Autor: Danilo Koprivica, politikolog
Živimo u vremenu u kome značajan deo međunarodne javnosti očekuje od Srbije i od srpskog društva, da se iskrenije suoči sa nedavnom prošlošću, smatrajući taj proces gotovo eliminacionim testom demokratije. Svesni neminovnosti suočavanja, u potrazi za mogućim rešenjima, posegli smo za istorijskim primerima iz dvadesetog veka, na osnovu kojih ćemo pokušati da se podsetimo ali i da naučimo, kako su se sa vlastitom prošlošću, suočila društva koja sebe smatraju uzornim demokratijama.
Nemačka jugozapadna Afrika
Priča o potresnim događajima na jugozapadu Afrike nije slučajan izbor. Iako se početni kolonijalni kontekst nije bitno razlikovao od uobičajene situacije na crnom kontinentu, sećanje dobija na posebnom značaju tek po izbijanju oružanih sukoba između pobunjenih autohtonih naroda i nemačke kolonijalne uprave. Tada postaje jasno da su način na koji je vršen sistematski progon i uništenje starosedelaca, kao i raznovrsni dokazani i nedokazani medicinski i biološki eksperimenti, dovoljno glasna najava za ono što će uslediti. Najpre u Prvom, a potom i u Drugom svetskom ratu. Bila je to najava koju svet nije želeo da čuje i da vidi, ili se, pak, širom zatvorenih očiju pravio da je ne vidi jer se sve dešavalo na tlu Afrike.
Zemlja
Namibija je smeštena na jugozapadu afričkog kontinenta. To je zemlja koja je sa zapada dugom obalom naslonjena na Atlantski okean, ali i zemlja pustinjskih beskraja i dina, koja se na istoku graniči sa Bocvanom, na severu sa Angolom i Zambijom, a sa juga sa JAR. Središnji deo čine prostrane visoravni.
U periodu 1884 – 1915. godine, veći deo današnje Namibije je bio kolonija carske Nemačke i nosio je naziv Nemačka jugozapadna Afrika. Ta teritorija i jedan daleko manji deo koji su kontrolisali Englezi, zapravo čini današnju Namibiju. Nakon nemačke kolonijalne uprave i nemačkog poraza u Velikom ratu, usledile su decenije dominacije JAR. Najpre sa međunarodnim legitimitetom, a nakon Drugog svetskog rata i bez tog legitimiteta. Napokon, 1990. godine, Namibija je postala nezavisna država, a privredno značajna luka Valvis Bej vraćena joj je tek 1994. godine.
Zbog prostranih sezonskih pašnjaka na visoravnima, poljoprivreda je glavni izvor prihoda za 2/5 njenih stanovnika. I to pretežno nekomercijalno stočarstvo. Glavna izvozna delatnost je rudarstvo, a izvoz minerala i dijamanata donosi više od pola spoljnotrgovinskih prihoda. Iako prema BDP, zemlja ne spada među najsiromašnije afričke države, glad je svakodnevna pretnja za mnoge njene stanovnike. Uzrok tome su velike socijalne razlike.
LJudi
Prema aktuelnim procenama u Namibiji živi oko 2,5 miliona ljudi a glavni grad Vindhuk, koji se nalazi u centralnom delu zemlje, broji preko 250.000 stanovnika. Crnci čine 87%, belci 6%, a melezi 7% stanovništva. Oko 80-90% stanovništva su hrišćani (od toga 50% luterani), dok lokalna verovanja praktikuje oko 10-20% stanovništva. Oko 13,4% odraslog stanovništva je HIV pozitivno.
Nakon Mongolije, Namibija je najređe naseljena država među suverenim državama sveta. Većinu stanovništva zemlje čine Bantu narodi, pre svih narod Ovambo koji je koncentrisan pretežno na severu zemlje i u većim gradovima, iako čini oko polovinu stanovništva. Druge etničke grupe su Herero i Himba koji govore veoma sličnim jezicima, dok narodi Damara i Nama pričaju istim „kliktavim“, odnosno kojoj jezikom. Zvanični jezik je engleski, ali ipak većina crnog stanovništva govori Ovambo, a belci uglavnom koriste afrikans.
Spominjući Herero i Name, stočare i polunomade, zapravo dolazimo do početka našeg istorijskog podsećanja.
Nemačka kolonijalna uprava
Nemačka jugozapadna Afrika je jedina nemačka kolonija u kojoj su se Nemci naselili u većem broju. Verovatni razlog su relativno umerene klimatske prilike za razliku od tropske klime koja je dominirala u preostalim nemačkim afričkim kolonijama: Togolendu, Nemačkom Kamerunu i Nemačkoj istočnoj Africi. 1914. godine na teritoriji kolonije je živelo približno 12.000 Nemaca, oko 2.000 ostalih Evropljana (Engleza i Holanđana) i približno 150.000 domorodaca. Domoroci koji su se sastojali od tri etničke skupine, od strane Evropljana zvani su Hotentoti. 80.000 domorodaca je pripadalo etničkoj grupi Herero, 60.000 Ovambo a 10.000 grupi Nama. Ali za razliku od Togolenda, koje su Nemci učinili ekonomski samoodrživim, ili za razliku od Nemačke istočne Afrike u kojoj je, u saradnji sa pojednim narodima, postignut značajan rezultat na polju obrazovanja, slika suživota u Nemačkoj jugozapadnoj Africi nije bila nimalo idilična.
Nakon što su 1883. godine, lokalna plemena prodala zemlju jednom nemačkom trgovcu, ne shvatajući da nikada više na nju neće moći kročiti, on je u strahu od moguće britanske dominacije, već naredne godine istu stavio pod kontrolu nemačkog carstva. Uskoro, dodavanjem novih teritorija, zauzeta zemlja se prostirala na 885.000 km2, što je bila daleko veća površina od površine same Nemačke. Vlasništvo nad zemljom nije bilo nepoznato lokalnim plemenima, ali je imalo sasvim drugačije praktično značenje. Ono je podrazumevalo prioritet dostupnosti pašnjacima i izvorima, ali ne i potpunu nedostupnost za one koji nisu bili vlasnici. Domoroci su bogatstvo merili grlima stoke koja je samo njima pripadala, za razliku od zemlje, koja je po njihovoj tradiciji pripadala svima po određenom prioritetu. Neki izvori navode da je zbog drugačijeg preračunavanja površine došlo do prvih sukoba lokalnih plemena i nemačkih kolonizatora. Navodno, u ugovorima o kupovini, zemlja je definisana miljama, ali niko nije objasnio plemenskim predstavnicima da stara nemačka milja koja iznosi oko 7532 metra nije ista kao engleska milja s kojom su se oni do tada susretali. Zatečeni novim pravilima, kasno su shvatili da su višestruko prevareni.
Pobuna i „konačno rešenje“ (1904)
Nezadovoljstvo je preraslo u pobunu i januara 1904. godine otpočeo je ustanak Herero naroda. Predvodio ih je Semjuel Maharero, koji je uspešno primenjivao gerilsku taktiku i postao je neuhvatljiv za nemačke trupe. Uprkos njegovoj naredbi da se ne diraju Englezi, Buri, misionari i nemački civili, ustanici su, prema nemačkim izvorima, ubili 123 nemačka doseljenika. Usledio je nemački odgovor i u zemlju uskoro stiže 14.000 vojnika, pripadnika Šuc-trupa. Vojsku predvodi general-pukovnik Lotar fon Trota koji se dokazao po brutalnosti u gušenju Bokserskog ustanka u Kini.
Nije se dugo čekalo da elitni pruski general izda naređenje za „konačno rešenje“: „Herero više nisu nemački podanici (…). Unutar nemačkih granica će svaki Herero – sa oružjem ili bez njega, sa stokom ili bez nje – biti odstreljen. Više ne primam žene i decu, oterajte ih nazad njihovom narodu i dozvolite da se i na njih puca.“ Šuc-trupe su u klanac Vartemberg, na samom ulazu u pustinju Namib, saterale više od 60.000 ljudi. Pri tome su kilometrima unaokolo zatrovani svi izvori vode, a ubilačka vatra je otvarana na sve ratnike i sve civile koji su pokušavali da se vrate na teritoriju svoje zemlje. Maskar nad oko 45.000 pripadnika naroda Herero počinjen je 11. avgusta 1904. godine. Odmah potom, Šuc-trupe su započele sa proterivanjem preživelih 15.000 ljudi u pustinju Namib, kako bi u mukama skončali od gladi i žeđi. Današnja istoriografija ovaj zločin smatra prvim genocidom u 20. veku.
U oktobru, zaustavljenom ustanku se pridružuje narod Nama koji predvodi kapetan Hendrik Vitbu, koji se do tada borio u nemačkim redovima protiv pobunjenika. Suočen sa neviđenom bestijalnošću kojoj su Herero, tradicionalni rivali njegovog naroda bili izloženi, promenio je mišljenje i poveo sunarodnike u borbu koju nije mogao da dobije. Tako su, nakon Herera, na red došle pobunjene Name. Nalažući da se ubiju svi pripadnici plemena koji se ne predaju i koji budu zatečeni na „nemačkoj teritoriji“, Trota je Namama 1905. godine uputio jasnu javnu poruku sledećim rečima: „Sa malobrojnim neporaženim Namama će se desiti isto što i sa Herero narodom, koji je u svojoj slepoći verovao da mogu uspešno ratovati protiv moćnog nemačkog cara i velikog nemačkog naroda. Pitam vas, gde su danas Herero?“
Ubijeno je, ili je umrlo od žeđi, gladi i bolesti, oko 70.000 pripadnika Herero naroda (80%) i oko 10.000 pripadnika Nama naroda (50%). Oni koji bi se predali, reč je o hiljadama muškaraca, žena i dece, odvođeni su u pet koncentracionih logora (najpoznatiji je bio na ostrvu Ajkula), gde su izrabljivani, mučeni i podvrgnuti eksperimentima.
Preko 300 lobanja i oko 6000 kostiju preneseno je u Nemačku radi naučnih istraživanja i davanja podrške rasnoj teoriji. „Lobanja Crnaca je kraća i plića, u nju zapreminski staje manje mozga, što je definitivan dokaz superiornosti bele rase”, verovao je dr Eugen Fišer poznati imperijalni patolog, profesor i učitelj Jozefu Mengeleu, po zlu još čuvenijem učeniku. Pokazalo se da ništa nije stvar slučajnosti, kako je moglo izgledati s obzirom da je Hajnrih Ernst Gering bio prvi kolonijalni guverner Nemačke jugozapadne Afrike, ali i otac Hermana Geringa. Kao što je i Franc Rifter fon Ep bio direktno odgovoran za genocid nad narodom Herero, ali i najodgovorniji za genocid nad Jevrejima i Romima u Bavarskoj.
„Afrička plemena uništio sam u rekama krvi… i jedino takvim čišćenjem može nastati nešto novo, nešto što će trajati” pisao je Lotar fon Trota, dajući istorijski šlagvort onome što će ubrzo biti najpre napisano, pa potom i ostvareno u ludilu drugog svetskog rata. Nacisti su slaveći „mudrost i vojne uspehe“ pruskog generala, po njemu nazvali jednu ulicu u Minhenu.
Reakcije nemačke javnosti
„Koristeći današnje standarde međunarodnog prava, gušenje revolta plemena Herero je bio genocid” napisao je 2015. godine u autorskom članku u nedeljniku „Cajt”, predsednik nemačkog parlamenta Norbert Lamert. Povod za nenadanu iskrenost je bila stogodišnjica nemačke uprave na jugozapadu Afrike. U istom članku, Lamert je istakao da je Nemačka tada vodila rasistički rat. Pre toga, dugo je zvanični Berlin, kao i nemačko društvo, odbijalo punu odgovornost za počinjene zločine, iako je, istine radi, bilo glasova protivljenja još u vreme dok su oni činjeni. Kao što je i 2004. godine tadašnja nemačka vlada preuzela deo odgovornosti, upućujući javno izvinjenje za počinjene zločine, a pomenuta generalova ulica u Minhenu je ponela ime Herero naroda. Tu negde počinje i završava se odnos moderne Nemačke prema ovom pitanju – na pretežno površnom i simboličnom nivou.
Napokon, nakon Lamertovog priznanja izgledalo je da su glasovi razuma prevagnuli, i da je Nemačka posegla za mehanizmom priznavanja počinjenog genocida, što po svom karakteru pomenuti događaj zapravo i jeste. Ipak, dosta je reči kritike izrečeno u samoj Nemačkoj, jer nemačka vlada o zločinu u Namibiji pregovara sa zvaničnim Vindhukom, pokušavajući da izbori tihi oprost kroz povremena slanja pomoći. Ali kako je namibijsko društvo i dalje plemensko društvo, a na vlasti su plemena koja onomad nisu bila pobunjenička, većina pomoći upravo odlazi van domašaja Herero i Nama potomaka.
Ipak u Nemačkoj, po ovom pitanju, postoje i daleko odgovorniji delovi društva. Nije mali broj pojedinaca i organizacija koje traže zvanično priznanje prvog genocida u 20. veku i izvinjenje nemačkih zvaničnika. Oni traže i povratak posmrtnih ostataka svih žrtava, što neće biti nimalo lako, jer sem dvadeset lobanja koje su 2011. godine vraćene u Namibiju iz univerzitetske bolnice u Berlinu, velika većina je rasuta po nemačkim ustanovama ili se nalazi u posedu evropskih kolekcionara.
Hoće li zvanični Bon imati snage da događaje nazove pravim imenom tj. genocidom nad Herero i Nama narodom, i omogući ozbiljniju podršku tim zajednicama, ostaje da se vidi. Možda su ova očekivanja prevelika ili su možda preuranjena? Možda će pozitivan i obavezujući odgovor stići već za dvestotu godišnjicu počinjenog genocida?
Ostavi komentar