Autor: dr Miloš Savin, istoričar
Početkom 1884. godine Srpska narodna slobodoumna stranka je izgledala ovako: Miletića, kao vrhovnog autoriteta više nije bilo; Zastava je vodila notabilitetsku politiku; Polit je bio pasivniji i odmereniji nego ikada; politiku Bečkerečkog programa vodio je samo Miša Dimitrijević, koji se zajedno sa prvakom novosadskih slobodoumaca Ilijom Vučetićem i istomišljenicima zalagao za očuvanje kontinuiteta Bečkerečkog programa i Miletićeve politike; Radikali sačinjeni od nekadašnjih vršačkih socijalista i novih omladinaca okupljeni oko Jaše Tomića su sve više jačali, suprotstavljajući se notabilitetima zajedno sa grupom oko Dimitrijevića, ali tražeći da se nacionalni program dopuni socijalnom komponentom. Ovakva situacija je ohrabrila ugarsku vladu, visoki srpski pravoslavni kler i notabilitete da izvrše odlučujući udarac na opozicioni pokret kod Srba u Ugarskoj. Videvši svoju šansu da izvrše konačni prevrat unutar Srpske narodne slobodoumne stranke, notabiliteti su otpočeli akciju, održavši 25. marta 1884. godine u Budimpešti u luksuznom hotelu „Hungarijaˮ konferenciju za 40 pozvanih viđenijih članova na kojoj su planirali organizovanje promene kursa stranke i odustajanje od Bečkerečkog programa. Konferenciju je sazvao Nika Maksimović, a novi notabilitetski program u četiri tačke kao izvestilac izneo je dr Svetislav Kasapinović. Suština ovog programa je bila da se odrekne od opozicionog delovanja, prema nagodbi i Ugarskoj vladi, te da Srbi svoja prava potraže u doslednoj primeni zakona o narodnostima i crkveno-prosvetnoj autonomiji. Grupa oko Miše Dimitrijevića nije prisustvovala ovoj konferenciji, ali je zato Tomićev radikal, Đoka Milosavljević iz Vršca osporio pravo Budimpeštanskoj pretkonferenciji da bilo šta menja u ime stranke, pa je odlučeno da se organizuje veliki zbor birača Srpske narodne slobodoumne stranke u Velikoj Kikindi na kojem će se o tome raspravljati. Pred samu konferenciju u Budimpeštu je stigao i Miša Dimitrijević, koji je pre njenog održavanja pokušao, da u ličnim razgovorima sa njenim učesnicima, a njegovim starim saborcima, izdejstvuje da odustanu od održavanja konferencije, a pošto u tome nije uspeo, konferenciju je bojkotovao (pridružila su mu se još četiri delegata pozvana na konferenciju).
Uz veliku podršku ugarskih vlasti notabiliteti su 13. aprila 1884. godine u Velikoj Kikindi održali impozantan zbor sa preko hiljadu prisutnih birača Srpske narodne slobodoumne stranke iz 52 mesta, najviše iz Pančeva, koji je postalo centar notabilitetske politike. Za predsednika zbora izabran je, dotadašnji višestruki poslanik Srpske narodne slobodoumne stranke iz Velike Kikinde, Miša Sabovljević koga je predložio Nika Maksimović, a za izvestioca dr Stevan Kasapinović iz Pančeva. Ovaj zbor je bojkotovala grupa liberalnog centra okupljena oko Miše Dimitrijevića, uprkos apelima Jovana Jovanovića Zmaja da Miša Dimitrijević podstakne masovni odlazak svojih istomišljenika i stvori ogromnu većinu, kojom će se sprečiti podela stranke. Oštru opoziciju na skupu su činili radikali Jaše Tomića. Notabiliteti, koje su mahom činili stariji viđeniji članovi stranke, obezbedili su podršku većine prisutnih birača za svoj program, a prihvaćeno je i to, da se okupljeni oko ovog programa izdvoje kao nova Narodna stranka (izbacivši pridev slobodoumna, odnosno liberalna) i da kao svoj organ zadrže list Zastavu. Pored prisutnih radikala i liberalni centar, odnosno liberali, osudili su zaključke ovog događaja.
Kao proizvod Velikokikindske konferencije možemo smatrati podelu srpskog opozicionog pokreta na tri frakcije, odnosno stranke. Pored notabiliteta koji su ovom konferencijom formirani kao posebna stranka, preostale dve grupe, radikalna i liberalna, nastaviće saradnju protiv Velikokikindskog programa, iako jasno međusobno diferencirani i distancirani. Do njihove definitivne konfrontacije doći će nakon izbora za srpski narodno-crkveni Sabor 1885. godine, a funkcionisaće preko sopstvenih organa tj. glasila – liberalnog Branika Miše Dimitrijevića i radikalske Zastave, koju će uz blagonaklonost Miletićeve ćerke Milice, sa kojom će se i oženiti, iz notabilitetskih ruku preuzeti Jaša Tomić. Do formalizacije postojanja dve stranke doći će tek 1887. godine, kada će Tomić formirati Celokupnu srpsku narodnu slobodoumnu stranku, koja će ubrzo nakon toga promeniti naziv u Srpska narodna radikalna stranka, a Miša Dimitrijević i Mihailo Polit Desančić će svoj liberalni deo konstituisati kao partiju kontinuiteta pod istim nazivom Srpska narodna slobodoumna stranka, odnosno Srpska liberalna stranka. Upravo ovaj deo liberalnog centra predstavlja temu ovog rada.
Nedugo nakon izdvajanja notabiliteta, sprovodeći politiku obaranja Kikindskog programa, lišen upliva u Zastavu, koristeći manje čitan nedeljnik Srpsko kolo kao organ svoje opoziciono-liberalne agitacije, 13. juna 1884. godine u Šajkaškom izbornom srezu, na dopunskim izborima na poslaničko mesto, koje je Miletić zbog bolesti napustio, za poslanika na Ugarskom saboru izabran je Miša Dimitrijević. Dimitrijević je bio jedini srpski opozicioni poslanik.
Od samog početka pojedini liberali su u radikalima prepoznavali veću opasnost nego u notabilitetima. Mnogi srpski birači, pa i sami Srbi članovi Srpske narodne liberalne stranke, srpsku i stranačku politiku su doživljavali ne kroz program već, kroz ličnosti koje su se dokazale u ranijem periodu stranačkog rada, pa nisu u početku shvatili suštinu distanciranja liberala od notabiliteta. Prvo mirenje notabiliteta i liberala pokušao je da izvede istaknuti liberal Lazar Milošev, rođeni Pančevac, koji je u periodu pre Velikokikindske konferencije negovao bliske zavičajne i prijateljske odnose sa dr Svetislavom Kasapinovićem, sada već notabilitetskim prvakom, koji je s obzirom da je već 14 godina radio u Opštoj kreditnoj banci u Budimpešti bio pomalo dislociran od samog žarišta problema. Strahujući od ekspanzije radikala, tj. socijalista, smatrajući da postoje šanse za izmirenje sa notabilitetima, Milošev je pisao Miši Dimitrijeviću: Prilikom vašeg boravka ovde kao poslanik, vi ste me – kao što ćete se setiti – zapitali jednom prilikom, da li ja u prepisci sa g. dr Stevanom Kasapinovićem stojim. Vaš dalji razgovor sa mnom tom prilikom shvatio sam bar ja onda tako, da bi vi sporazum koji je sa g. S.K. takoreći prekinut nadovezali. Ja to moram u toliko više da pretpostavim, kada naše današnje prilike ili bolje neprilike uočim, gde nam je svaka pojedina oprobana snaga od velike potrebe. Nema sumnje da je razvrat, koji se sa jedne strane u nas širi u toliko mogućiji, ukoliko manje sporazuma ima među našim prvacima o kojima ne može ni pomisli biti, da li im je namera čista i svetla. Kojim će se putem što pre i što izvesnije taj cilj postići držim spada u red „taktikeˮ, i ta može biti razlika i kod ljudi, koji se svi svim žarom i svojim poštenjem za neospornu dobru opštu stvar bore, za boljitak naroda svoga […] Klica ovoga leži u razlasku sa konferencije koja je ovde bila. Međutim, za Mišu Dimitrijevića i liberale, a što će ubrzo i Milošev shvatiti, bilo je neprihvatljivo obnavljati saradnju sa strankom koja se odrekla Bečkerečkog programa kao sinonima dugogodišnjeg opozicionog delovanja u Ugarskom saboru i koji je dozvolio da svesno ili ne postane instrument ugarske vlade i politike mađarizacije u cilju razbijanja srpskog jedinstvenog liberalno-opozicionog programa i pokreta. Dimitrijevićeva namera je bila da putem Miloševa ubedi Kasapinovića da se odustane od Peštanske konferencije i Kikindskog zbora, odnosno odstupanja od Bečkerečkog programa.
Polit je tek posle dugog izbegavanja da se izjasni, najpre svojim prijateljima, a zatim i široj javnosti objasnio da ne stoji iza akcije notabilitetski nastrojenih stranačkih prvaka, jer se ne slaže sa njihovom namerom da prevedu narodnjačku stranku na kolosek koji vodi u tabor vladinih pristalica. On je posle Kikindske konferencije u izjavi koja je dobila širok publicitet, isticao iluzornost pokušaja da se bitnim ustupcima u stranačkoj borbi pridobije vlada za ispunjenje narodnosnih zahteva, posebno na područjima narodno-crkvene autonomije. Mihailo Polit Desančić se našao u veoma delikatnoj situaciji u kojoj je morao da bira između značajnog dela svojih prijatelja i političkih saboraca i doslednosti opoziciono-liberalnog delovanja.
Ugarska vlada je sada, pored Srba vladinovaca i klerikalaca, imala u svojim rukama i Srpsku narodnu stranku, odnosno notabilitete i nedvosmisleno je delovala u cilju gušenja preostalog srpskog opozicionog pokreta, pre svega u Banatu, odnosno Torontalskoj županiji, koja je pored toga što je bila demografski najsrpskija županija, bila pored Šajkaške najčvršće izborno uporište liberala, ali i poprište incidenata, često i krvavih, do kojih je došlo prilikom pokušaja radikala da agituju na notabilitetskim skupovima. Torontalska županija i njen veliki župan, a naročito podžupan Bela Talian, su bili u direktnom kontaktu sa ministrom predsednikom ugarske vlade Kalmanom Tisom koji je istovremeno bio i ministar unutrašnjih poslova. Ugarske vlasti su krajem septembra 1884. godine imale podatke o skupljanju novčanih priloga za srpske opozicione delatnosti, a podžupan i ostale karike ugarskog državnog aparata su imale zadatak da to skupljanje obustave i da sumnjive Srbe podvrgnu policijskoj prismotri, po potrebi i hapšenju. Na izborima za ugarski Sabor iste godine Srbi su dobili samo jednog opozicionog poslanika i to Mišu Dimitrijevića, a Mihailo Polit je prvi put doživeo izborni neuspeh, što ga je do 1887. godine udaljilo iz političkog i javnog života. Notabiliteti su pokušali da predstave ove izbore kao svoj uspeh, tvrdeći da su dobili četiri poslanika, međutim ni jedan od navedenih poslanika nije bio isključivo njihov, pošto ih je sve predložila i ugarska vladajuća stranka, a među njima je bilo i Srba vladinovaca koji su redovno dobijali izbore kao vladini kandidati i koje notabiliteti uopšte nisu ni podržali. Obejktivno, notabiliteti su uneli konfuziju među Srbe birače, te tako doveli do rasipanja glasova i lošeg rezultata Srpske narodne liberalne stranke, posluživši ugarskoj vladi kao sredstvo za kratkoročnu upotrebu, čiji rok će isteći nakon izbora za Srpski narodno-crkveni sabor 1885. godine. Kako su notabiliteti na kikindskoj konferenciji list Zastavu, proglasili za organ svoje novoosnovane stranke, Milica (Miletić) je smatrala da je najprirodnije da njima ponudi list na prodaju, iako njihov pravac u politici nije odobravala […] Međutim, notabiliteti nisu pokazivali veće interesovanje za kupovinu Zastave, jer je za to trebalo duboko zavući ruke u sopstvene džepove. U takvoj situaciji, kada se nije mogao naći kupac, pitanje lista rešeno je sklapanjem braka izmeću Jaše Tomića i Miletićeve ćerke Milice […] Tomić je 2. januara 1885. godine postao urednik Zastave. Najuticajniji i načitaniji srpski list u Ugarskoj, na ovaj način je postalo glasilo Nove omladine, odnosno radikala, i pored suprotstavljanja notabilitetskoj politici, sprovodio je Tomićevu politiku dopune bečkerečkog programa socijalnom komponentom, ali i Tomićevu želju da kao urednik Miletićeve Zastave i Miletićev zet, preuzme i Miletićevu stranku. Liberalni centar, koncentrisan oko Miše Dimitrijevića, Ilije Vučetića, Nikole Joksimovića i drugih doslednih sledbenika Bečkerečkog programa, nije mogao da računa na adekvatnu zastupljenost svojih ideja u Zastavi, iako će saradnja između radikala i liberala potrajati još desetak meseci, u zajedničkoj borbi da se spreči notabilitetska pobeda na izborima za Srpski narodno-crkveni sabor.
Osokoljena novim političkim okolnostima i međuodnosima srpskih političara, predsednik ugarske vlade, Kalman Tisa rešio je da pojača napore na mađarizaciji i stvarnju jednog političkog naroda (mađarskog) u Ugarskoj. Već 5. februara 1885. godine, sekretar ugarske vlade, šalje upitnik vezan za efekte dotadašnje mađarizacije sreskim načelnicima u oblasti koje većinom naseljavaju Srbi, zahtevajući da mu pored toga detaljno referišu o odnosima mađarskog i nemađarskog življa i predlozima kako da se u njihovim oblastima efikasnije sprovede mađarizacija. Već u narednih nekoliko dana, deset sreskih načelnika odgovara sa detaljnim izveštajima i predlozima daljih aktivnosti ka asimilaciji Srba. S obzirom na fragilnost i nepredvidivost daljih kretanja među srpskim političarima u svetlu izbora za Srpski-narodno crkveni sabor koji su planirani za 1885. godinu, kao i činjenicu da je prosveta, odnosno obavezan mađarski jezik u narodnim veroispovednim školama bio ključ mađarizacije, jedan od najagilnijih eksponenata ugarske vlade i Ministarstva unutrašnjih poslova zadužen za mađarizaciju Srba, Bela Talian, podžupan najsrpskije Torontalske županije, na osnovu izveštaja prosvetnog nadzornika formirao je tačnu statistiku nacionalne strukture i političkog raspoloženja prosvetnih radnika, kako bi država mogla da izvrši pritisak po potrebi. S obzirom da su liberali i radikali otpočeli svoje zborove (uglavnom zajedničke u okviru još uvek iste političke stranke), veliki župan Torontalske županije početkom maja 1885. godine u ovome prepoznaje huškanje Srba protiv patrijarha Germana Anđelića, a zborove birača identifikuje kao rad na organizovanju srpskih protestnih zborova protiv Ugarske vlade i srpskog patrijarha. Zahteva od policije i svih državnih službenika da se situacija prati i preduzmu odgovarajuće mere. U ovome uočavamo postojanje potpunog konsenzusa ugarskih vladajućih krugova, da se obezbeđivanjem podrške marionetskom patrijarhu na budućim saborima, kompletno obesmisli bilo kakva autonomna delatnost Srba i da se poslušan kler iskoristi u cilju pacifikacije i mađarizacije srpskog stanovništva Ugarske. Početkom juna županije obaveštavaju sreske načelnike o pouzdanim saznanjima da su pripadnici srpske opozicione partije otpočeli uznemirujuće aktivnosti sa ciljem da na izborima za Srpski narodno-crkveni sabor pomognu kandidate koji su protiv patrijarha Germana Anđelića. Ugarski državni aparat je budno motrio sve pokrete među Srbima, što je i jedan od priloga tezi da je do Velikokikindskog programa i notabilitetske Srpske narodne stranke došlo zajedničkim radom ugarske policije i srpskih političara koji su se umorili od opozicionog rada. Za predizborna dešavanja za Srpski narodno-crkveni sabor, izuzetno interesovanje je pokazao i predsednik Ugarske vlade i ministar unutrašnjih poslova, koji se po tom pitanju nalazio u direktnoj korespodenciji sa Belom Talianom, podžupanom Torontalske županije i osobom od najvišeg poverenja. U strogo poverljivom pismu Talianu povodom opozicionih kretanja među Srbima, ugarski ministar policije Kalman Tisa 20. juna 1885. godine piše: Razmotrio sam vaš poverljiv izveštaj pod rednim brojem 10, sa datumom 14. tekućeg meseca, u kojem se radi o primećenim pokretima i pripremama u županiji koja je pod vašom upravom vezanim za predstojeći srpski zbor. Vaše napomene su svakako takve, da je njihova spoznaja ovde veoma poželjna. Pošto se vaše slavno gospodstvo pita na kraju izveštaja, da li su u ovom slučaju njegovi budući izveštaji suvišni, odgovaram, ne samo da Vaši izveštaji nisu suvišni, nego ih od Vas obavezno i ubuduće očekujem, bez obzira na županove izveštaje.
Kako bi sačuvali privid jedinstva srpski opozicionari, i liberali i radikali su u ime još uvek formalno jedinstvene Srpske narodne slobodoumne stranke, zakazali veliki zbor birača stranke za Vidovan 27. juna 1885. godine, u nameri da zajedničkim snagama, uz velike napore da se međusobno istrpe, spreče upliv notabiliteta u Srpski narodno-crkveni sabor. Viši interes je zahtevao, i od Tomića i njegovih radikala, i Dimitrijevića i njegovih liberala, da sačuvaju pred biračima jedinstvo opozicione stranke. Ugarska vlast, iako je odobrila održavanje biračkog zbora u Somboru, okarakterisala ga je izrazito neprijateljskim za mađarsku politiku i patrijarha Anđelića, te 18. juna naložila sreskim načelnicima da se svim sredstvima postaraju da se što manji broj Srba sa njihovog područja odazove pozivu na Somborski zbor. Uveliko svestan podele preostalog dela Srpske narodne slobodoumne stranke na radikale i liberale, svestan neophodnog jedinstva radi spasa srpske autonomije od notabiliteta kao produžene ruke Ugarske vlade, Jovan Jovanović Zmaj je Srbe pozvao na zbor pod motom: Odbac’mo sada sve što braću deli. Glavnu reč na zboru su vodili Miša Dimitrijević i Jaša Tomić, a pridružio im se i Zmaj, što je prezentovalo realnu sliku Srpske narodne slobodoumne stranke, podelu na liberale, kao stranku kontinuiteta, radikale koji su kontinuitet baštinili sa nacionalnim delom programa, tražeći njegovu dopunu socijalnom politikom i Zmaja kao pomiritelja. U očima srpskih birača na ovom skupu je sačuvano jedinstvo i demonstrirana sloga u borbi protiv politike ugarskih vlasti i patrijarha Anđelića. Obe frakcije su predložile Zmaja da se stavi na spisak zajedničkih kandidata za izbore i formirano je zajedničko izvršno telo stranke, središnji odbor koji je bio zadužen za predizbornu agitaciju. Uprkos pritiscima od strane ugarskih vlasti i akciji klerikalaca i notabiliteta Somborski zbor je bio najmasovnije srpsko okupljanje koje je po veličini i oduševljenju nadmašilo Miletićev zbor u Bečkereku i sve omladinske skupštine šezdesetih i sedamdesetih godina.
Ostavi komentar