Autor: dr Miloš Savin, istoričar
U savremenom diskursu gotovo je nemoguće govoriti o politici bez pominjanja političkih stranaka tj. partija. Do jasnije stukturalizacije političkih stranaka čiji je cilj pobeda na izborima i osvajanje vlasti, u svetskim, a prevashodno evropskim okvirima je moguće govoriti tek od početka 19. veka. Kako je Habzburško carstvo, a posebno njegov ugarski deo, usled brojnih nepovoljnih istorijskih i političkih okolnosti, kasnio u društvenom i ekonomskom razvoju za evropskim zapadom, do formiranja čvršćih političkih stranaka među Srbima u Vojvodini je došlo tek 1861. godine, nakon kraha Bahovog apsolutizma i ustanog provizorijuma u Carstvu.
Različite političke struje, na prvom mestu klerikalnu i građansku, sa različitim političkim interesima, možemo profilisati i u periodu nakon Srpskog crkveno narodnog sabora održanog u Temišvaru 1790. godine. Konzervativni mitropolit Stevan Stratimirović je suvereno upravljao srpskom crkvom i ustanovama koje su na nju bile oslonjene od Temišvarskog sabora, pa do svoje smrti 1836. godine. U ovom periodu nije dozvolio da se sazove ni jedan jedini srpski sabor, kako ne bi došlo do čvršće homogenizacije bogatog srpskog građanstva u narodno-crkvenim institucijama.
Uprkos strahu mitropolita Stratimirovića, došlo je od rasta uticaja srpskog građanstva, koje je bilo sve brojnije i bogatije. Mitropolit je istovremeno bezrezervno pomagao Prvi srpski ustanak i doprinosio gašenju Ticanove bune koju su otpočeli Srbi iz Srema, predvođeni Teodorom Avramovićem Ticanom i Teodorom Avramovićem Voganjcem. Ova buna je buknula zbog feudalnih nameta od strane ugarskog plemstva, ali i srpskih episkopija. Mitropolit Stratimirović se zalagao za razvoj školstva, ali je želeo da mu da kozervativnu komponentu. Srpsko građanstvo je svojim novcem osnovalo gimnaziju u Sremskim Karlovcima (1791/2), te u Novom Sadu (1810/1816). Temelj stvaranju nove srpske elite koja će, poneta liberalizmom i nacionalizmom, dovesti do nacionalnog i kulturnog preporoda Srba na području današnje Vojvodine, postavljen je osnivanjem Srpskog pedagogijuma, odnosno učiteljske škole u Sentandreji 1812. godine, te njenim premeštanjem u Sombor 1816. godine. Mitropolit je osnovao bogosloviju u Karlovcima i veći broj klerikalnih škola po episkopijama. Protivteža mitropolitu je bio inspektor srpskih škola, Uroš Nestorović, racionalista koji se zalagao za što modernije obrazovanje Srba radi njihovog što efikasnijeg uklapanja u društvene i političke tokove, naravno lojalne bečkom apsolutističkom režimu.
Zapadnu i srednju Evropu je krajem februara 1848. obuhvatila antifeudalna, građansko-demokratska revolucija, koja će dovesti do značajnih socijalnih i kulturnih promena. U Beču je svrgnut kancelar Meternih, probudile su se severna Italija i Češka koje su se nalazile u okviru Austrije. Na vojvođanskom prostoru došlo je do socijalnih i agrarnih pobuna. Revolucionarne težnje Srba i Mađara su se u početku potpuno podudarale. Međutim, mađarski revolucionari su nakon preuzimanja vlasti odbili da priznaju ista prava Srbima, smatarajući da u Ugarskoj, odnosno Mađarskoj, postoji samo jedan politički narod – Mađari. Raskol između mađarskog i srpskog pokreta ubrzo je prerastao u krvavi srpsko-mađarski rat. Na čelo srpskog pokreta je gotovo samoinicijativno stao mladi plemić Đorđe Stratimirović, koji je ubrzo zadobio podršku građanstva i nižih komandnih krugova među Srbima u vojnoj granici.
Srpski mitropolit, Josif Rajačić, krupni feudalac odan dvoru, pod pritiskom brojnih narodnih delegacija i peticija je pristao da zakaže Srpsku skupštinu. Kako bi se izbegla mogućnost da se mitropolit predomisli, između 10 i 15 hiljada ljudi se okupilo u Sremskim Karlovcima gde je od 13. do 15. maja održana Majska skupština koja je proglasila Srpsku Vojvodinu. Rajačić je od početka gledao kako da dezaovuiše Stratimirovića i minimizuje njegovu ulogu, smatrajući ga za konkurenta i usijanu glavu. Kao krupni feudalac, interesno vezan i apsolutno lojalan habzburškom caru, Rajačić je bio kontrarevolucionar i carista, čvrst u nameri da srpski revolucionarni pokret pretvori u antimađarski, probečki, kontrarevolucionarni pokret. Stratimirović nije suštinski bio orijentisan protiv bečkih interesa, ali je u odnosu na mitropolita/patrijarha ipak bio liberalniji.
Na čelu glavnog odbora, svojevrsne vlade vojvodine se nalazio upravo Đorđe Stratimirović. Patrijarh je kratkotrajni boravak Stratimirovića u Beču gde mu je sestra umrla zloupotrebio za formiranje novog Glavnog odbora sa sedištem u Zemunu. Lokalni komandanti i narodni kapetani koje je imenovao Đorđe Stratimirović, u Titelu i Žablju su dobili naređenja od patrijarha Rajačića da ga živog ili mrtvog predaju patrijarhu. Uprkos mučnoj situaciji, za nešto više od jedne decenije, Rajačić i Stratimirović će postati politički saveznici.
Austrijski car je 15. decembra 1849. godine doneo patent o osnivanju Vojvodine Srbije i Tamiškog Banata, koja će se često nazivati i Srpska Vojvodina i Tamiški Banat. Vojvodina je suštinski predstavljala samo jednu upravnu jedinicu, bez ikakvih narodnih ili autonomnih srpskih odlika. Vojvodina je izuzeta iz Ugarske i poverena austrijskom ministarstvu policije na upravu, a zvanični jezik je bio isključivo nemački. Austrijski car je sebe proglasio za velikog vojvodu Vojvodine Srbije. Period postojanja Vojvodine Srbije se u potpunosti poklopio sa apsolutističkim režimom austrijskog ministra Aleksandra Baha, pa se odomaćio naziv Bahova Vojvodina. Agresivna germanizacija, policijski režim, centralizacija i austrijski državni unitarizam su glavne odlike Bahovog apsolutizma. Visoki troškovi izgradnje i održavanja administrativnog sistema, opteretili su srpsko građanstvo. Tokom postojanja Bahove Vojvodine, svi oblici političkog delovanja su bili zabranjeni. Pod pritiskom opšteg nezadovoljstva u celoj monarhiji, car je otpočeo proces decentralizacije. Procenivši da mu Srbi više nisu potrebni, u nameri da za svoju spoljnu politiku zadobije Mađare, car je 27. decembra 1860. godine lično napisao odluku kojom je Vojvodina ukinuta i potpuno prisajedinjena Ugarskoj, izuzev Rumskog i Iločkog sreza koji su pripojeni Hrvatskoj.
Nakon ukidanja Vojvodine dolazi do postepenog formiranja i prve organizovane srpske liberalno-opozicione stranke na čelu sa Svetozarem Miletićem, koji je izabran za gradonačelnika Novog Sada. Politički program srpske liberalno-opozicione stranke, poznate pod nazivom Srpska narodna slobodoumna stranka, će se sve do 1869. godine bazirati na Miletićevom članku iz Srpskog dnevnika, objavljenog početkom januara 1861. godine pod nazivom „Na Tucindan“. U tom članku Miletić predlaže potpuni raskid vojvođanskih Srba sa Bečom, te političku borbu za priznanje autonomne Srpske Vojvodine od strane Mađara. Miletić je formulisao princip „Mi smo i Srbi i građani”, ističući jednak značaj nacionalne autonomije, demokratije i građanskog društva.
Srpska pozicija se, naizgled, promenila kada je došlo do nesporazuma između austrijskih i mađarskih vladajućih krugova, bečki dvor rešio da ispoštuje zahteve Srba, ali samo formalno, kako bi zaplašio mađarske merodavne krugove i ublažio srpsko negodovanje. Austrijski car je dozvolio Srbima da održe Blagoveštanski sabor u Sremskim Karlovcima aprila 1861. godine. Odlučeno je da ovaj sabor bude raspravno-političkog a ne crkveno-školskog karaktera. Carevim ukazom učešće u saboru je predviđeno samo za Srbe iz bivše Vojvodine, bez Vojne granice, Slavonije, Hrvatske i drugih delova Ugarske. Činjenica je, da je odlukom da se dozvoli Srbima da organizuju sabor političkog i raspravnog karaktera, bečki dvor priznao Srbe kao poseban politički narod. Sabor je pored patrijarha (predsednika sabora) i tri vladike, trebalo da broji još 75 delegata, od čega 25 iz monaško-svešteničkih redova, a preostalih 50 iz građanskog staleža. Izbori za sabor su bili elektorskog tipa, naime prvo su izabrani birači, koji su izglasali poslanike. Ipak ove izbore je karakterisala velika demokratičnost i široko biračko pravo. Kako se zbog brzine nije precizno mogao izvesti i sprovesti imovinski i srukovni cenzus, ispostavilo se da su pravo da biraju i da budu birani imali skoro svi punoletni Srbi sa područja ukinute Vojvodine.
Pošto je sabor svečano otpočeo sa radom u njemu su se odmah iskristalisale dve dominantne grupe. Prvu su činili Đorđe Stratimirović (sada general-major austrijske vojske), Petar Čarnojević (bivši komesar mađarske revolucionarne vlade) Đorđe Stojaković, Jovan Hadžić, Jovan Subotić, Nikanor Grujić, Platon Atanacković i njihovi sledbenici. Ova grupa se može smatrati konzervativnom. Zanimnjiva činjenica je da su uslovno rečeno na istoj strani bili Rajačić, Stratimirović i Čarnojević koji su tokom revolucionarnih previranja bili u sukobu. Liberalnu stranku sa Miletićem na čelu činili su, Đorđe Radak, Jovan Đorđević, Jovan Živković, prota Đorđe Branković (kasnije će postati patrijarh Georgije) i drugi. Bez obzira na idejna i ideološka razmimoilaženja, sve grupe na saboru su se zalagale za to da se Srbima mora obezbediti jedna posebna autonomna Vojvodina na području Južne Ugarske, kao politička i teritorijalna autonomija. Dominantni konzervativci i klerikalci su smatrali da se autonomna Srpska Vojvodina može ostvariti isključivo oslanjanjem na austrijskog cara.
Liberalna stranka oko Svetozara Miletića je smatrala da je neophodno ostvariti srpska prirodna prava, i to pre svega oslanjajući se na Ugarsku kako bi se sprečila mogućnost ponovne instrumentalizacije Srba od strane Beča. Liberali su smatrali da ustavnim sredstvima putem Ugarskog sabora treba organizovati Vojvodinu, kao jednu autonomnu županiju u delimično federalizovanoj ili regionalizovanoj Ugarskoj, gde bi i drugi narodi poput Slovaka i Rumuna imali pravo na svoju teritorijalnu autonomiju. Za ostvarenje ovakve ideje je bila neophodna saradnja Srba i drugih narodnosti Ugarske sa naprednim, demokratskim krugovima mađarskog društva. Miletić je smatrao da bi samo Srpska Vojvodina, priznata od strane Mađara, mogla da bude održiva i dugovečna. U svom viđenju rešenja u Saboru se formirala i jedna treća struja, na čelu sa Đorđem Stratimirovićem i Jovanom Subotićem , koja je predlagala srpsko-hrvatsku koncepciju. Oni su se zalagali da se pod pokroviteljstvom Beča, ponovo uspostavi Vojvodina, koja bi odmah stupila u jednakopravni savez sa Hrvatskom čime bi bio formiran novi državno-pravni činilac, koji bi potom otpočeo pregovore sa Ugarskom o sklapanju novog državnog ugovora.
Većina u saboru predvođena Stojakovićem i Rajačićem je prevagnula. Austrijski car je sa zadovoljstvom prihvatio zahteve Blagoveštenskog sabora, ali ni jedan od srpskih zahteva nije ispunio. Razvoj ugarskog parlamentarizma, srpski liberali su doživeli kao šansu, pa su 1865. godine, pred izbore za Ugarski sabor, u Novom Sadu organizovali stranački odbor za izradu političkog programa za srpske poslanike. Odbor je podelio kandidate po izbornim oblastima, i postigao neponovljiv uspeh – osvojio je 12 poslaničkih mesta u Ugarskom saboru. Tokom celokupnog perioda ugarskog građanskog parlamentarizma glasačko pravo nije imalo više od 7% birača, a Srbi su činili svega 2.5% stanovništva, što poseban značaj daje organizacionim sposobnostima Miletićeve Srpske narodne slobodoumne stranke. Shvativši značaj stranačkog organizovanja, Miletić je 1866. godine pokrenuo list „Zastava“ kao jezgro za čvršće ideološko formiranje slobodoumne stranke. Bečka aristokratija, oslabljena zbog rata sa Pruskom, popustila je pred mađarskim zahtevima za većom samostalnošću Ugarske, pa je umesto dotadašnjeg Austrijskog carstva, Austrougarskom nagodbom, 1867. godine, stvorena dualistička Austrougarska. Celokupan srpski klero-konzervativni politički milje, koji je do tada bio neraskidivo vezan za Beč, preko noći se stavio u službu Ugarske vlade, svog dojučerašnjeg neprijatelja. Ova činjenica u potpunosti demistifikuje i razotkriva oportunizam klerikalnih i konzervativnih krugova među Srbim u Vojvodini.
Ugarski sabor je 1868. godine doneo Zakon o narodnostima, koji je dozvolio Srbima da samostalno uređuju svoje crkvene, školske i fondovske poslove, ali je odbio njihove zahteve za teritorijalnom autonomijom. Zakon, iako na oko liberalan za sva prava data narodnostima, pre svega srpskoj crkveno-školskoj autonomiji, propisivao je obavezan državni nadzor, što će kasnije biti korišćeno upravo za gušenje garantovanih prava. Zakonom je predviđeno postojanje jedne, nedeljive, političke mađarske nacije kojoj bi pripadali svi stanovnici Ugarske. Specifičnost ovog Zakona je činjenica da ga je upravo Ugarska vlada neprekidno kršila, na štetu narodnosti. Usvajanjem Miletićeve Osnove programa za srpsku liberalno-opozicionu stranku, na konferenciji u Bečkereku, početkom 1869. godine, definitivno je kao politička stranka u savremnom smislu izgrađena Srpska narodna slobodoumna stranka. Bečkerečki program, sa izmenama iz 1872. godine, je postao osnova srpskog opozicionog delovanja na Ugarskom saboru u narednim decenijama. Srpska narodna slobodoumna/liberalna stranka na čelu sa Miletićem je postala masovni, oduševljeni, narodni pokret vojvođanskih Srba. Bečkerečki program je obavezivao poslanike srpskih liberala da na Ugarskom saboru insistiraju na ravnopravnosti svih naroda Ugarske sa mađarskim narodom, na većim građanskim i demokratskim slobodama i zalagao se za još veću samostalnost Ugarske nego što je predviđeno nagodbom. Po pitanju autonomije Vojvodine program je tražio pokretanje parlamentarne debate na Ugarskom saboru o zahtevu Blagoveštanskog sabora, da Vojvodina bude teritorijalna autonomija sa sopstvenim organima. Bečkerečki program je na saboru propagirao panslavizam i specijalne odnose vojvođanskih Srba sa Srbijom. Pored navedenog program je insistirao na panslavizmu i rešenju istočnog pitanja.
Na samom početki delovanja Slobodoumne stranke, srpski klerik, arhimandrit, potonji mitropolit-patrijarh German Anđelić je uz podršku Ugarskih vlasti, pokušao da formira Srpsku umerenu stranku, sa ciljem da bude opozicija Miletićevom pokretu. Nedugo potom, Đorđe Stratimirović je pokušao da osnuje svoju stranku, izašavši pred Srbe sa svojim programom koji je bio daleko umereniji od Bečkerečkog. Usled opšteg oduševljenja Miletićevom politikom i Bečkerečkim programom, nekadašnji vožd je ostao bez rezultata. Kako bi oponirala Srpskoj narodnoj slobodoumnoj stranci, oko visokog srpskog klera i Đorđa Stratimirovića se formirala i neformalna politička stranka zvana Crna četa, koja je zastupala manjinu bogatih Srba koji su bili ekonomskim interesom vezani za austrijskog cara, a potom za Ugarsku vladu. Crnu četu su činili Jovan Hadžić, Petar Ninković, Emil Čakra, Milan Dimitrijević Grozni, Aca Popović Zub, te najcrnji od svih, bivši Miletićev sledbenik, Jovan Grujić Jota. Kako je publicistika Crne čete postala prilično omražena zbog svojih nedoličnih nasrtaja na Miletića, od ove grupe se prvi distancirao Đorđe Stratimirović.
Na narodno-crkvenom saboru 1869/71. godine Srpska narodna slobodoumna stranka je imala ogroman uticaj. Već na Preobraženskom saboru Miletićevi liberali kao većinska grupa. Mađarska vlada, koja nije mogla da zaustavi nameru liberala da namesto preminulog parijarha Maširevića izabere sebi bliskog kandidata, prekinula je sabor u sred sesije. U trenutku najveće snage i uticaja Srpske narodne slobodoumne stranke na čelu sa Svetozarem Miletićem i njenog prerastanja u oduševljeni masovni nacionalni pokret Srba u Vojvodini 1872. godine, u Novi Sad dolazi i u njemu živi i deluje socijalista Svetozar Marković.
Marković dolazi u Novi Sad kao politički emigrant iz Srbije, uprkos tome on aktivno širi socijalističke ideje među Srbima u Vojvodini.Novootkriveni izvori upućuju na mogućnost da su određene bezbednosne strukture Kneževine Srbije postigle neku vrstu kompromisa sa Markovićem da se privremeno izmesti u Novi Sad, a da širenjem socijalističkih ideja bude opozicija Srpskoj narodnoj slobodoumnoj stranci utemeljenoj na ideologoijama građanskog liberalizma i srpskog nacionalizma. Naziru se i klasne diferencijacije na margimama stranke, pre svega zbog razmimoilaženja u čuvenoj pansrpskoj liberalnoj organizaciji Ujedinjena omladina srpska, te izdvajanja Nove omladine. Okosnicu Nove omladine činila je grupa vršačkih socijalista okupljenih oko Laze Nančića, Jaše Tomića, Koste Lere, Braće Tokin itd. Za vreme jednog od Miletićevih boravaka u zatvoru 1871. u Vršcu je održana poslednja skupština (stare) Ujedinjene omladine srpske. Tom prilikom došlo je do sukoba mišljenja između ključne ličnosti Ujedinjene omladine, Vladimira Jovanovića i socijaliste Svetozara Markovića.
Iako u osnovi humane, ideje Svetozara Markovića su bile prilično retrogradne u datom trenutku. Formirane su pod ogromnim uticajem ruskih narodnjačkih socijalista, potpuo su negirale potrebu za kapitalističkom fazom društvenog razvoja. Pretpostavljale su da je moguće iz zaostalog turskog feudalizma preći direktno u socijalizam, očuvanjem pojedinih relikata feudalne privrede. Posebno su ove ideje bile neuklopive na području Vojvodine gde je kapitalizam bio u razvijenijoj fazi u odnosu na Srbiju. Vršački socijalisti, budući radikali, su prihvatili Markovića kao svog duhovnog oca.
Bitno je napomenuti da ni Nančić ni Tomić nisu bili deo proletarijata, već studenti, izdanci bogatih vršačkih trgovačkih porodica. Vršac u to vreme ima više stanovnika nego Novi Sad. Iako opčinjeni Markovićem, kroz neku vrstu političkog sinkretizma budući radikali su i vatrene pristalice Miletića, zbog čega su poznati i pod nazivom Tićevci ili Tići. Do prvog ozbiljnijeg razmimoilaženja sa socijalističkim pokretom dolazi 1875. Dolazi do konfrontacije Nančića i Tomića sa listom socijaldemokratske stranke Volksstaat (Folksštat – narodna država) koji je negirao narodnooslobodilački karakter Hercegovačkog ustanka. Lično Viljem Libkneht je optužio predstavnike Nove omladine da su šovinisti, a ne socijalisti. Možemo sa sigurnošću potvrditi da je ovaj događaj bio vododelnica nakon koje će Nova omladina, socijalizam zameniti građanskim radikalizmom. Nova omladina na inicijativu novosadske grupacije, a na čelu sa Đurom Krasojevićem, potonjim dugogodišnjim predsednikom Radikalne stranke, 1880. godine je ušla u fazu stvaranja sopstvene političke organizacije. Iako deklarativno nije navedeno u pozivu za omladinsku skupštinu, bilo je jasno da preovlađuje nezadovoljsto Miletićevom politikom i Bečkerečkim programom.
Na samoj skupštini Miša Dimitrijević, najbliži Miletićev saradnik, aktivno je oponirao socijalističkim zahtevima radikala, ističući da oni nisu dovoljno posvećeni srpskom nacionalnom kursu, te da su njihove namere prema Miletićevom pokretu razbijačke. Nakon što su propali pokušaji da se stvori konkurencija Srpskoj narodnoj slobodoumnoj stranci, sve snage su preusmerene na stvaranje raskolu unutar stranke formiranjem tzv. Notabiliteta.
Suštinu onoga što možemo nazvati notabilitetskom politikom u Vojvodini predstavlja politika somborskog poslanika i prvaka Srpske narodne slobodoumne stranke, Nike Maksimovića. Početak njegovog notabilitetstva datira upravo iz iste 1873. godine. Svestan da je stranka u naponu snage, Maksimović je nije napustio, već je delovao unutar protivno njenom programu i Svetozaru Miletiću. Shvativši situaciju, Miletić je javno preko „Zastave“ zatražio od Maksimovića da izađe pred srpsku javnost sa svojim programom ili da se javno distancira od Bečkerečkog koji je u kuloarima kritikovao. Maksimović je potpuno ignorisao Miletićev poziv, nastavivši da deluje unutar iste stranke, napadajući lično Miletića. Do prve značajnije pocepanosti unutar Srpske narodne slobodoumne stranke došlo je uoči izbora za Ugarski sabor 1875. godine i to upravo u Somboru. Birači narodne stranke okupljeni u dve frakcije predložili su dva kandidata. Zbog navodne veleizdaje, Svetozar Miletić je uhapšen leta 1876. godine, a pušten je nakon što je postalo jasno da je oboleo od progresivne paralize, odnosno sušenja mozga krajem 1879. godine.
Dok se vođa stranke nalazio u zatvoru, nastupila je malodušnost u njenim redovima, dominirala je umerena struja, politika je bila razvodnjena a umerenu politiku nezameranja ugarskim vlastima počelo je da podržava sve više starih i uglednih članova stranke koji su smatrali da više ne postoje uslovi za nekadašnju političku borbu. Nakon oporavka, Miletić je u Novom Sadu, aprila 1881. godine sazvao veliki zbor birača stranke, sa namerom da se obračuna sa notabilitetima. Iskusni notabiliteti, međutim, procenjujući da je to poslednji Miletićev politički korak, nisu se isticali na skupu. Umesto očekivanog, došlo je do sukoba između Miletića i radikala Jaše Tomića koji je zahtevao dopunu Bečkerečkog programa socijalnim pitanjima. Tomićevom zahtevu se suprotstavio lično Svetozar Miletić, objašnjenjem da se materijalni interesi podrazumevaju u demokratskom programu Narodne stranke, a da Tomiću kao socijalisti, nema mesta na zboru ove stranke. Tomić je osporio demokratičnost slobodoumne stranke, okarakterisao Bečkerečki program kao zastareo, a Miletića podrugljivo prozvao narodnosni papa. Novosadski zbor je iskristalisao tri frakcije u srpskom liberalno-opozicionom pokretu – liberale, notabilitete i radikale/socijaliste.
U avgustu 1882. godine. Svetozar Miletić je potonuo u najteži oblik bolesti, što je dovelo do njegovog konačnog odlaska iz društveno-političkog života. Stranku je faktički nastavio da vodi Miša Dimitrijević, uz pomoć prvog čoveka novosadskih liberala, Ilije Vučetića. Nika Maksimović je stvorio ogromnu prepoznatljivost u okviru stranke, pa su ga mnogi umereni elementi videli kao novog prvaka stranke. Maksimović je za 25. mart 1884. godinu sazvao konferenciju za 40 najistaknutijih članova stranke, u Budimpešti u luksuznom hotelu „Hungarija“.
Novi notabilitetski program u četiri tačke izneo je i obrazložio dr Svetislav Kasapinović. Suština programa je bila odustajanje od opozicione politike prema vladi i borba za srpska prava u doslednoj primeni Zakona o narodnostima i u okvirima Srpske crkvenoškolske autonomije. Kako je ovoj konferenciji osporen legitimitet, notabiliteti su doneli odluku da se organizuje zbor birača Srpske narodne slobodoumne stranke u Velikoj Kikindi, koja je bila mesto sa najvećim brojem Srba birača. Notabiliteti su 13. aprila 1884. godine održali impozantan zbor sa preko hiljadu birača Srpske narodne slobodoumne stranke iz 52 mesta. Ovaj skup je bojkotovala grupa liberalnog centra okupljena oko Miše Dimitrijevića. Na ovom zboru notabiliteti su usvojili umereni Kikindski program.
Ubrzo nakon formiranja sopstvene stranke, notabiliteti su izgubili uticaj, a ugarska vlada interesovanje za njih. Deo notabiliteta je prešao direktno na stranu Ugarske vlade, deo se kasnije vratio politici liberalne stranke, a jezgro je nastavilo da funkcioniše i tokom prve decenije dvadesetog veka kroz časopis „Sloga“ u Somboru, koji će vremenom prerasti u glasilo konzervativnih demokrata. Nakon kraćeg perioda kada je svojom uredničkom politikom vratio stari ugled „Zastavi“, usled neslaganja sa članovima Miletićeve porodice koji su bili formalin vlasnici i pošto poto hteli da prodaju ovaj list, Miša Dimitrijević je napustio ovaj list. Kormilo „Zastave“ je predato nekadašnjem Miletićevom saborcu, a sada notabilitetskom prvaku, Todoru Bekiću, ali kada se ispostavilo da notabiliteti ne žele da kupe list i štampariju, na čelo lista je došao radikal Jaša Tomić, koji se na koncu oženio sa Miletićevom ćerkom Milicom.
Pošto su raspisani izbori za Srpski narodno-crkveni sabor, kako bi sačuvali privid jedinstva Srpske narodne slobodoumne stranke, srpski opozicionari, i liberali i radikali, su na predlog Jovana Jovanovića Zmaja zakazali veliki zbor birača stranke za Vidovan, 27. juna 1885. godine. Jovan Jovanović Zmaj je Srbe pozvao na zbor pod motom Odbac’mo sada sve što braću deli. Glavnu reč na zboru su vodili Miša Dimitrijević i Jaša Tomić, a pridružio im se i Zmaj, što je prezentovalo realnu sliku na Srpske narodne slobodoumne stranke. U očima srpskih birača na ovom skupu je sačuvano jedinstvo i demonstrirana sloga u borbi protiv politike ugarskih vlasti i patrijarha Anđelića, obe frakcije su predložile Zmaja na spisak zajedničkih kandidata za izbore i formirano je zajedničko izvršno telo stranke, središnji odbor koji je bio zadužen za predizbornu agitaciju. Uprkos pritiscima od strane Ugarskih vlasti i akciji klerikalaca, Somborski zbor je bio najmasovnije srpsko okupljanje koje je po veličini i oduševljenju nadmašilo Miletićev zbor u Bečkereku.
Pobeda liberala i radikala privremeno okupljenih oko zajedničkog cilja, odnosno u okviru središnjeg odbora Srpske narodne slobodoumne stranke je bila impoznantna. Uprkos neviđenim pritiscima Ugarske vlade, sa liste (preciznije: spiska) središnjeg odbora formiranog na Vidovdanskom somborskom zboru izabran je veliki broj poslanika. Od ukupno 68 izabranih poslanika, 62 je odmah po završetku izbora prihvatilo program i stupilo u redove Srpske narodne slobodoumne stranke sa ciljem da se izbore za sanaciju i obnovu srpske autonomije. Ovo je ujedno bio i poslednji trenutak prividnog jedinstva liberala i radikala. Većina saborskih poslanika će ostati na strani kontinuiteta odnosno liberala. Tomić i još dva poslanika su predstavljali radikale. Ni ovakva, ogromna, pobeda liberala nije urodila plodom, pošto su ugarska vlada i visoki kler suspendovali sabor.
Obzirom da je Tomić kog su liberali okarakterisali kao političkog đuvegiju raspolagao sa „Zastavom“, Miša Dimitrijeviće je već 17. oktobra 1885. godine objavio prvi broj „Branika“, koji će naredne dve godine biti jezgro oko koga će se okupljati srpski liberali iz Ugarske, a nakon toga i zvaničan organ Srpske liberalne stranke. Do ozbiljne konfrontacije između radikala i liberala će doći nakon izbora za Srpski narodno-crkveni sabor 1885. godine, a funkcionisaće preko sopstvenih organa tj. glasila – liberalnog „Branika“ Miše Dimitrijevića i radikalske „Zastave“.
Izbori za crkvene opštine i eparhijske skupštine su pokazali veliki rivalitet između liberala i radikala u okviru još uvek formalno nepocepane stranke. Do formalizacije postojanja dve odvojene stranke doći će tek 1887. godine, kada će Tomić formirati Celokupnu srpsku narodnu slobodoumnu stranku, koja će ubrzo nakon toga promeniti naziv u Srpska narodna radikalna stranka, a Miša Dimitrijević će svoj liberalni deo konstituisati kao partiju kontinuiteta pod istim nazivom Srpska narodna slobodoumna stranka, odnosno Srpska liberalna stranka.
Na izborima za ugarski sabor 1887. godine Jaša Tomić se kandidovao u šajkaškom izbornom srezu, tradicionalnom uporištu Miše (Mihajla) Dimitrijevića, koji je u pomenutom srezu već biran za poslanika. Kao svog kandidata ugarska vlada je podržala Miloša Dimitrijevića, nekadašnjeg kulpinkog poslanika. U ovoj situaciji opšte konfuzije, Tomić je uspeo samo da otkine glasove Miši Dimtrijeviću i na taj način da obezbedi pobedu vladinovca. Teško je proceniti da li je Tomić već tada napravio određeni dogovor sa ugarskim režimom, ili se na ovaj korak odlučio isključivo kako bi napakostio Miši Dimitrijeviću i srpskim liberalima.
Krajem 1889. godine kulminirao je liberalsko-radikali sukob koji se žestoko vodio polemikom između „Zastave“ i „Branika“. Ova epizoda odnosa između dve srpske opozicione partije rezultirala je 4. januara 1890. godine (na Tucindan) ubistvom Miše Dimitrijevića koje je lovačkim nožem, sa predumišljajem, izvršio Jaša Tomić, na novosadskoj železničkoj stanici pred očima Dimitrijevićeve supruge i najbližeg prijatelja Nikole Joksimovića, urednika „Branika“. Navodni povod za ovaj Tomićev akt je bilo podrugljivo pisanje „Branika“ o pismu Milice Miletić 1884. godine, svom tadašnjem vereniku Branku Petroviću, u kome mu je obećavala da će kada se venča sa njom u miraz dobiti „Zastavu“ i mesto urednika u njoj. Ne treba zaboraviti da je upravo Milica Tomić, od udaje za Jašu, koristila „Zastavu“ za klevetanje i omalovažavanje bivših saradnika svog oca, ne libeći se uvreda i neistina. Ubistvo je bilo posledica vrlo složenih odnosa između sukobljenih.
Rivalitet između Dimitrijevića i Tomića je trajao gotovo jednu celu deceniju. Jaša Tomić je nakon ovoga prvostepeno osuđen na doživotnu robiju, što je viša instanca preinačila u šestogodišnju zatvorsku kaznu koju je 1890 – 1896. odrobijao u zatvoru u Vacu, pod veoma povoljnim uslovima, radeći u stolarskoj radionici. Iako se smanjenje kazne dovodi u vezu sa različitim peticijama koje je pokretala Tomićeva supruga, istina je potpuno drugačija. Sasvim je izvesno da je Tomić sklopio tajni sporazum sa određenim mađarskim državnim strukturama, što će brojne činjenice i potvrditi. Na izborima koji su održani 1890. za Srpski narodno-crkveni sabor, glasači su kaznili radikale – liberali su dobili 24, a radikali 11 mandata, ostavši zajedno u opoziciji. Međutim, svirepo ubistvo Miše Dimitrijevića, koji je imao političku snagu i organizacione kapacitete poput samog Miletića, dugoročno je oslabilo Srpsku narodnu slobodoumnu stranku, koja će ubrzano nastaviti da propada.
Dok je Tomić bio u zatvoru, radikalski disident Stevan Jović je formirao Nezavisnu srpsku narodnu radikalnu stranku, čiji organ je bio časopist „Straža“. Jović je bio penzionisani podoficir austrougarske vojske, inženjer po struci, a nakon penzionisanja je izdržavao svoju sedmočlanu porodicu radeći kao geometar u rodnim Križevcima u Hrvatskoj. Na izborima za Srpski narodno-crkveni sabor 1890. godine, u trenutku kada su radikali bili u opadanju, Jović je izabran za poslanika kao radikalski kandidat u Bjelovarskom srezu. Obuhvaćen političkim entuzijazmom, specijalizovao se za narodno-crkvenu tematiku i počeo da piše novinarske tekstove i analize za zagrebački „Srbobran“ i novosadsku „Zastavu“. U kratkom roku Jović se dokazao kao dobar novinar pa je kako bi se povratio tiraž „Zastave“ pozvan da se doseli u Novi Sad i postane njen urednik. Jović je napustio geometarski posao u Križevcima i sa suprugom i petoro male dece se doselio u Novi Sad gde je preuzeo uredništvo, bez ikakvog pisanog ugovora sa porodicom Miletić u čijem je vlasništvu list bio. Zbog toga što je otvorio prostor za međuradikalska prepucavanja, te usled nesporazuma unutar redakcije, porodica Miletić mu je dala otkaz u sred zime posle godinu i četiri meseca rada, tako da se Jović sa petoro male dece bukvalno našao na ulici bez ogreva i hleba. Posle šestomesečnih neuspeha u traganju za novinarskim i dopisničkim poslom, rešio je da pokuša da se zaposli kao geometar, međutim upravo tada, aprila 1893. godine mu je stigao poziv da se vrati na čelo „Zastave“, naravno opet bez ugovora.
U narednom periodu ponovo su krenule primedbe na Jovićev rad. Zamerano mu je da je celokupnu oštricu svoje kritike usmerio protiv liberala i klerikalaca, na uštrb kritike mađarizatorske politike ugarske vlade. Jović je imao oprečno mišljenje o nekim političkim pitanjima od grupe novosadskih radikala. Slavko Miletić je ponovo otpustio Jovića, navodno zbog primedbi koje je na njegov rad iznosio sam Svetozar Miletić, koji je već jedanaest godina bio u potpunom nervnom rastrojstvu. Sada već iskusniji, Jović je rešio da pokrene sopstveni politički list i putem njega se obračuna sa svima koji su kumovali njegovom otkazu.
Za pokretanje novog političkog lista, Joviću je bio neophodan veliki novčani iznos za kauciju kod ugarske vlade. Novac za kauciju je trebalo da prikupe somborski radikali koji su podržavali Jovića, međutim, upravo tada je otpočela izgradnja mlina u Somboru, pa su Somborci sav novac uložili u njegove deonice. Iako je „Straža“ u početku pisala sa radikalskih stanovišta, vremenom je politički evoluirala u desno, izražavajući umerenije stavove. Ovo se pre svega osetilo po blagonaklonosti prema Obrenovićevskoj Srbiji i Ugarskoj vladi.
Između „Straže“ i „Zastave“ je došlo do pravog publicističkog rata. Deo radikala i njihove štampe, poput radikalskog Vršačkog glasnika su opravdavali Jovićeve poteze, međutim, deo koji se zalagao za njegovo potpuno isključenje iz radikalskih redova je imao prevagu, pa je Jović izbačen iz stranke. Jović lično je uvek dopuštao mogućnost da se izmiri sa radikalima, ali pod fer uslovima. Jović je napadan da u „Straži“ direktno sarađuje sa Jovanom Jotom Grujićem i Milanom Dimitrijevićem Groznim, što radikali nikada nisu uspeli da dokažu, ali što je sa istorijske distance ipak belodano.
Oktobra 1894. godine „Straža“ je formalno preobraćena u politički list, odnosno u organ Nezavisne srpske narodne radikalne stranke, koja je u svom programu tvrdila da će se najradikalnije boriti za očuvanje i proširenje Srpske crkvenoškolske autonomije u Austrougarskoj. Nezavisni radikali, vođeni Jovićem, su poput notabiliteta 10 godina ranije odustali od toga da budu opozicija u državno-političkom pitanju. „Stražari“ su se zalagali za oslobođenje i ujedinjenje srpstva na Balkanu uz oslonac na Mađarsku. Shvativši da mu nezavisni radikali nisu opozicija već podrška, predsednik mađarske vlade Šandor Vekervele je bukvalno dao Joviću novac, koji je Jovićeva žena položila za plaćanje kaucije kako bi „Straža“ postala politički list. Takođe, obezbedio im je i godišnju subvenciju. Radikali koji su sledili Jovića kao vatrenog radikala su ga napustili zbog njegovog političkog oportunizma, ali njih su uskoro nasledili, ne u manjem broju, radikali skloniji umerenoj politici. „Straža“ je imala između 860 i 870 pretplatnika, učitelja, advokata i bogatih seljaka, dok su je u Hrvatskoj čitali mahom državni službenici. Neskriveni interes mađarske vlade je bio da stimulacijom „Straže“ i nezavisnih radikala doprinese cepanju radikalne stranke, međutim, odnos ugarskih merodavnih krugova se po tom pitanju menja, nakon tajne sa Jašom Tomićem. Jović je putem „Straže“ naneo najveću štetu radikalima tokom njihovog postojanja, međutim, mađarska vlada je odlučila da zaigra na drugu kartu. Poslednji broj „Straže“ izlazi 18. januara 1896. godine. Vlada Ugarske je naložila Joviću da obustavi njeno štampanje i raskinula sa njime ugovor o subvenciji, te mu je isplatila 1.000 forinti za pomoć dok se ne snađe. Izbori za Crkveno-narodni sabor 1902. godine predstavljali su ključnu pobedu Tomićevih radikala, ne samo u Saboru već i generalno, pošto ostvaruju potpunu dominaciju među srpskim biračima. Dobijaju čak 37 mandata, spram 5 liberala, 11 vladinovaca i 19 samostalaca iz Hrvatske. Sve ostale stranke postaju samo nemoćni svedoci radikalske politike.
Upravo ovaj saziv Sabora učvršćuje nas u uvernju da je postojao dogovor radikala sa ugarskim strukturama. Naime, u ranijim situacijama kada je srpska opozicija pobeđivala na izborima za Sabor, spregom klera i vladinog komesara nije omogućeno funkcionisanje Sabora. Ovaj put, međutim, srpska veroispovedna autonomija je servirana radikalima bez ikakvih prepreka. Kada su preuzeli institucije srpske autonomije, radikali su zatekli sve izmirane troškove i višak od 800.000 kruna u kasi. Nakon odlaska sa vlasti iz autonomnih organa 1910, radikali su drastično umanjili imovinu Srpske crkve, te ostavili dug od 800.000 kruna. Naime, radikali su oduzeli imovinu od crkava i manastira te je proglasili za imovinu autonomije kojom oni upravljaju. Na ovaj način su sproveli svoju antiklerikalnu politiku, ali je čitav period njihovog upravljanja obeležen korupcijom, proneverama i aferama. Tokom svog delovanja radikali su načinili veliki broj prekršaja, koji će kasnije biti pravno objašnjenje za ukidanje celokupne srpske narodno crkvene autonomije 1912. godine.
Oko dr Miladina Svinjareva, mladog lekara skromnog prekla, krajem prve decenije dvadesetog veka okupila se grupa mlađih školovanijih radikala koji su bili duboko razočarani Jašom Tomićem i tadašnjim radikalskim rukovodstvom, pre svega njihovim zloupotrebama i korupciji. Svinjarev je bio stručnjak iz oblasti akušerstva na svetskog glasu i lečenje naroda nije doživljavao kao karijeru, već kao svoju životnu misiju, pa je stekao veliku popularnost. Mladoradikali su takođe bili zainteresovani za saradnju sa mađarskim strankama, ali iz razloga sprečavanja zloupotreba. Upravo u periodu mladoradikalskog zenita osnovana je Nacionalna stranka rada na čelu sa Ištvanom Tisom. Mladoradikali su želeli da sarađuju upravo sa Nacionalnom strankom rada, pošto se njen program zalagao za radikalne reforme i uvođenje opšteg i jednakog prava glasa za sve punoletne građane.
Ključna ličnost za osnivanje Nacionalne stranke rada u Novom Sadu bio je veliki župan Bela Matković. On je mladoradikalima obezbedio sredstva za pokretanje političkog lista „Srpstvo“ koji je ugledao svetlo dana 16. marta 1910. godine. Nedugo zatim, Ugarska vlada je odlučila da subvencioniše izlaženje mladoradikalskog lista. Srpstvašima kao mladim i obrazovanim ljudima, je na prvom mestu bila izvorna ideja radikalizma, a ne klijentelistički odnos prema vladi, pa su nakon podrobnije analize događaja odustali od fuzije sa Strankom rada, te samoinicijativno odbili da primaju dalje subvencije od vlade. Bez direktnog vezivanja podržavali su isključivo reformske poteze Nacionalne stranke rada. Među srpstvašima najpoznatiji su bili dr Đorđe Tapavica, sveštenik Toša Milić, inženjer Milivoj Matić, profesor Marko Vilić (posleratni urednik „Zastave“).
Na zboru u Žablju aprila 1910. godine mladoradikali su formirali Srpsku narodnu stranku u Ugarskoj čiji je zvanični organ postao list „Srpstvo“. Nasuprot bivšoj stranci, udaljenoj od ideoloških osnova, mladoradikali su ideološki bili levi radikali bliski socijalistima. NJihov cilj je bio ostvarenje prava na opšte, tajno glasanje. Isticali su neophodnost korenitog poboljšanja materijalnog stanja najširih slojeva društva, nasuprot oligarhičnoj mađarskoj džentiji i džinovskom latifundijskom posedu, koji je pokušavao da konzervira relikte feudalizma. Zalagali su se za opšte pravo na besplatno lečenje, vaspitanje i suđenje.
Kada govorimo o Srpskoj demokratskoj stranci u Vojvodini, primarno moramo obratiti pažnju na njen intelektualni kapacitet i idejno-politički značaj. Ova politička platforma je uspela da poveže vrhunske vojvođanske intelektualce tog doba, kao na primer Milutina Jakšića, Miletu Jakšića, Isidoru Sekulić, Veljka Petrovića, Ignjata Pavlasa, Tihomira Ostojića i mnoge druge. Na prelazu u XX vek na prostoru današnje Vojvodine stasava novo kolo srpske inteligencije koje svojim političkim idejama pravi potpuni diskontinuitet sa dotadašnjim političarima. Ove demokratske grupe se razvijaju širom Vojvodine, sa najjačim uporištima u Kikindi, Pančevu, Somboru i Novom Sadu. Upravo u Kikindi se 1906. godine okupila grupa demokratski orijentisanih srpskih intelektualaca, koja je ocenila da je za politički rad neophodno osnivanje sopstvene srpske demokratske političke organizacije, te svog političkog lista, koji bi poslužio i kao prvi korak ka stvaranju Srpske demokratske stranke u Vojvodini. Idejni pravac Kikindskoj demokratskoj grupi, koja je bila nukleus demokratske stranke dao je Milutin Jakšić (1863 – 1937), penzionisani profesor bogoslovije, pravnik i najveći poznavalac istorije i političke misli vojvođanskih Srba. Pokretanje „Srpskog glasa“ (1907) možemo smatrati kao osnivanje Srpske demokratske stranke u Vojvodini, pošto su ovaj list gotovo sve demokratske grupe u vojvodini prihvatile kao svoj organ.
Srpske demokrate su organizovale zemljoradnike, radnike, nadničare i zanatlije u političkoj borbi za agrarnu reformu i pravedniju socijalnu raspodelu. Oštro su se protivili komunistima i socijalistima, smatrajući da samo društvenim promenama bez revolucije može doći do pravednijeg društva u okviru kapitalizma. Na levici ove grupe su se nalazili sveštenik Mileta Jakšić, koji je u mladosti zastupao krajnje leve agrarne stavove, te Vasa Stajić, koji se takođe ograđivao od socijalizma, smatrajući da su opravdane samo nacionalne revolucije.
Jula 1908. održana je konferencija u Novom Bečeju na kojoj je usvojen Nacrt programa Srpske demokratske stranke. Program se sastojao iz dva dela, nacionalnog i građansko-demokratskog. Prevaga je data drugom delu programa, s obzirom da je u datom periodu jedini suštinski nacionalni cilj bio opstanak i očuvanje srpskog identiteta. Na Novobečejskoj konferenciji najviše je insistirano na političkim pravima Srba, na demokratiji i socijalnoj pravdi. Međutim, ova konferencija nije u potpunosti urodila plodom, s obzirom da su demokratske grupe iz Vojvodine bile raznorodne.
Ostavi komentar