Straža i Srpstvo – politički listovi Srba u Ugarskoj

STRAŽA I SRPSTVO – POLITIČKI LISTOVI SRBA U UGARSKOJ

Autor: dr Miloš Savin

Kako bi stvorio politički organ za ostvarenje srpskih liberalno-opozicionih ciljeva u Ugarskoj, Svetozar Miletić je pokrenuo list Zastavu. Ubrzo, Zastava prerasta u najuticajniji srpski list u Ugarskoj, ali i šire. Ona postaje sredstvo ogromnog uticaja na srpski narod i njegove političke prilike. Početkom istočne krize Zastava počinje da izlazi četiri puta nedeljno, ali uskoro, nakon hapšenja Svetozara Miletića dolazi do dezorijentacije u njenoj uređivačkoj politici. Broj njenih saradnika drastično opada, dolazi do zabrane njenog rastruranja u austrijskom delu monarhije. Jednom rečju Zastava postaje bleda senka nekadašnjeg uticajnog lista. Kormilo nad njom imaju umereni elementi Srpske narodne slobodoumne stranke, budući notabiliteti, koji uveliko sprovode politiku oportunizma. List zapada u velike dugove, a njegova uređivačka politika se značajno ne menja ni povratkom Miletića iz zatvora, pošto on već 1882. godine tone u najdublji oblik nervne bolesti. Do kratkog povratka stare slave lista dolazi 1883. godine kada uređivanje preuzima Miša Dimitrijević. Uskoro Miletićeva porodica, koja je bila vlasnik Zastave i njene štamparije, otkazuje saradnju Dimitrijeviću i prepušta list u ruke notabiliteta, koji uveliko rade na preuzimanju cele stranke, te usvajanju novog programa, što bi predstavljalo politički diskontinuitet sa dotadašnjim opozicionim delovanjem. Cilj porodice Miletić je da pod što boljim uslovima proda list i štampariju, međutim, propagatori politike oportuniteta koji su prigrlili Zastavu, ne žele da investiraju novac u ovaj projekat.  Pod nerazjašnjenim okolnostima početkom 1885. godine, kormilo najpoznatijeg opozicionog lista preuzima Jaša Tomić, predvodnik narastajućeg radikalskog pokreta u Vojvodini, a buduća orijentacija Zastave kao glavnog radikalskog organa se cementira skorim brakom između Jaše i Miletićeve ćerke Milice. U narednom periodu Zastava postaje okosnica i udarna igla Radikalne stranke u Vojvodini. Iako Jaša Tomić nikada nije zvanično bio predsednik radikala, on je uređivao i kontrolisao Zastavu, koja je ponovo podigla svoj uticaj. Često je korišćena i za obračun sa političkim i ličnim protivnicima, od nacionalno osvešćenog časopisa neretko je posrtala i u kaljugu teške tabloidizacije. Zastava je imala ogromnu moć i uticaj na javno mnjenje među prečanskim Srbima, mnogi su strahovali da ne budu oklevetani na njenim stranicama. List je podržavao socijaldemokratske ideje radikala, zalagao se za opšte pravo glasa, širu demokratizaciju društva, antiklerikalizam i druge vrednosti Srpske narodne radikalne stranke. Pored samoodbrambenog srpskog nacionalizma, Zastava je negovala, kao i većina drugih srpskih listova u Ugarskoj, srpsku nacionalnu mitologiju, smatrajući da je svrha istorije da motivišući mase poučnim, često neistinitim, pričama doprinese političkom fanatizmu.

Novosadski politički listovi Straža i Srpstvo će nastati upravo iz radikalskog miljea, a njihov nastanak je direktno prouzrokovan neslaganjima sa uređivačkom politikom Zastave i političkim delovanjem radikalne stranke.

Straža

Novosadski list Straža pokrenuo je Stevan Krunoslav Jović, nezadovoljan odnosima u radikalnoj stranci u Vojvodini, čiji je bio član. Jović je bio penzionisani podoficir austrougarske vojske, inženjer po struci, a nakon penzionisanja je izdržavao svoju sedmočlanu porodicu radeći kao geometar u rodnim Križevcima u Hrvatskoj. Na izborima za Srpski narodno-crkveni sabor 1890. godine, u trenutku kada su radikali bili u opadanju, pošto se Jaša Tomić našao u zatvoru zbog ubistva Miše Dimitrijevića,  Jović je izabran za poslanika kao radikalski kandidat u bjelovarskom srezu. Obuhvaćen političkim entuzijazmom, specijalizovao se za narodno-crkvenu tematiku i počeo da piše novinarske tekstove i analize za zagrebački Srbobran i novosadsku Zastavu.

U kratkom roku Jović se dokazao kao dobar novinar, pisao je nadahnuto, ali inženjerski precizno i veoma logično, spreman da polemiše i sučeljava misli bez straha. Članci Stevana Jovića godili su tadašnjim čitaocima, zaintrigiranim raznim političkim spletkama i tabloidnim etiketiranjem neistomišljenika. Kako je zbog robijanja Jaše Tomića Zastava izgubila kormilo i počela loše da posluje, sa ciljem da se podilaženjem širim masama očuva tiraž,  te podigne moral radikalnoj stranci i njenom apatičnom članstvu, upravljački odbor Zastave je doneo odluku da se uredništvo poveri Stevanu Joviću. Ponesen ambicijom, Jović je napustio geometarski posao u Križevcima i sa suprugom i petoro male dece se doselio u Novi Sad i preuzeo uredništvo, bez ikakvog pisanog ugovora sa porodicom Miletić u čijem je vlasništvu list bio. Zbog toga što je otvorio prostor za međuradikalska prepucavanja, te usled nesporazuma unutar redakcije, porodica Miletić mu je dala otkaz u sred zime posle godinu i četiri meseca rada, tako da se Jović sa petoro male dece bukvalno našao na ulici bez ogreva i hleba. Posle šestomesečnih neuspeha u traganju za novinarskim i dopisničkim poslom, rešio je da pokuša da se zaposli kao geometar, međutim upravo tada, aprila 1893. godine mu je stigao poziv da se vrati na čelo Zastave, naravno opet bez ugovora. U narednom periodu ponovo su krenule primedbe na Jovićev rad. Zamerano mu je da je celokupnu oštricu svoje kritike usmerio protiv liberala i klerikalaca, na uštrb kritike mađarizatorske politike ugarske vlade. Jović je imao oprečno mišljenje o nekim političkim pitanjima, od grupe novosadskih radikala, što je pretilo da izazove značajniji ideološki razdor u stranci. Takođe, zamereno mu je što je iznosio razne porodične tajne i druge intrige pojedinih radikala, te dozvolio da se pojedini radikali međusobno obračunavaju na stranicama Zastave. Posebno mu je zamerano što je privatno postao prijatelj sa Jotom Grujićem jednim od najuticajnijih konzervativnih političara, nekadašnjim urednikom klero-konzervativnog srpskog naroda, bliskog mađarskoj vladi i Obrenovićima. Više puta je od Jovića zahtevano da raskine prijateljstvo sa Grujićem, što je ovaj odbio, smatrajući da ne može stranka da mu diktira sa kime će privatno da se druži. Slavko Miletić je ponovo otpustio Jovića,  navodno zbog primedbi koje je na njegov rad iznosio sam Svetozar Miletić, koji je već jedanaest godina bio u potpunom nervnom rastrojstvu.

Pošto je ponovo izbačen iz Zastave, Jović je rešio da je vreme da pokrene sopstveni politički list i putem njega se obračuna sa svima koji su kumovali njegovom otkazu. Jovićevi planovi su izazvali veliko uznemirenje i strah, pošto je već imao dovoljno iskustva i značajan broj simpatija među radikalskim biračima. Smatralo se da može da pocepa radikalnu stranku. Za pokretanje novog političkog lista, Joviću je bio neophodan veliki novčani iznos za kauciju kod Ugarske vlade. Novac za kauciju je trebalo da prikupe somborski radikali koji su podržavali Jovića, međutim, upravo tada je otpočela izgradnja mlina u Somboru, pa su Somborci sav novac uložili u njegove deonice. Dogovoreno je da Jovićev list ima sedište u Novom Sadu, te da otpočne da izlazi kao nepolitički list kako bi se izbegla kaucija. Jovićevi sledbenici su smatrali da list treba da se zove Nova Zastava, ali se on odlučio da se list zove Straža, te da stražari kako Zastava i Radikalna stranka „ne padnu u ruke narodnih izroda“.

Iako je Straža u početku pisala sa radikalskih stanovišta, vremenom je politički evoluirala u desno, izražavajući umerenije stavove. Ovo se pre svega osetilo po blagonaklonosti prema Obrenovićevskoj Srbiji i Ugarskoj vladi. Između Straže i Zastave je došlo do pravog publicističkog rata, a Zastava je optuživala Jovića da nije pravi Srbin, već pravoslavni Hrvat, čiji je cilj da rušenjem Zastave dovede u pitanje izdržavanje teško bolesnog Svetozara Miletića. Deo radikala i njihove štampe, poput radikalskog Vršačkog glasnika su opravdavali Jovićeve poteze, međutim, deo koji se zalagao za njegovo potpuno isključenje iz radikalskih redova je imao prevagu, pa je Jović izbačen iz stranke. Jović, lično, je uvek dopuštao mogućnost da se izmiri sa radikalima, ali pod fer uslovima.

Jović je napadan da u Straži direktno sarađuje sa Jovanom Jotom Grujićem i Milanom Dimitrijevićem Groznim, što radikali nikada nisu uspeli da dokažu, ali što je sa istorijske distance ipak belodano, uprkos što su tada to i Jota i Grozni demantovali. Pojedini konzervativni političari su uspevali da uz novčanu nadoknadu proguraju pojedine članke u Straži. Takođe, Straža je napadala patrijarha Georgija Brankovića iz čega se krio sukob između Jote Grujića novog patrijarha. Oktobra 1894. godine Straža je formalno preobraćena u politički list, odnosno u organ Nezavisne srpske narodne radikalne stranke, koja je u svom programu tvrdila da će se najradikalnije boriti za očuvanje i proširenje Srpske crkvenoškolske autonomije u Austro-ugarskoj.  Nezavisni radikali, vođeni Jovićem, su poput notabiliteta 10 godina ranije odustali od toga da budu opozicija u državno-političkom pitanju. „Stražari“ su se zalagali za oslobođenje i ujedinjenje Srpstava na Balkanu uz oslonac na Mađarsku. Shvativši da mu nezavisni radikali nisu opozicija već podrška, predsednik mađarske vlade Šandor Vekervele je bukvalno dao Joviću novac, koji je Jovićeva žena položila za plaćanje kaucije kako bi Straža postala politički list. Takođe, obezbedio im je i godišnju subvenciju. Radikali koji su sledili Jovića kao vatrenog radikala su ga napustili zbog njegovog političkog oportunizma, ali njih su uskoro nasledili, ne u manjem broju, radikali skloniji umerenoj politici. Straža je imala između 860 i 870 pretplatnika, učitelja, advokata i bogatih seljaka, dok su je u Hrvatskoj čitali mahom državni službenici. Neskriveni interes mađarske vlade je bio da stimulacijom Straže i nezavisnih radikala doprinese cepanju radikalne stranke, međutim, odnos ugarskih merodavnih krugova se po tom pitanju menja. Najverovatnije dolazi do nagodbe sa Jašom Tomićem i on 1896. godine iako prvobitno osuđen na doživotnu robiju biva pušten iz zatvora. Jović je putem Straže naneo najveću štetu radikalima tokom njihovog postojanja, međutim, mađarska vlada je odlučila da zaigra na drugu kartu. Poslednji broj Straže izlazi 18. januara 1896. godine. Vlada Ugarske je naložila Joviću da obustavi njeno štampanje i raskinula sa njime ugovor o subvenciji. Za razliku od vlasnika Zastave, mađarska vlada je pokazala razumevanje za egzistencijalne probleme Jovićeve sedmočlane porodice, pa mu je isplatila 1.000 forinti za pomoć dok se ne snađe. U poslednjem broju, Jović je nagovestio svoj odlazak u Srbiju, do kog je uskoro i došlo. U Beogradu se bavio inženjerskim poslom, a njegove eventualne političke aktivnosti tamo, još uvek nisu dovoljno osvetljene.

Srpstvo

Pod nazivom Srpstvo, izlazilo je više različitih srpskih  listova u Ugarskoj. U okviru ovog rada osvetlićemo istoriju novosadskog Srpstva, lista koji je počeo da izlazi marta 1910. godine, čiji je vlasnik bio dr Miladin Svinjarev, a prvi urednik Đorđe Popović. Oko Srpstva je bila okupljena grupa mlađih školovanijih radikala koji su bili duboko razočarani Jašom Tomićem i tadašnjim radikalskim rukovodstvom. Kako je radikalna stranka od 1902. do 1910. godine, od strane mađarske vlasti imala odrešene ruke za delovanje u okviru srpskih autonomnih organa i kako je postojala i neposredna saradnja sa mađarskim vlastima, ni disidenti okupljeni oko Straže nisu bili za prekid saradnje sa mađarskim političkim strankama. Kako je u isto vreme osnovana Nacionalna stranka rada na čelu sa Ištvanom Tisom, na koju se oslanjao Dragutin Kuen Hedervari, predsednik mađarske vlade i nekadašnji hrvatski ban. „Mladoradikali“, kako se često nazivala ova stranka, bila je želja da deluju upravo kroz okvire Nacionalne stranke rada, pošto se njen program zalagao za radikalne reforme i uvođenje opšteg i jednakog prava glasa za sve punoletne građane. Sprovođenjem politike opšteg prava glasa, Ugarska bi sama po sebi morala da se demokratizuje pošto su natpolovičnu većinu njenih građana činili pripadnici nemađarskih naroda. Kako je za osnivanje Nacionalne stranke rada u Novom Sadu bio zadužen Bela Matković, on je mladoradikalima obezbedio sredstva za pokretanje političkog lista Srpstvo. Prvi broj Srpstvo je ugledalo svetlost dana 16. marta 1910. godine, a uskoro je ugarska vlast odlučila da subvencioniše izlaženje mladoradikalskog lista. Kako su Srpstvaši predstavljali grupu mlađih i obrazovanijih ljudi, njima je na prvom mestu bila izvorna ideja radikalizma, a ne klijentelistički odnos prema vladi, pa su nakon podrobnije analize događaja odustali od fuzije sa Strankom rada, te samoinicijativno odbili da primaju dalje subvencije od vlade. I dalje su ostali na stanovištu da treba principijelno podržavati isključivo reformske poteze Nacionalne stranke rada. Srpstvaši su predstavljali krem radikalskog pokreta, a među njima su se isticali dr Đorđe Tapavica, sveštenik Toša Milić, inženjer Milivoj Matić, profesor Marko Vilić (posleratni urednik Zastave). Srpstvaše su radikali podrugljivo nazvali „podrepaši“ i „Tisini mali kaplari“. Novoradikali su putem Srpstva formirali svoju Srpsku narodnu stranku u Ugarskoj na zboru u Žablju aprila 1910. godine. Iako su bili malobrojni, imali su velike ambicije, i nesrazmerno velike rezultate. Za razliku od Tomićevih radikala koji su odavno napustili svoje ideološke pozicije, Srpstvaši su ideološki bili radikali i to levi radikali bliski socijalistima. Zalagali su se za opšte biračko pravo i pravo na tajno glasanje. Zahtevali su korenito poboljšanje materijalnog stanja najširih slojeva društva. Borili su se protiv mađarske džentrije i ogromnog veleposeda koji je uticajem na politiku pokušavao da očuva svoju oligarhičnost, te konzervira relikte feudalizma. Tražili su opšte pravo na besplatno lečenje, vaspitanje i suđenje. Srpstvo je ogromnu pažnju posvetilo zdravstvenoj emancipaciji stanovništava, pre svega kroz edukativne tekstove dr Miladina Svinjareva. Očekivali su od države da bez izuzetka poštuje načela pravne države i vladavine prava. Srpstvo je više pažnje posvećivalo socijalnim nego političkim temama. Što se politike tiče, konstantno su napadali radikale i ukazivali na njihove zloupotrebe. U domenu autonomnih organa podržavali su poteze srpskih samostalaca iz Hrvatske. Podržavali su i srpsko-hrvatsku koaliciju u kojoj su učestvovali samostalci, a kritikovali radikale koji su se tome protivili. Srpstvo je štampano u hiljadu primeraka što za to vreme nije bio mali tiraž, a izlazilo je dva puta nedeljno. Mladoradikali su želeli da ovaj list objavljuju pet puta nedeljno, međutim nisu uspeli da sakupe dovoljno sredstava za kauciju. Na koncu su 1911. godine posredstvom velikog župana ponovo obezbedili subvenciju mađarske vlade što su Zastava i Srpski glas kikindskih demokrata dočekali na nož. Sviljarev je lično preuzeo uređivanje, a to je činio dosledno prethodnim stavovima lista bez ikakvih kompromisa. Svinjareva je na uredničkoj poziciji nasledio LJubomir Apić. Do osetne promene u uređivačkoj politici doći će tek 1912. godine kada je urednik postao kontroverzni Milan L. Popović. On je izbegavao bilo kakvu kritiku na račun mađarske vlade. Smatrao je da do oslobađanja i ujedinjenja celog srpskog prostora može i treba da dođe samo politikom srpskog oslanjanja na mađarske političke činioce. Smatrao je da je način na koji se vodi politika u Kraljevini Srbiji „strašan i sraman“, te da je narod u Srbiji „neprosvećen i nepoverljiv“. Međutim, izbijanjem Prvog balkanskog rata, Srpstvo menja svoj kurs i u potpunosti i bez rezerve staje na stranu Kraljevine Srbije. Dr Miladin Svinjarev odlazi kao dobrovoljac u Srbiju, gde će kasnije biti odlikovan ordenom Svetog Save. Popović je zbog zalaganja za interese Srbije u ratu, više puta novčano kažnjavan i zatvaran.