Srpski politički faktor u Ugarskoj u prve dve decenije XX veka

Autor: dr Miloš Savin, istoričar

Kako bismo osvetleli značaj srpskog političkog faktora u Ugarskoj početkom 20. veka, odnosno, tokom njegove prve dve decenije, moramo ih vezati za događaje iz prethodnog veka. Poznato je da se u istoriografiji 19. vek često naziva „dugi 19. vek“. Prelomni događaji koji će dovesti do početka 20. veka vezani su za Prvi svetski rat i preraspodelu geopolitike nakon njega. Ne samo da pod 19. vek možemo računati ovih gotovo 120 godina, već ovim terminom možemo obuhvatiti i poslednju deceniju 18. veka – Temišvarski sabor i dolazak Stefana Stratimirovića na mesto mitropolita karlovačkog. U ovom periodu došlo je do velikih oscilacija, kako u politici tako i u geopolitici – od srpskih maksimalističkih zahteva iznetih u Revoluciji 1848/9. godine, gde se tražila zasebna krunovina i nacionalno područje, do kasnijeg perioda i Miletićevog odustajanja od takvih zahteva i okretanja ka, uslovno rečeno, mađarofilskoj struji, tj.da se u okviru jake nezavisne Ugarske izdejstvuje autonomna Vojvodina kao ne nacionalno čista, već jezički dominantno srpska i (privremenog) rešenja Istočnog pitanja. Srpski faktor u Ugarskoj značajno slabi u politici, zbog razjedinjenosti i raznorodnosti političkih struja, često zbog njihovog ili malo čvršćeg, ukorenjenijeg opozicionog delovanja, ili zbog klijentelizma prema ugarskim vlastima ili određenim finansijskim resursima. Tome značajno doprinosi i tragedija u Novom Sadu, kada je Jaša Tomić zaklao Mišu Dimitrijevića i time uneo zlu krv i jednu nepopravljivu situaciju između srpskih opozicionara. Kraj veka Srbi dočekuju kao gotovo vanparlamentarni – radikali su bojkotovali neke izbore, liberali su bojkotovali druge i to je mikronizovalo srpsku političku scenu.

Pred sam početak veka iz zatvora se vraća Jaša Tomić, vođa radikala, ali iako više neće biti predsednik stranke, nastaviće da deluje kao njena ključna ličnost. Iako će formalno više biti posvećen publicistici, njegova politika će i dalje biti sprovođena uz manje kompromise sa drugim značajnim radikalima, poput Đure Krasojevića. NJegov izlazak iz zatvora prati specifična akcija ugarske vlade. Naime, Stevan Jović, geometar, bivši oficir krajiški iz Bjelovara, postaje urednik „Zastave“. Kasnije ulazi u sukob sa Miletićevom, odnosno, sa Tomićevom familijom i nekim novosadskim radikalima, pokreće disidentski list „Straža“, koji vremenom postaje omiljen od strane ugarske vlade. Ona ga finansira i podržava upravo da bi cepao radikale, međutim, u tom periodu kad je već bilo izvesno da će Jaša Tomić izaći, mađarska vlada ugasila je list i Joviću dala otpremninu da više ni na koji način ne kritikuje Tomića, što ukazuje na to da je i Tomić najverovatnije pušten sa određenom političkom misijom. Nije logično da zbog nekakve peticije novosadskih žena neko ko je ozbiljan politički faktor, i pritom, ko je osuđen za najstrašnije krivično delo – ubistvo sa predumišljajem, izvršeno na brutalan način lovačkim nožem, bude tek tako oslobođen i poslat da nastavi svoju političku akciju. Na to da situacija nipošto nije bila crno–bela ukazuje i činjenica da je Miletić i bez presude ležao u zatvoru, i to u mnogo gorim uslovima.

Populacija Ugarske, uključujući Hrvatsku i Slavoniju, početkom 20. veka prešla je brojku od 20 miliona stanovnika. U poslednjim decenijama 19. i prvim decenijama 20. veka došlo je do nezadrživog ekonomskog napretka. Međutim, u tom trenutku, Ugarska je bila prva i po broju tuberkuloznih slučajeva, što govori o jednoj prilično neujednačenoj dinamici i razvoju.

U spoljnopolitičkom pogledu, Mađarska je prilično bila vezana za Austriju koja je sve više postajala posvećena pangermanskoj viziji Nemačke, tj. izlasku nemačkih zemalja na topla mora i izmeni tektonike i političkih odnosa na Balkanu. Mađarska elita bila je prilično odana Beču. Sve od 1875. pa do 1905. mađarsku vladu činila je liberalna stranka Kalmana Tise, a kasnije Ištvana Tise, koja je u početku bila jedna opoziciona stranka veoma bliska i Miletićevim krugovima. Zalagala se za građanska i samodbrambena emancipatorska nacionalna osećanja, koja će nakon utapanja sa Deakovom strankom prerasti u jednu klijentelističku stranku čiji je cilj bio ostanak na vlasti. S obzirom na to da su ubrzo shvatili da im je u interesu da podrže austrougarsku nagodbu i iz toga izvuku sve benefite, odustali su od koncpeta nezavisne Mađarske. Kroz prenaglašeni mađarski nacionalizam pokušali su da homogenizuju i stanovništvo i biračko telo i može se reći da je na pragu 20. veka dominantna politika u Ugarskoj bila „politika svemađarstva“. Klase su uspele da se pomere. Naime, poznato je da su pred Revoluciju 1848/9. sitno plemstvo, seljaci i krupni feudalci bile nepomirljive društvene strukture, međutim, dolazi do homogenizacije oko nacionalizma, koji se na različite načine sprovodio. Jedina stranka koja je odskakala od klišea ostalih građanskih stranaka bila je socijaldemokratska ili socijalistička stranka Ugarske, koja će se kasnije podeliti na desne i leve socijaliste. NJena biračka baza bili su, pre svega, radnici ali sve više i seljaci koji nisu imali pravo, za koje je bilo obavezno platiti određenu svotu poreza ili imati neko zvanje ili čin, što gro populacije nije ispunjavalo, tako da je to bilo neka vrsta sužene demokratije.

Sa Srbima u Ugarskoj situacija je bila drugačija, jer je veći broj članova populacije imao svojstvo građanina ili imovinski cenzus, te su u odnosu na ukupan broj bili čak i bolje reprezentovani, odnosno, imali su više biračkog prava koje su često loše koristili. Mnogi značajni dobrotvori srpskog naroda koji su podizali kulturne institucije bili su ljudi lojalni ugarskoj vladi, koji su smatrali da saradnjom sa vladom, uklapanjem u ekonomske tokove i stvaranjem profita mogu najviše da pomognu svom narodu.

Do prvih ozbiljnijih tenzija koje će dovesti do drugačije dinamike u Ugarskoj doći će 1905. godine. Ugarska vlada, tj. ugarski kralj, odnosno, austrijski car i čitava nomenklatura, pre toga su oktroisali i održavali rad srpskih autonomnih organa kroz nametanje određenih rešenja za patrijarha. Carski, odnosno, kraljevski komesar rukovodio je radom – mogao je da suspenduje i skloni određene tačke dnevnog reda i da na druge načine utiče na ovu samoupravu. Međutim, kada su došli radikali, izgledalo je kao da su od ugarske vlade prećutno dobili odrešene ruke i prvi put nisu imali nikakve opstrukcije, već su mogli da bez ikakvih prepreka sprovode svoje naume i ciljeve u delo. Ištvan Tisa bio je ključni faktor mađarske politike 1905. godine. On je uradio vrlo specifičnu stvar – uspeo je da na neki nelogičan, ali u praksi veoma uspešan način, mađarski nacionalizam, čija je osnova bila želja da se oslobodi od bečkog tutorstva, poveže sa odanošću austrijskoj kruni. Međutim, doći će do određenih pucanja. Naime, austrijski car je zatražio od mađarske vlade da poveća mobilizaciju za carsku vojsku u Mađarskoj i da za 25% poveća učešće mađarskih trupa, što je dovelo do revolta u javnosti. Ne zbog toga što će sve to Mađarska morati da plati, već zato što vojnici više neće nositi nacionalna obeležja, već crno-žute boje Habzburškog carsta. Došlo je do promene odluke – vojnici više ne moraju da ratuju samo na području i za interese Ugarske, već bilo gde na svetu po pozivu Habzburške monarhije. Opozicija je počela da opstruiše funkcionisanje samog parlamenta kroz odbore i amandmane, što je dovelo do raspisivanja novih izbora. Na veliko zaprepašćenje svih, na izborima je pobedila opozicija. Car nije želeo da uvaži taj rezultat i kako je on davao mandat predsedniku ugarske vlade, odlučio je da mandat da komandantu odane mađarske garde Jožefu Fervariju, čija vlada neće dugo trajati. Car je uspeo da proširi priču da će dozvoliti opšte pravo glasa u Ugarskoj, što bi dovelo možda čak i do pobede socijalista. Uplašene od toga, građanske stranke su rešile da naprave kompromis i da izađu na nove izbore, koji su bili održani već početkom sledeće godine. Na čelo vlade doveden je Šandor Vekerle, koji će tri puta biti predsednik mađarske vlade i svaki put ispred različite političke stranke. Značajna stvar desila se za vreme njegovog mandata, a to je dolazak Alberta Aponjija na mesto ministra prosvete.

Aponji je takođe reprezent užeg kruga političke elite. Od kada je prvi put izabran za poslanika na Ugarskom saboru 1881, pa sve do smrti 1933. uspevao je da bez prekida bude na važnim funkcijama. Aponji je uspeo da izdejstvuje usvajanje zakona o prosveti, koji je predviđao mnogo veći budžet i broj državnih i javnih škola koje će biti osnovane. Međutim, iz perspektive nacionalnih manjina, odnosno, narodnosti, situacija koja je nametala mađarski jezik nije bila poželjna. Do tada su i srpske i rumunske veroispovedne škole koje je kontrolisala crkvenoškolska autonomija u Sremskim Karlovcima upražnjavale školovanje na jeziku zajednice kojoj dete pripada. Po novom zakonu bilo je obavezno da se u svim školama tokom svih godina školovanja uči mađarski jezik, da svaki đak u prva četiri razreda osnovne škole mora da nauči dovoljno da bi mogao na mađarskom da razmišlja, formuliše i govori složene rečenice. Ovo je značajno uznemirilo narodnosti, jer su bili svesni da je u tom procesu ubrzanog ekonomskog razvoja i metropolizacije postojala realna mogućost da će svi početi da koriste mađarski. Postojao je tajni plan da se na taj način izvrši asimilacija stanovništva. Politička koncepcija koju su propagirali Aponji, a pre njega Tisa i Lajoš Košut, bila je takva da bi svako ko se rodio na prostorima Ugarske po nacionalnosti trebalo da bude Mađar. Tome je oštro oponirao Mihajlo Polit Desančić, koji je isticao da bi po toj logici i Aponji trebalo da bude Nemac zbog svog mesta rođenja.

U Velikom Bečkereku je 1907. došlo do ogromnog mitinga koji su organizovali srpski radikali, kada je 30 000 srpskih majki potpisalo peticiju da se srpski jezik zadrži u veroispovednim školama. Nakon toga, Polit Desančić doživljava velike opstrukcije i napade, najviše od strane pravnog zastupnika Jaše Tomića, koji je želeo da ga potpuno diskredituje. Godine 1907/8. među Srbima dolazi do nove inicijative – formiranja Srpske demokratske stranke, koju je idejno predvodio Milutin Jakšić, sinovac Đure Jakšića, teolog progresivnih političkih ideja, čija je krilatica bila: „bliži mi je Mađar demokrata, nego Srbin aristokrata“. Ova stranka se zalagala i za izvesnu socijalnu reformu i nije više pominjala temu stvaranja Vojvodine kao specijalne teritorije, niti je delovalo realno da će se Vojvodina priključiti Srbiji – to do 1917/8. nije bila ni opcija za razmišljanje. Međutim, kroz delovanje pojedinaca poput Vase Stajića, ta stranka je vršila nacionalni preporod među srpskom omladinom.

Intelektualna elita oko braće Jakšić nastaviće da deluje kroz demokratku stranku. Mlađe kolo liberala, poput Branislava Stanojevića i Nikole Milutinovića, takođe će se usko vezati sa demokratski okvir i nastaviće posle rata zajedničko političko delovanje. I kod radikala je došlo do određene pobune – stvorena je mladoradikalska grupa u kojoj je bio čuveni doktor Svinjarev, i koja je takođe sarađivala sa mađarskom vladom i imala značaja zbog unošenja prosvetiteljskih ideja među Srbe. Doneta je Manastirska uredba – dokument kojim je proglašeno da sva manastirska dobra nisu u posedu manastira, već srpske crkvenoškolske autonomije i da postoji mogućnost da uprava autonomije, u ovom slučaju Radikalna stranka, može da ih iznajmljuje ili daje na licitaciju, što je postalo pravo leglo sumnjivih transakcija i korupcije. Priče idu do toga da su u pojedinim crkvama i manastirima i burad sa vinom i rakijom porazbijali nakon što su sve popili. U praskozorje Prvog svetskog rata, 1912. godine, dolazi do ukidanja srpske crkvenoškolske autonomije. Za vreme mandata radikala u crkvenim institucijama napravljen je veliki broj zakonskih prekršaja za koje ih niko nije opominjao, dok je u mandatima pre njihovih dolazilo do suspenzija. Kada je sve sabrano i kada su formalno-pravno razmotrene masovne nepravilnosti i zakonska kršenja, došlo je do ukidanja srpske crkvenoškolske autonomije.