ugledu na vodeće države Evrope, istorija, mašta i stvarnost mešale su se u očima stranca koji bi prolazio kroz srpska sela, varoši i gradove i dolazio u dodir sa Srbima.

Putnik kroz balkanske predele i Srbiju uočavao je elemente istočnjaštva i prenosio svest o tome francuskom društvu. Uverenje koje je preovladavalo o Srbiji kao egzotičnoj i zaostaloj sredini, kao i očekivanja da je Beograd po izgledu bliži dalekim istočnim gradovima, ponekad je stvaralo iznenađenje prilikom susreta sa gradom koji se razvijao po zapadnim modelima. Čak ni Male ne skriva veliko iznenađenje kada je ugledao kako u Beogradu postoje kočije sa krovom na otvaranje i otvorene kočije, koje vuku konji, a njima upravljaju učtivi kočijaši. Upotreba ćiriličnog pisma kod Srba, doprinela je stvaranju mističnog, tako svojstvenog orijentalnom. Profesor srpskog kralja, Male, istakao je kako su ga veoma nervirale brojne objave ispisane slovima koja ja ne umem da čitam – što je najnesnosnija stvar na svetu. Uz ćirilične natpise koje nije mogao da rastumači i nedovoljna znanja o Balkanu, Srbiji i Srbima, koja su projektovala određena očekivanja, putnik, čak i onaj sa visokim obrazovanjem, lako je dolazio do stvaranja prve slike o Srbiji kao nerazvijenoj zemlji koja pripada Orijentu više nego Evropi.

Ipak već 1909. Pol Labe uočava demokratske i patriotske elemente u Beogradu i Srbiji. Posebno je istakao kako je Srbija zemlja malih poseda i da gotovo nema klasa, a uporedio je i ljubav prema otadžbini Srba sa osećanjima koja gaje Francuzi prema Francuskoj. U vreme aneksije Bosne i Hercegovine Labe je visokom francuskom društvu prezentovao privredne i demokratske kapacitete Srbije, kao i simpatije prema Francuskoj i posebno istakao sličnosti francuskog i srpskog shvatanja patriotizma. U izveštaju dugogodišnjeg francuskog poslanika u Beogradu 1913. ostalo je zapisano da Srbin „živi od svoje mašte i od svog sna“, aludirajući na kosovski kult srpskih narodnih pesama i tradicije koji je „vekovima podržavao nacionalnost“. Balkanski ratovi potvrdili su da je Srbin „u trenucima krize, kadar za snažne težnje, težnje za samopregorom i za zanos žrtvovanja“.

Prenoćiti i ručati u Beogradu na prelazu vekaova

Predmeti interesovanja francuskih intelektualaca bili su široko postavljeni, pa su ostavili i zabeleške o izgledu hotela i restorana, kao i državnih institucija koje su posećivali. Male je ostavio opis hotela Imperijal, koji se nalazio u ulici Vase Čarapića, u prolazu pored Univerziteta, a u kome su odsedali ministri, državnici, profesori i novinari stranih listova. Ističući kako hotel Imperijal ima samo jedan sprat, Male je, ipak, bio zadovoljan smeštajem naglašavajući da su mu susedi bili srpski ministri Stojan Ribarac i Živojin Veličković, kao i dopisnik engleskog lista za politiku, književnost i trgovinu, Standard (Standard). Restoran koji je bio smešten u dvorištu, po Maleovom opisu prepunom bagremova i golubova, pružao je solidnu uslugu, sa skupim vinom osrednjeg kvaliteta, a stolovi postavljeni na verande gde užasne freske dočaravaju aleje u parku, vodopade, statue i romantične ruševine.

Maleovom oku nije promakao ni unutrašnji izgled Ministarstva inostranih dela, zgrade smeštene pored kraljevog dvora, koju je video kao običnu salu za prijem u crvenom plaštu, salon u Ulici Santije iz 1830., a pored navedenog, ni kabinet ministra u drvetu i koži nije ostavio neki jači utisak na francuskog profesora. Naravno da na Malea, kao i na druge francuske intelektualce odrasle i školovane u zemlji gde se umetnost visoko ceni, unutrašnjost srpskih kuća i institucija nije mogla ostaviti značajniji, već skroman utisak. Male je isticao skromno i ne uvek ukusno opremljen enterijer kuća i restorana, kao i da je tokom boravka uživao u francuskom restoranu, koji je držao Italijan, više nego u srpskim specijalitetima, koje je smatrao previše kaloričnim za jednog Francuza. Dve decenije kasnije Mize je degustirao paprenu i masnu hranu, koja je, na osnovu suda francuskog intelektualca, bila posledica česte upotrebe paprike u ishrani.

Živeti u Beogradu

Na osnovu Mizeovog teksta, kao i tekstova drugih francuskih intelektualaca, publicista i diplomata, gradi se slika o životu u srpskoj prestonici i Srbiji. Francuski autori uočavaju probleme u funkcionisanju grada i države, kao i svakodnevne brige građana. Mize je 1912. uočio sklonost ka olakom zaduživanju, nelikvidnost malih novčanih zavoda u unutrašnjosti, probleme u funkcionisanju birokratije, spore komunikacije i neprijatno ponašanje službenika. Da Mize i drugi Francuzi u svojim stavovima nisu bili zluradi i da su jasno uočili mane u svakodnevnom životu u Srbiji, bili su saglasni i saradnici Srpskog književnog glasnika. Preobražaj srpske prestonice, uvođenje struje, tramvaja, izgradnja ulica, obnavljanje starih i podizanje novih zgrada u duhu moderne evropske arhitekture nisu promakle radoznalom oku francuskih posetilaca. Beograd je krajem 19. veka gubio orijentalno obeležje, zadržavajući balkansko i prihvatajući evropsko. Konjski tramvaj vozio je Beograđane 1892. godine, a električni 1893. godine, kada je i proradila prva električna centrala i uvedeno osvetljenje. Promene koje su se odvijale u sferi politike i ekonomije, pratile su i promene u kulturi, školstvu i zdravstvu. Mize sa oduševljenjem piše o beogradskoj pozorišnoj sceni, osvrćući se na prijatnu salu i izvrsnu trupu.

O običajima, veri i proslavama kod Srba

Male je u svom Dnevniku sa srpskog dvora ostavio svedočanstvo o običajima koji su pratili proslavu svih većih srpskih verskih praznika. Utisak koji je Male stekao jeste da su Srbima bili značajniji običaji vezani za praznike nego sami praznici. Već prilikom prvog obilaska Saborne crkve u Beogradu istakao je: Ovde se razgovara kao na ulici; istina, nije bilo službe, da bi na kraju zaključio: Pored toliko pobožnih slika nema utiska pobožnosti. Male je prilikom opisa proslave verskih praznika u Beogradu istakao i nedostatak reda i discipline objašnjavajući kako je Srbija prava zemlja demokratije, zato što se svaki pojedinac smatra ravnim svom susedu i zato što se ne bi razumelo zašto bi taj i taj prošao pre toga i toga. Iako je smatrao da je Srbija poluevropska-poluistočnjačka zemlja, Male je uočavao promene koje su u srpsko društvo unosili povratnici iz Pariza i Beča i proricao da će one izazvati velike potrese u srpskom društvu.

Moda u Beogradu

Opis Beograđana i Srba u poslednjoj deceniji 19. veka kod francuskih intelektualaca stvara negativnu sliku o Beograđaninu koji pati od skromnog i neukusnog oblačenja, kao i nedostataka higijenskih navika. Male je već pri dolasku do hotela u kome je bio smešten, na pijačnom trgu ugledao mnogo ljudi u šarenoj odeći, prljavih iznad svega. Svečano oblačenje muškaraca, žena i dece u vreme praznika, koje je pored elemenata tradicionalne nošnje u Beogradu bilo po poslednjoj zimskoj modi u Parizu, nije promaklo oku kraljevog profesora. Za razliku od Malea, početkom druge decenije 20. veka, Alfons Mize uočava promene u životnim navikama i oblačenju. Pomenute promene i modernizacija gradova, ne samo da je zahvatila Beograd već i unutrašnjost, Mize ih je uočio i u Nišu. Ako se uporede Maleov i Mizeov tekst, stiče se utisak da su građani Beograda, tokom dve decenije, promenili način oblačenja i prilagodili ga tada važećim evropskim merilima.

Beograđanke

Srpska žena privlačila je pažnju putnika iz Francuske. Male je prilikom proslava i balova osetio potrebu da proveri obrazovanost mladih Srpkinja u toaletama iz Pariza koje su dolazile na zabave u DŽokej klub, govorile su tečan francuski i čitale su literaturu na francuskom jeziku.  Ipak Male, katolik i konzervativac bio je začuđen odabirom knjiga koje su tadašnje mlade Beograđanke čitale, kao što je na primer Emil, Dnevnik jedne žene ili Nova Eloiza. Maleovom oštrom oku i radoznalom umu nije promaklo ni da Beograđanke rado prihvataju novu modu pristiglu iz Pariza i drugih evropskih centara.

Beograđanke su krajem 19. veka, po opisu Novogodišnjeg bala 1893. godine, beskrajno iznad naših francuskih devojaka – mislim sa mondenske tačke gledišta – od kojih se može izvući samo „da“ i „ne“ ukoliko im niste rođak, brat ili drug iz detinjstva. One ovde jedva čekaju da ćaskaju, i to čine na sebi svojstven način: dva puta ženstvenije i, ako je moguće, dva puta radoznalije, koketnije, vragolastije, nasmejanije nego što to čine Francuskinje.

Svetski putnik Labe posebno je hvalio vrednoću Srpkinja u izradi ručnih radova i pripremanju ukusnih jela. Gotovo u isto vreme kada je Labe objavio svoj spis o Srbiji u francuskom časopisu Le Magazin Pittoresque, Marile Markovič publikuje članak „Les Femmes des Balkans“ („Žene Balkana“). U ovom članku o srpskim ženama istaknuta je velika razlika između onih koje žive u gradu i onih koje žive na selu. Srpska žena u gradu se više približava tipu žene na Zapadu. Time je patrijarhalni element vezan za život žene u Srbiji sve više bledeo u očima zapadnog čitaoca. Alfons Mize 1912. godine, takođe, uočava eleganciju srpskih žena. Na Mizea poseban utisak ostavljaju: elegantne žene i lepe radnje, prosto, ali otmeno odelo i držanje oficira, a hvali i lepotu originalnih kostima kod seljanki.

Novi pogledi na Srbe i Beograd

Dolazeći u Beograd i Srbiju, francuski intelektualci i pored određenih znanja, koja su bila veća nego kod prosečnog građanina Francuske, ipak nisu raspolagali sa dovoljno informacija. Male je po sopstvenom priznanju pre dolaska u Beograd bio prilična neznalica što se Srba tiče i tek je nakon čitanja dela Sen Rene Tajandijea Srbija: Karađorđe i Miloš, shvatio da je srpska istorija lepa i vrlo uzbudljiva. Na kraju prve decenije 20. veka pravnik, geograf i etnolog, Pol Labe, nepoznavanje Srbije u svetu poredio je sa nepoznavanjem Sibira. Francuski intelektualci bili su, dakle, svesni koliko još truda, istraživanja i proučavanja treba uložiti da bi taj deo Evrope postao poznat.

Iako obimom neveliki, tekstovi francuskih intelektualaca sa opisima Beograda, doprinosili su upoznavanju Francuza sa Srbijom i Srbima. Koliko su pojedini tekstovi u tome uspeli teško je precizno reći. Sasvim je izvesno da su oni tekstovi čiji su autori bili u prilici da ih plasiraju široj javnosti ili francuskoj eliti imali snažniji uticaj na stvaranje predstave o Srbiji i Srbima. Alber Male je nakon povratka u Francusku uživao  ugled odličnih poznavalaca Srba. Labeov tekst doprineo je upoznavanju Srbije jer je autor kao generalni sekretar Normandijskog geografskog društva imao dovoljno stručnog autoriteta da njegov rad nađe odjeka u francuskim naučnim i privrednim  krugovima. Mizeov tekst upoznao je francuske investitore sa karakterom Srba i ekonomskim mogućnostima ulaganja u Srbiji.

Iako su Male, Labe i Mize pisali pohvalno o Beogradu i Srbima, da bi se uklonili stereotipi bilo je potrebno i da se izmene političke okolnosti. Marija Todorova u studiji Imaginarni Balkan smatra da se predstava o stanovnicima Balkana kao primitivnim varvarima i nasilnicima zaokružila u prvoj deceniji 20. veka, a da su Srbi u središtu ove slike Balkana zbog događaja iz 1903. i 1914. godine. Ipak, u Francuskoj se slika Srba menjala i nosila određene specifične karakteristike. Utisci o Beogradu i njegovim stanovnicima, a posebno o promeni i modernizaciji grada, koje su ostavili Francuzi gosti srpske prestonice stvarali su nove poglede na Srbiju u francuskoj javnosti, kao i francuskim diplomatskim krugovima i utkani su u savezništvo i ideju večitog prijateljstva dva naroda.