STRADANJE KIJEVSKO-PEČERSKE LAVRE

Autor: msr Ognjen Karanović, istoričar

Praktično od raspada Sovjetskog Saveza, odnosno uspostavljanja nezavisne Ukrajine, u ovoj državi postoji otvoreni raskol u pravoslavnoj crkvi nad kojom, u pogledu kanonskog normativa, nadležnost ima jedino pomesna Ruska pravoslavna crkva. Kompleksno, zapravo konfuzno pitanje dihotomnog identitetskog i političkog statusa velikog dela ukrajinskog stanovništva kao i same države, bio je praćen eksponencijalnim rastom tenzija unutar pravoslavne crkve. Bez obzira na to što je veoma nezahvalno i metodološki diskutabilno utvrđivanje komprativnih svojstava duhovno-političkog stanja i procesa (posebno istorijskih) između Ukrajine i Rusije s jedne strane i balkanskih, pre svih postjugoslovenskih država i njenih naroda s druge strane, dužni smo da ukažemo da navedeni duhovno-konfesionalni i politički status države i stanovništva u Ukrajini u određenoj meri sličan je s „verskim“ i identitetskim statusom slovenskog, pravoslovanog stanovništva u današnjoj Severnoj Makedoniji i Crnoj Gori. Veoma kompleksne istorijske okolnosti uslovile su navedene teške procese i „potrese“ u pomesnim pravoslavnim crkvama, kao i raskole u kanonskim institucijama u Ukrajini (slično, kao i u srpskom etničkom pravoslavnom duhovnom kolektivitetu, recimo u Crnoj Gori), pa „neupućeni“ ponekad steknu utisak da „neka nevidljiva sila vodi opšti rat protiv pravoslavlja“. Nismo u prilici da raspravljamo o uticajima „nedokučivih centara političke i globalne moći“, ali mogli bismo da pružimo zaključak da oružani i „neoružani“ rat pravoslavni narodi i njihove politike, pa i same pomesne crkve vode međusobno, što i tragediji koja je zadesila Ukrajinu daje novi smisao i težinu.

Naime, pred licem cele planete, a naročito svih verskih zajednica, na prvom mestu u Ukrajini, kijevski režim i naročito njegov bezbednosno-obaveštajni aparat u poslednjih godinu dana „vodi pravu istragu predaka, savremenika i potomstva“ u cilju da im „pojasni ko su, gde su i kuda bi trebalo da odu“. Širom dela ukrajinske teritorije, koji se nalazi pod kontrolom Oružanih snaga ove države hramovi, manastiri i uopšte imovina jedine kanonski legalne Ukrajinske pravoslavne crkve podvrgnuti su „maču i ognju“. Viševekovne svetinje nalaze se u plamenu, dok specijalne vojne i paravojne snage ukrajinskih nacionalista, pred „očima kamera i pera“ tamošnjih, ali i glavnih svetskih medija „pustoše“ verske objekte, te fizički i verbalno maltretiraju i pritvaraju predstavnike monaških zajednica, kao i mirsko sveštenstvo Ukrajinske pravoslavne crkve. Slike okupljenih, verujućih građana u ukrajinskim gradovima od Lavova do Slavjanska, koji prisustvuju verskim obredima ispred spaljenih ili od strane bezbednosnih snaga zvaničnog Kijeva, zaposednutih hramova Ukrajinske pravoslavne crkve, takođe su obišle svet. Vaseljenska zajednica imala je priliku da vidi kako nacionalističke pristalice i jurišnici Oružanih snaga Ukrajine „u idolopoklonističkom transu, poput ʼMojsijevog zabludelog stada ispod Sinajske goreʼ, a ispred zlatnog teleta, šamanski pleše“ oko jedne devojke, vernice Ukrajinske pravoslavne crkve, koja pokušava da ispred svetinje kompleksa Kijevsko-pečerske lavre očuva hram od nasrtaja podivljalog sentimenta „prokijevskih pljačkaša“. Zapravo, „njen otpor“ bio je iskazan samo u molitvenom zanosu jedne zabrinute vernice, ali to nije moglo da pomogne ni njoj, a ni njenoj Crkvi da odvrati učesnike tog paganskog čina, koji su oko te devojke „zaplesali u đavoljem kolu“. Ta slika „đavoljeg kola“ oko mlade vernice, dok ona u skrušenom položaju „moli Boga“ za izbavljenje cele njene ranjene otadžbine, ali i Crkve, neodoljivo podseća na biblijsku scenu sa freske „Ruganje Hristu“, koja se nalazi u hramu Svetog Đorđa u manastiru Staro Nagoričane.

Pre nekoliko meseci bio je uhapšen i poglavar Ukrajinske pravoslavne crkve, Onufrije, a mitropolit Pavle, starešina duhovnog sedišta pravoslavlja (ne samo u Ukrajini) Kijevsko-pečerske lavre u Kijevu, osuđen je na kućni pritvor sa elektronskim nadzorom (nanogicom). Nesumnjivo, duhovna lica Ukrajinske pravoslavne crkve neformalno su optužena da su deo nekakvog sistema „ruske obaveštajne agenture“, pri čemu je i sama Ukrajinska pravoslavna crkva okarakterisana kao segment „bezbednosnog aparata mrskog Kremlja“. Međutim, takve medijske optužbe nije bilo moguće dokazati, a pri tom za raskolničke crkvene zajednice okupljene u tzv. „Pravoslavnoj crkvi Ukrajine“, kao i za državne vlasti, imovina koja se nalazi pod upravom ili u vlasništvu kanonske crkve dovoljno je „velika i primamljiva“ da podstakne kijevski režim na usvajanje nekolicine „varvarskih propisa“, čime je praktično zabranjen rad unapred „razbaštinjene“ tamošnje, „njihove“ i pomesne kanonske Ukrajinske pravoslavne crkve. Opet, „neupućeni“ bi pomislili da u uslovima rata Rusije protiv Ukrajine date odluke „dobijaju argument i legitimitet“. Međutim, „crkveni problem“ u Ukrajini postoji nekoliko decenija, pa i vekova, a kako smo naglasili, bio je uslovljen kompleksnim političkim i istorijskim razvojem zemalja crnomorskog basena. Posebno zastrašujuću dimenziju ove „ukrajinske tragedije“ determiniše odnos kijevskog režima na čelu sa Vladimirom Zelenskim prema pomenutom „crkvenom pitanju“. Jednostavno, Zelenski poput Mila Đukanovića u Crnoj Gori (u njegovom odnosu prema srpskom nacionalnom i duhovnom identitetu) pomislio je da nekakvim „setom antizakona o verskim slobodama“ može da iskoreni tragove istorijskog prisustva Ruske pravoslavne crkve i duhovnog identiteta ruskog naroda i njegove kulture u Ukrajini. Da li u tom „anticrkvenom pohodu“ kijevski režim može da postigne uspeh?

Od 1. januara 2023. godine monaštvu Kijevsko-pečerske lavre i vernicima Ukrajinske pravoslavne crkve više nije bio dopušten ulazak u prostor Gornje lavre. Kanonskoj Ukrajinskoj pravoslavnoj crkvi zabranjen je pristup u dva hrama Gornje lavre, odnosno glavnom hramu, Uspenskom saboru, ali i Trpeznoj crkvi. Oštar protest okupljenih vernika zbog ovog brutalnog napada na njihova veroispovedna prava, ali i ugrožavanja imovine jednog pravnog lica, nije „odobrovoljio“ kijevske vlasti. Manastir je ostao zaključan, da bi na Božićno jutro 7. januara njegove dveri bile otvorene pred „klerom“ i pristalicama nekanonske i raskolničke „Pravoslavne crkve Ukrajine“. Zapravo, „bitka za Crkvu u Ukrajini“ jeste „bitka za Lavru“, odnosno pitanje nadležnosti i uprave nad najvećim i najznačajnijim duhovnim centrom pravoslavlja za Ukrajinu, Rusiju, tj. istočnoslovenski svet, pa i za vaseljenu, a umnogome odrediće i sudbinu pravoslavne crkve i statusa pravoslavlja u ovoj unesrećenoj zemlji. Bitka za svetinju nije počela 2022. ili 1991. godine! Ta bitka možda je i najduži okršaj (često i oružani) u istoriji čovečanstva. Počela je pre nekoliko vekova i još se nije završila. U današnje vreme Kijevsko-pečerska lavra veliki je kompleks u okviru gradskog jezgra ukrajinske prestonice. Podeljena je na dva dela, Gornju i Donju lavru. Donja lavra razvila se u sovjetsko doba i u okviru tog dela komplesa, koji predstavlja posebnu kulturno-istorijsku celinu (od 1990. godine kompleks Kijevsko-pečerske lavre nalazi se na listi svetskog kulturnog nasleđa pod zaštitom UNESKO) ustrojena je Ukrajinska državna biblioteka, sa nekoliko muzeja i umetničkih galerija. U okviru Gornje lavre aktivno je petnaest sabora (među njima, svakako najznačajniji je Uspenski sabor) i manjih hramova, nekoliko zaštitnih kula i drugih objekata. U okviru lavre svoju delatnost imaju Duhovna akademija, Bogoslovija, kao i Seminarija, a takođe tu se nalazi i rezidencijalno sedište kijevskog mitropolita i poglavara jedine kanonske Ukrajinske pravoslavne crkve, mitropolita Onufrija (Berezovskog). Svakako, znameniti segment Lavre jeste kompleks pećina (pečeri), gde je počelo okupljenje i podvizivanje monaha i asketa u X veku, zapravo pola stoleća posle „krštenja Rusije“ 998. godine. U umetničko-arhitektonskom pogledu Lavra predstavlja jedinstven, pretežno „barokni ansambl“.

Kijevsko-pečerska lavra imala je tegobnu i sumornu prošlost, najviše uslovljenu višvekovnim prelamanjima geopolitičkih interesa velikih i regionalnih sila na prostoru današnje Ukrajine. Osnovana je 1051. godine od strane svetog Antonija Pečerskog i gotovo u kontinuitetu postoji već devet i po stoleća. Prvi manastir i kasniji hramovi nastali su oko pećina (pečeri) gde su se monasi podvizavali i gde su težili obnovi ranohrišćanskog, asketskog modela života pojedinaca i zajednice. Još u tadašnjoj drevnoj Rusiji desetine tih monaha kanonizovane su, dok se njihove mošti i danas nalaze u Lavri, te predstavljaju razlog velikog religijskog nadahnuća za sve pravoslavne vernike. Početkom XII veka, od strane Turaka Lavra je prvi put spaljena, a zatim polovinom pomenutog stoleća spaljena je i drugi put u toku mongolske najezde. Iako je Lavra obnavljana, čak i napredovala u tom periodu, usled mongolske opasnosti duhovni poglavari Rusije svoje sedište premestili su prvo u Vladimir 1299. godine, a zatim u Moskvu 1328. godine, gde su u narednim vekovima nosili titulu „kijevskih mitropolita“. Sve do uspostavljanja autokefalnosti Moskovske mitropolije (nekad Kijevske sa sedištem u Moskvi, u čijem sastavu se nalazila i Kijevsko-pečerska lavra) 1444. godine, posebno posle pada Carigrada pod osmanlijsku vlast 1453. godine i uzdizanja ruskih vladara u rang careva, a moskovskih mitropolita u rang patrijarha, Lavra je više puta spaljivana i obnavljana, da bi posle potpunog potiskivanja mongolske dominacije vratila svoj nekadašnji značaj. Pod snažnim političkim pritiskom Poljsko-litvanske unije (u XVI i XVII veku velike evropske sile, koja je, osim južnih, crnomorskih i donbaskih predela, kontrolisala kompletnu današnju Ukrajinu) u sadejstvu sa veoma agresivnim, duhovno-prozelitskim uticajem Rimokatoličke crkve, deo sveštenstva, monaštva, ali i vernog naroda ruske pravoslavne crkve, pretežno na teritoriji današnjeg zapadnog dela Ukrajine, sklopilo je tzv. Brestovsku uniju „sa Rimom“, 1595. godine. Pomenuti delovi ruske pravoslavne zajednice u tom istorijskom jezgru Rusije prekinuli su vezu sa Moskovskom patrijaršijom, da bi priznali vrhovnu vlast rimokatoličkog pape. U naredna dva veka, udeo unijatskog stanovništva, odnosno grkokatoličke verske zajednice na prostoru (tada apsolutno nepostojeće) današnje Ukrajine značajno je uvećan. Danas grkokatolici čine 9,4% stanovništva, odnosno oko 3 miliona građana Ukrajine pripada ovoj verskoj zajednici.

Dati procesi izazvali su pravi versko-politički rat, pošto su unijati pokušavali da osvoje Kijevsko-pečersku lavru. Rat je kulminirao u oružanim bitkama za Kijevsko-pečersku lavru 1598. i 1618. godine, kada je ova svetinja ponovo stradala. U tom periodu, 1616. godine, u Lavri je pokrenuta tipografija, gde su publikovane veoma važne teološke studije i knjige, kao vid borbe protiv unije. Kao kompromisno rešenje 1620. godine usvojena je odluka o ustrojstvu Kijevsko-pečerske lavre, kao stvaropigijalnog manastira vaseljenskog patrijarha u Carigradu. NJegov egzarh uskoro je postao Petar Mogila, kao mitropolit Kijeva, Galicije i Sverusije, inače osnivač Kijevske duhovne akademije i Seminarije. U datom periodu vodila se oštra borba protiv unije, ali bila je to i epoha grandioznog napretka i uspona Lavre. Navedeno stanje postojalo je do 1688. godine, kada je Kijevsko-pečerska lavra ponovo postala deo Moskovske patrijaršije. Nesumnjivo, od sredine XVII veka, posebno nakon uspona Ruske imperije u vreme Petra Velikog i Katarine Velike, dolazi do integrisanja i jačanja ruskog, zapravo specifičnog tzv. maloruskog, etnološkog, duhovnog, političkog, etničkog, a kasnije (uslovno rečeno) i nacionalnog identiteta. U datim okolnostima nastala je ta identitetska dihotomija kod stanovništva današnje Ukrajine, koja je kasnije vešto politički zloupotrebljena u antiruskoj politici boljševika i dobrog dela „zapadnog sveta“ i njihovih velikih sila. Lavra je zadržala svoj status duhovnog prvenstva, ugleda i značaja u pravoslavnom svetu Ruske imperije. Petar Veliki ukinuo je Patrijaršiju, a sve nadležnosti ruskih patrijarha „preneo“ je na Sveti sinod, kolektivni organ Crkve, na čelu sa prokuratorom. U tim okolnostima, nastojatelj Kijevsko-pečerske lavre (danas je to progonjeni i uhapšeni mitropolit Pavle) dobio je prvenstvo u nomenklaturi strukture ruske crkvene jerarhije. Sama Lavra nastavila je da neguje svoj status samobitnosti, definitivno obeležen ruskim političkim i duhovnim karakterom.

Nasrtaji unijata iz habzburške Galicije na Lavru bili su uspešno suzbijani u XIX veku, iako su austrijske vlasti prilježno podsticale širenje unije i uzdizanje novog ukrajinskog, kasnije nacionalnog identiteta. Odlukom sovjetskih vlasti 1926. godine Kijevsko-pečerska lavra postala je muzej u vlasništvu države pod nazivom Sveukrajinski državni muzej „Zapovednik“. Gotovo hiljadu godina duhovnog uticaja Lavre bilo je okončano. U toku Drugog svetskog rata nacisti su obnovili rad Lavre, prepustivši je u nadležnost unijatske zajednice, da bi je uskoro ipak zatvorili, a potom i bombardovali, kada je ova svetinja po ko zna koji put teško stradala. Takođe, u kompleksu Lavre nacisti su streljali oko 800 građana Kijeva, što je bio predmet suđenja zločincima u okviru Nirnberškog procesa, posle 1945. godine. U prvim decenijama nakon završetka Drugog svetskog rata sovjetske komunističke vlasti nisu obnavljale kompleks Lavre, koja je u potpunosti zapustela. Obnova je počela krajem pedesetih godina prošlog veka, da bi od strane sovjetskih vlasti više puta bila prekidana. Duhovni život i povratak monaha u Lavru dogodio se u godinama Perestrojke, da bi restauracija objekata istinski počela tek 1995. godine, odnosno celu deceniju posle obnove „monaškog života“ u njima. Restauracija je uspešno okončana 2000. godine, kada je Uspenski sabor bio i osveštan. U vreme obeležavanja hiljadugodišnjice „krštenja Rusije“ 1998. godine, vlasti nezavisne Ukrajine (vreme predsedničkog mandata Leonida Kučme) i formalno su vratile Kijevsko-pečersku lavru pod nadležnost jedine kanonske Ukrajinske pravoslavne crkve Moskovskog patrijarhata. Međutim, vlasništvo nad nepokretnom imovinom Kijevsko-pečerske lavre i nad delom pokretne imovine i relikvija u Gornjoj lavri nije vraćeno Ukrajinskoj pravoslavnoj crkvi Moskovskog patrijarhata, već je njihov titular ostala država. Upravljanje nad imovinom Lavre država je prepustila svojoj instituciji, odnosno Nacionalnom spomen-području (javna ustanova). Na osnovu ugovora, imovina je predata u zakup Ukrajinskoj pravoslavnoj crkvi, a taj ugovorni odnos u vezi sa Gornjom lavrom (gde se nalaze i glavni hramovi) 2023. godine nije obnovljen.

IZVORI I LITERATURA

Ohijenko, Episkop ukrajinski (1940). Prvi episkop ukrajinski. Hrišćansko delo: časopis za hrišćansku kulturu i crkveni život. god. 6, sv. 5, 379–380.

Tomašević, Srđan (1991). Položaj Ukrajinske Pravoslavne Crkve u okviru Ruske Pravoslavne Crkve: kanonsko-pravni aspekti. Teološki pogledi: dvomesečni versko naučni časopis. Beograd: Arhiepiskopija beogradsko-karlovačka, 297–316).