Autor: prof. dr Boris Stojkovski
Obrazovanje i školovanje tokom istorije nije bilo uvek dostupno svima. Tokom srednjeg veka pismenih ljudi je bilo izuzetno malo, i to posebno u zapadnoj i srednjoj Evropi gde je tek neki procenat stanovništva znao da čita i piše. Vizantijski svet, kao i islamska, kineska, indijska civilizacija, bile su na nešto višem kulturnom nivou, ali ni tu nije u pitanju preveliki broj pismenih i obrazovanih ljudi.
Univerziteti su bili i ostali najjasnija odlika obrazovanosti. Od osnivanja onog u Bolonji 1088. godine, srednjovekovna Evropa postajala je stecište visokoobrazovnih ustanova. Današnja Vojvodina, odnosno onovremena južna Ugarska, bila je takođe prostor odakle su studenti odlazili na ove visoke škole.
Srednjovekovni univerzitet bio je zajednica studenata i profesora koji su uživali značajnu autonomiju, i regulisali su međusobno svoje odnose. Budući da su formalno svi studenti i profesori bili zaređeni, odnosno deo svešteničkog staleža, i da je za osnivanje univerziteta bila neophodna i papska dozvola, univerzitet je u srednjevekovnoj zapadnoj i srednjoj Evropi bio pod zaštitom crkve. To nije bilo beznačajno, uzevši u obzir da je to značilo izuzimanje od svetovnih vlasti. Osim toga, studenti su plaćali upisninu, a nije bez značaja ni činjenica da su profesori vodili evidenciju o tome ko pohađa njihova predavanja. U svrhu svega ovoga srednjovekovni univerziteti počeli su da vode matične knjige. Pohađanje nastave, polaganje ispita, upisnina, druge vrste povlastica, sve je to imalo za cilj ali i posledicu redovno vođenje matičnih knjiga. Jer, treba imati i to na umu, samo student koji je regularno zaveden u matrikule ima pravo na sve privilegije srednjovekovne zajednice univerziteta.
Zbog čega su matične knjige univerziteta značajan izvor za kulturnu i društvenu istoriju južne Ugarske? Na osnovu nekih od rečenih parametara, može se videti koliko su pojedina mesta imala tradiciju studiranja, ali i o njihovoj razvijenosti u srednjem veku. I tu matične knjige daju nemali broj značajnih informacija. Naime, pored imena i mesta porekla, naznačeno je da li je student platio upisninu ili je bio prosto označen kao siromašan, pauper. Za ovu temu posebno važno je i to da li je neko stekao neki značajniji akademski stepen ili neku značajnu funkciju unutar crkvene hijerarhije. Istovremeno, pojedinci su odlazili i u druge službe i postajali visoki crkveni velikodostojnici van područja današnje Vojvodine, kao što su i ljudi iz drugih krajeva Ugarske dolazili na jug i bili aktivni pri značajnim crkvenim centrima kakvi su Bač (koji je dao vrlo mali broj studenata u srednjem veku spram značaja) ili Titel sa svojim starim i uglednim kaptolom i prepoziturom.
Na početku bi valjalo reći nešto o tome ko je uopšte odlazio na studije u inostranstvo iz srednjovekovne ugarske kraljevine, pa tako i sa prostora današnjih Srema, Banata i Bačke. Crkveni velikodostojnici, naravno i sveštena lica uopšte, završavali su prevashodno škole u inostranstvu. Najčešće studije koje su upisivane na evropskim univerzitetima, pa su tako i studenti iz Srema, Bačke i Banata mahom to studirali, jesu teologija. Posle završetka svog visokog školovanja bavili su se i administrativnim poslovima. Stoga, su im i poveravane funkcije na dvorovima kralja, župana, bana ili drugih velikaša.
Najstarije veze Ugarske sa nekim evropskim univerzitetom jesu sa onim u Padovi. Ova visokoškolska ustanova na tlu današnje Italije nastala je još 1222. godine kao univerzitet koji se odvojio od prvog evropskog srednjovekovnog univerziteta u Bolonji. Prvi kontakti ovog univerziteta i srednjovekovne ugarske države datiraju još od 1231. godine kada su se prvi ugarski visokoškolci upisali ovde. Gotovo dve stotine i pedeset studenata je od te godine pa do Mohačke bitke i svršetka ugarskog srednjeg veka upisalo padovanski univerzitet. Od ovih đaka šest je dostiglo i najviše akademske titule, postali su, dakle, doktori nauka u Padovi. U doba kralja Žigmunda Luksemburškog, ovom prilikom značajno zbog jednog sremskog studenta, ukupno dvadeset dva studenta se upisalo iz Ugarske u Padovu. Školovanje u Italiji je posebno došlo do izražaja u doba renesanse. Tada su, kako na ovaj, tako i na druge ugledne univerzitete na Apeninskom poluostrvu, odlazili najugledniji ugarski crkveni velikodostojnici. Oni su bili i korifeji renesanse, donoseći knjige, ali i upijajući humanističke ideje u umetnosti i kulturi. Ugarska je, uistinu, zahvaljujući renesansno obrazovanim ljudima, od kojih je velika većina deo studija završila baš na prestižnim italijanskim univerzitetima, doživela veliki kulturni uspon.
Razvoj ugarske srednjovekovne države u doba Anžujaca, ali posebno uspon za vreme vladavine Žigmunda Luksemburškog (1387–1437), te prodor renesanse u doba kralja Matije Korvina Hunjadija, ali i drugih vladara XV stoleća, doprineo je i opštem kulturnom napretku Ugarske. Osnivanje univerziteta u neposrednoj blizini same ugarske države, u Pragu 1346. godine, potom i u Krakovu 1364, konačno u Beču godinu dana docnije, posebno je podstaklo studente iz cele tadašnje zemlje da odlaze na studije u ove velike univerzitetske centre srednjega veka. Pored ovih univerziteta studenti su odlazili čak i u Pariz na studije, a nastavili su da odlaze i u Italiju gde su, kako smo već pomenuli, odlazili od 1200-ih godina.
Među studentima koji su otišli u Padovu u matičnim knjigama spominje se i jedan sremski prepozit, u crkvi Svetog Irineja (Mačvanska Mitrovica, konkatedrala srednjovekovne sremske biskupije) po imenu Andrija, koji je u matrikulama naznačen pod 16. majem 1386. godine da je upisan u Padovi. Nešto kasnije, 12. septembra 1405, pominje se i sremski biskup Pavle u spisima padovanskog univerziteta koji odredio jednu komisiju koja je imala zadatak da naplati dugove od jednog padovanskog stipendiste po imenu Jovan, koji je poticao upravo iz Ugarske. Verovatno je u pitanju student koji je dobijao redovnu stipendiju, ali nije ispunjavao svoje obaveze, te je zbog toga novac imao da vrati.
Još nekoliko studenata sa tla današnje Vojvodine boravilo je tokom srednjeg veka u Italiji na školovanju i gotovo svi su ostavili značajan trag. Tako je Pavle Nojman iz Kamenice 1476. godine upisan na najstariji univerzitet, onaj u Bolonji. On je već u to vreme bio visoki klirik, i to kapelan pri Kapeli Uspenja Blažene Device Marije (Uspenja Presvete Bogorodice – Velika Gospojina) u današnjem Baja Mare u Rumuniji, odnosno u srednjovekovnom Rivulus Dominarum y tadašnjoj jegarskoj dijecezi. Jedan student po imenu Grgur iz Ugarske je 1476. godine kao bački kanonik započeo svoje školovanje na više puta navedenom univerzitetu u Padovi, dok je izvesni Antonije nešto ranije, 1452. godine u Ferari postao čak i doktor kanonskog prava. Za njega je navedeno u matrikulama prosto da je Sremac, a dve godine pre njega na nepoznati univerzitet se upisao još jedan sveštenik iz Bača, vikar i kanonik Emerik. Još jedan sremski biskup, naveden u matičnoj knjizi u Italiji 1479. godine, po imenu Baltazar Pisciai, upisao je nepoznati italijanski univerzitet rečene godine i čak postao doktor nauka.
Nije retkost bila ni da su studenti menjali mesto studiranja. Pa je, primera radi, jedan student po imenu Benedikt, poreklom inače iz Srema, promenio nekoliko univerziteta, a nije usamljen slučaj. Na ovaj način studenti sa područja današnje Vojvodine boravili su na najznačajnijim ustanovama srednjovekovne Evrope i ostvarivali (pojedini) značajnu akademsku karijeru. Verovatno su upravo te promene mesta boravka dovodile do toga da neki studenti prema matrikulama rano završe svoje studije, ali nedostatak izvora ne dopušta dublju analizu. Biografije, međutim, većine ovih ljudi je gotovo nemoguće rekonstruisati. Svega za nekolicinu studenata znamo da su dalje dogurali. Samo ime, eventualno mesto porekla, kao i upisnina koju su platili su svi raspoloživi podaci o sremskim studentima na nekim srednjovekovnim univerzitetima. Zanimljivo je da je relativna većina studenata sa juga Ugarske platila određeni novac prilikom upisivanja na univerzitete, što znači da su iz boljestojećih porodica. Za neke smo videli da su bili crkvena lica, pojedinci su bili ugledni na samom univerzitetu. Na osnovu rektora kod kojih su odlazili, moguće je pretpostaviti da su dobijali dobro obrazovanje. Mahom su studirali teologiju. Ono što na kraju možemo zaključiti jeste da su studenti koji su odlazili na evropske univerzitete ukupno dali sasvim dobar doprinos kulturnom i prosvetnom razvoju srednjovekovne ugarske države, a pojedinci su ostvarili i lepu akademsku karijeru.
Zašto su još značajne matrikule i svi ovi podaci? Treba uvek imati neizostavno na umu da je korpus izvora za srednjovekovnu prošlost današnje Vojvodine vrlo mali. Osmanska najezda uništila je mnogo arhivske građe i svedočanstava o tom dobu. Osim toga, za mnoge studente ovo su jedini podaci koje možemo naći o njima. Matične knjige su vredan izvor za crkvenu, kulturnu, političku istoriju današnje Vojvodine. Samo iz malopređašnjih nekoliko podataka saznaje se koliko je uglednih ljudi poteklo sa ovih prostora, ili na njima živelo i delovalo. Konačno, matrikule sjajno dopunjuju i pojašnjavaju i hronologiju i hronotaksu nekih crkvenih velikodostojnika. Matične knjige evropskih univerziteta predstavljaju, bez sumnje, važan izvor za srednjovekovnu kulturnu i društvenu istoriju južne Ugarske, posebno za ustrojstvo Rimokatoličke crkve na ovim prostorima. Dopunjujući inače oskudne srednjovekovne izvore, ovaj tip arhivske građe može značajno da doprinese proučavaocima istorije Srema, Banata i Bačke u srednjem veku i da makar malo osvetli niz nepoznanica u njenoj zanimljivoj srednjovekovnoj prošlosti.
Sa prostora južne Ugarske, Srema, Banata i Bačke, u srednjem veku, u periodu od 1338. godine pa sve do Mohačke bitke i propasti ugarske srednjovekovne kraljevine, na evropske univerzitete, prema mišljenjima u savremenoj istoriografiji, upisalo se ukupno 243 studenta, a u periodu do 1550. godine otišlo ih je još sedmorica. Prvi odlazi u Bolonju 1338. godine, u pitanju je Jovan iz Srema (de Syrinia). Srednjovekovna Sremska županija dala je i procentualno najviše studenata, 48,4%, dok je Bačka dala 28,4%, Bodroška, u kojoj se nalazila i Subotica, svega 7,6%, a županije sa prostora današnjeg Banata dale su srazmerno vrlo mali procenat studenata. Kamenica i Slankamen se izdvajaju u Sremu, a Futog u Bačkoj po broju studenata koje su tokom srednjeg veka poslali u inostranstvo na studije.
Najviše studenata iz Ugarske je ipak boravilo na studijama u Beču i Krakovu. Već pomenuta blizina ovih univerziteta, uticala je da ekonomski osnažena Ugarska bude u prilici da podari više studenata na ovim visokoškolskim ustanovama. Svi studenti su bili organizovani po zemljama, odnosno područjima porekla, tako je postojala i Natio Hungarica odnosno mađarska nacija. Svakako da pojam nacija ovde ne treba doživljavati u modernom smislu već kao skup ljudi koji su poticali sa istog ili bliskog područja. Univerzitetski jezik je bio latinski. Predavanja, kao i sva zvanična komunikacija, bili su na ovom jeziku zapadnoevropske kulture i obrazovanja.
Poreklo studenata je potpuno nepoznato. Budući da su svi bili predstavnici crkve, da je jezik (latinski) i vera (rimokatolicizam) bila nešto što ih je međusobno vezivalo, teško je proniknuti u poreklo ovih studenata. No, s druge strane, na univerzitetima, koji su imali ozbiljnu autonomiju tokom srednjeg veka, rađale su se brojne antiklirikalne ideje. DŽon Viklif je bio profesor na Oksfordu i jedan od prvih velikih reformatora unutar crkve. Jan Hus takođe, a na praškom univerzitetu njegove ideje su se ozbiljno širile. Sorbona je prvobitno učestvovala u srednjovekovnom montiranom procesu protiv Jovanke Orleanke, ali su se tamošnji profesori prvi aktivirali kada ju je trebalo rehabilitovati. Konačno, i Martin Luter je bio univerzitetski profesor.
Studenti su pak sastavili Carmina Burana, kao i nebrojene druge tekstove satiričnog ili alegoričnog karaktera. No uprkos svemu tome, svi su ostali čvrsto vezani za crkvena pitanja. Kada je reč o studentima sa tla današnje Vojvodine, i među njima je bilo različitih ličnosti, od boraca za reformaciju do etabliranih članova najvišeg crkvenog klira. U nastavku ćemo se takođe baviti ovom temom kroz prizmu onih studenata sa područja današnje Vojvodine koji su odlazili tokom srednjega veka na tri ugledna srednjoevropska univerziteta, prvenstveno Beč i Krakov, ali i Prag.
Ostavi komentar