SRPSKI NACIONALNI IDENTITET

Autor: dr LJubiša Despotović

Uvod:

Proces razbijanja SFR Jugoslavije, proizveo je mnoge nesagledive posledice, po narode koji su činili njen politički i konstitutivni supstrat. Haos nastao na razvalinama ove bivše države, otvorio je niz novih, ali i starih problema, koji su nastali košmar učinili još većim. Cepale su se porodice, kidale rodbinske veze, brisali životi, nestajali čitavi identiteti i istovremeno nastajali novi ili obnavljali stari, zapušteni i zarozani identiteti a sve u cilju vaspostavljanja novih pseudodržavnih tvorevina i borbe za njihovu međunarodnu legitimaciju i priznanje. Etnička čišćenja, ratni zločini i druga nepočinstva nad pripadnicima naroda drugačijih identitetskih osobenosti, prekrajanje granica i izgoni čitavih etno-nacionalnih zajednica sa vekovnih područja i njihovo brisanje sa geografskih i političkih mapa, samo su neka od najtežih posledica minulih ratova iza kojih je stajao državno-politički inženjering stvaranja novih nacionalnih država na prostoru bivše SFRJ. Kada su utihnuli topovi, bitke su se rasplamsale na planu politike, kulture, religije, nauke, medija – vođene samo jednom idejom i potrebom – konstituisati, utemeljiti, konsolidovati, afirmisati i učvrstiti „nove“ identitete, udahnuti im život i snagu, obezbediti prijemčivost, ukoreniti trajanje i obezbediti im što veći broj pristalica.

U nauci, osobito istoriografiji, otvaraju se opsežni radovi na dizajnu ili redizajnu nacionalnih identiteta. Literatura koja tematizuje ove procese nepodeljeno ističe presudnu ulogu novoformiranih državica u stvaranju novih sintetičkih nacionalnih identiteta. Zakasneli za devetnaestovekovnim uzorima, nacionalni delatnici preskaču protonacionalnu fazu razvoja (osim u slučaju formiranja nacionalnog identiteta kod Srba) obnavljajući značajnu ulogu države, njenih institucija i sistema (obrazovanje, nauka, kultura, policija, vojska, mediji) u cilju formiranja i dizajniranja novih etno-nacionalnih identiteta dogovorenih nacija. Na delu je bio kao i u Nemačkoj u 19. veku proces sakralizacije vlastite istorije i njeno upodobljavanje potrebama novoformiranih nacionalnih identiteta. „Pri tom se ne sme prevideti način na koji je u Nemačkoj sakralizacija istorije i politike zauzela mesto ustava, političkog vaspitanja i demokratizacije. U sekularizovanoj epohi nacija postaje konačna i najviša vrednost; ona se nalazi u središtu jedne profane religije. Nacionalni spomenici su svetilišta, mesta na kojima pojedinac može da učestvuje u kultu nacije i da oseti jezu od onog najsvetijeg. Propovedi koje se drže na takvim mestima u službi su političkog vaspitanja. One pridobijaju karakter svečane narodne pedagogije. NJihov je cilj da jednu amorfnu masu pretvore u čvrstu formaciju jasnih kontura – „naciju“. (A. Asman, 2002: 51)

Ratovi za „jugoslovensko nasleđe“, uz ostalo, su imali i izraženu geopolitičku i geostratešku dimenziju. Danas je to prostor u kome se susreću i sudaraju interesi: Nemačke koja je obnovila svoj uticaj posebno u Sloveniji i Hrvatskoj i dosegla do jadranskih luka; SAD, koja je vojno sveprisutna na Balkanu, i odatle ima mogućnost destabilizacije Evrope (tzv. „meki stomak Evrope“). Kontrolom Nemačke i „podunavskog puta“, pritiska i potiskivanja Rusije, dominacije na Jadranu i Sredozemlju, nametanje svojih globalnih „vrednosti“; „Rusije koja se na Balkanu uvek dokazivala kao velika sila, a na kome je danas jedva ima; Turske koja je obnovila svoje imperijalne ambicije; Italije koja nastoji da na početku novog veka postane gospodarica Jadrana i prodre do „okuke Dunava“ koja joj otvara veličanstvene portale Istoka.“ (LJ. Dimić; 2005, 24) Francuske, koja bi da obnovi svoju geopolitičku ulogu koju je imala u devetnaestom veku, na prostoru Balkana, osobito Srbije i srpskih zemalja. Ne treba ovom prilikom zanemariti ni aspiracije Austrije i Mađarske, za obnovom predtrianonske državne strukture, koja bi se u velikoj meri ostvarila teritorijalnim cepanjem srpske državne celine na severu Srbije.

IDENTITET I NACIJA, ODREĐENJE POJMOVA:

Još od vremena antičke Grčke (Platon i Aristotel), pojam identiteta se vezuje za činjenicu zajedničkog porekla pripadnika jedne političke zajednice, i osećanja prijateljstva i ljubavi među građanima koji taj identitet dele (grčki pojam tautotes i latinski ekvivalent identitas). Iako u jednom delu savremene literature osporavan, pojam kolektivni identitet, kao oblik svesti i emocija zasnovan na osećanju pripadnosti jednoj široj zajednici, nasuprot neosporene individualne perspektive identiteta, zadržava i dalje, kako svoju teorijsku tako i metodološku plauzibilnost. Proširen pojmom istorijskog identiteta pojam kolektivnog identiteta dobija svoj puni sadržaj, ali i temporalnu dimenziju koja ga utemeljuje i kontekstualno određuje. „Pojam istorijskog identiteta je koristan jer doprinosi razumevanju sukoba unutar društva isto kao i sukoba između naroda i nacija razdiranih višestrukim istorijskim i kulturnim pripadnostima.“ Značaj ovog stanovišta je pre svega u tome što, pored isticanja njegove istorijske dimenzije, ukazuje i na mogućnost postojanja podeljenog identiteta tj. na činjenicu da se grupe s izvorno jedinstvenim istorijskim identitetom kasnije mogu da razdvoje i razviju različite čak i suprotstavljene identitete.“ (B. Stojković, 2008: 22) Što je svakako bio slučaj sa većinom naroda, koji su činili osnovni etnički supstrat bivše SFRJ.

Neosporno je da je istorijska perspektiva većine naroda na ovom prostoru imala zajedničke ili slične elemente (identifikatore), da bi se kasnije njihova moderna identitetska diferencijacija okrenula protiv njih samih stvarajući suparničke ili suprotstavljene identitete. Jasno je da su neki od ovih identiteta, bez obzira na zajedničku im temporalnu dimenziju, svoju identitesku razliku gradili na pojmovima projektivnog identiteta (identitet zasnovan na projektivnom doživljaju i predstavama o zajedničkoj budućnosti, sa uspešnim ili manje uspešnim istorijskim konotacijama), na primer bošnjački i crnogorski identiteti. „Politika se ponajprije, osobito u prelaznim razdobljima, sastoji dobrim dijelom od definiranja novih grupnih identiteta, čime se legitimiraju njihove težnje i motiviraju na borbu – i ujedno od kandidiranja za vodeću ulogu novog aktera. Nacionalni i klasni, ili razredbeni identitet definiraju se upravo u tom smislu, koji je snažno i barem u početku, privremeno projekcijski.“ (F. Ceruti, 2006: 34)

Neki drugi pak, na bazi tzv. proživljenog identiteta (koji je ukupni odraz savremenog života začinjen nekim istorijskim ili projektivnim slikama novoformirane nacionalne zajednice), na primer hrvatski ili makedonski identiteti. U oba primera radi se o tzv. sintetičkim nacionalnim identitetima. „Katkad je identitet, to više „izmišljen“ što više prevladava motivacijski element, gotovo kao poziv da se uđe i učini danas nešto u identitetu koji će postojati samo u budućem pamćenju (…)“ (F. Ceruti, 2006: 34) U praktičnom smislu tri su faktora bila odlučujuća po E. Hobsbaumu za nastanak nacionalnih država. Te kapacitete u devetnaestom veku nisu mogli imati svi narodi željni svoje nacionalne emancipacije. Prvi faktor, jeste živa istorijska povezanost sa državom, bilo postojećom ili onom iz prošlosti, drugi, postojanje kompaktne kulturne elite, nacionalne književnosti i domaćeg administrativnog jezika, i treći faktor, dokazana sposobnost i vitalnost za osvajanje ili oslobađanje od strane dominacije. (E. Hobsbaum, 1996; 16)

Dva modela konstituisanja modernih nacija u Evropi:

Za naš rad, bitna je distinkcija koja se pravi u pristupu određenja tipa nacionaliteta, pogotovo kada se ona vrši u odnosu na građanski (politički) i etnički (lingvistički) tip nacije. Ova dva modela, ali i istorijska iskustva nastanka nacija, u bitnom određuje kako sam tip nacionalizma, tako i stepen napetosti na relaciji građanskog i etničkog principa. Na primeru francuskog modela koga označavamo kao inkluzivnog i nemačkog modela koga određujemo kao ekskluzivan, to će se moći objasniti na vrlo plastičan način. Francuska ideja nacionaliteta koja je nastala u procesu radikalnog rastakanja tzv. starog režima, fokusirala se na istitucionalni i teritorijalni okvir države, sa snažnim naglaskom na političkom jedinstvu građanstva u narastanju, koje svoj nacionalni okvir postavlja u kontekst jednog zajedničkog političkog predstavništva, jednog zakona i istih političkih i kulturnih ustanova. Reč je po mišljenju Dušana Batakovića o modelu države – nacije (Etat-nation) koji iz zajedničkih obaveza prema državi izvodi nacionalnu pripadnost nacije. Takav koncept formulisao je opat Sjejes, „Solon Francuske revolucije“, sažetom definicijom da naciju čini zajednica ljudi objedinjenih zajednicom običaja i predstavljenih jednom zakonodavnom vlašću. Država je okvir koji modeluje naciju, što je u francuskom slučaju bila moćna tradicija institucija i kulture uobličena pojmom francuske civilizacije.“ (D. Bataković, 2018:157) Otuda se nacija u Francuskoj (građanskoj) percepciji doživljava kao „političko telo“ udruženih ljudi koji su pod vlašću zajedničkih zakona, i politički reprezentovani od jednog političkog predstavništva. Francusku nacionalnost predstavljaju francuski državljani, a etnicitet, istorija, jezik ili neko drugo narečje kojim se govori kod kuće, bili su manje bitni za definiciju nacije.

Nemački koncept, partikularistički po svom karakteru (suprotan građanskom principu univerzalizacije) i organicistički po suštini, podrazumevao je rasnu, kulturnu, jezičku i narodnosnu zajednicu, kao jedan vid etnokulturnog jedinstva, zaokružen teritorijalnim i državnim okvirom. Etnokulturna i etatistička ideja nacije, bila su dva noseća temelja nemačkog poimanja nacionaliteta. „Nacija je ujedinjeni i mobilizirani „državotvorni narod“ (Staatvolk). Nacija je dakle, rezultat jedne planske i konstrukcijske delatnosti države.“ (LJ. Despotović, 2008:38) Nemački model nacionalne integracije je išao tragom ideje Volkgeist-a, a njegova suština se ogleda u tome što „naciju stavlja iznad religije, isticanjem jedinstva tradicije, jezika i običaja, kao kriterijuma nacionalne pripadnosti.“ (D. Bataković, 2018:156) Za tim modelom Fihteovsko[1] Herderovske inspiracije i nacionalne integracije pošli su i naši nacionalni bardovi Dositej i Vuk.

„Za razliku od suverene nacije koja se stvarala na prirodan način tokom dužeg vremenskog perioda, i na etničkim teritorijalnim celinama na kojima je vekovima obitavala, kao i na osnovama jednog jezičkog identiteta, kulture, nacionalne svesti, i nacionalne države kao izraza njene pune suverenosti, sintetičke nacije su stvarane pod presudnom ulogom vladajućih elita okupljanjem delova različitih naroda, ili različitih verskih identiteta istog naroda, stvarajući i gradeći naknadnu svest o pripadanju jednoj zajednici, i novoformiranoj državnoj jedinici. „Bitna razlika između suverene i sintetičke nacije je u tome što se ova poslednja može izmisliti i u kratkom političkom postupku uvesti u život, a suverena nacija je stvarana nesvesnim socijalnim procesima koji su trajali više vekova.“ (M. Ekmečić, 2002:52)

Takvih procesa bilo je na prostorima Istočne i Srednje Evrope, a naročito na Balkanu. Savremeni procesi evropske regionalizacije takođe su na tragu stvaranja sintetičkih nacija, forsirajući formiranje malih državica, na bazi regionalnih identiteta, osobito u zemljama zahvaćenim tranzicijom. (LJ. Despotović; M. Drobac, 2008: 44)

U ovoj pojmovnoj diferencijaciji možemo ukazati na još jedan bitan aspekt identitetske fenomenologije na prostoru bivše SFRJ, a to je takozvani podeljeni identitet, situacija u kojoj čitave grupe, porodice, a pogotovo pojedinci istovremeno pripadaju (ili imaju osećaj pripadnosti) dvema različitim kulturama, ili nacionalnim celinama. U situaciji podeljenog identiteta, njegovi nosioci se najčešće nalaze u pomalo šizofrenoj situaciji osećajući da istovremeno pripadaju dvema različitim, a često i suprotstavljenim kulturama (identitetima) – na primer, urbani Srbi u Hrvatskoj, jedan deo muslimanskog stanovništva, ljudi iz mešovitih brakova, tzv. Jugosloveni, veliki deo pripadnika srpskog identitetskog korpusa u Crnoj Gori, veliki deo crnogorskog življa u Srbiji, najveći deo neslovenačkog stanovništva u Sloveniji i sl. U situaciji ekstremnih pritisaka na ovaj deo identitetskih polutana, javljaju se snažni procesi socijalne mimikrije odnosno prikrivanja vlastitih identitetskih identifikatora (markantnih obeležja vlastitog identiteta) kroz procese dezidentifikacije. Podeljeni identitet se tako može definisati kao jedna vrsta grupnog identiteta, koji treba da napravi pojmovnu ali i suštinsku razliku između grupnog i kolektivnog identiteta kao identiteta koji pripada široj identitetskoj zajednici kakva je nacija na primer. Furio Ceruti smatra da u društveno-psihološkom smislu „identitet objedinjuje različite parcijalne identitete: onaj biološki i seksualni, onaj klasni i statusni, onaj koji proizilazi iz uloge/uloga koje biramo ili koje nas zapadnu, i onaj koji se poklapa s pripadnošću grupi, bez obzira je li odabran ili nametnut.“ (F. Ceruti, 2006:31)

Sistematizovan kao sintezni model, nacionalni identitet u sebi sažima nekoliko važnih odrednica:

– identitet se shvata i na pojmovnoj ravni uzima kao kolektivna i kao individualna pojava,

– identitet je sazdan i određen svojim dominantnim odlikama (referents), pri čemu je njihova međusobna hijerarhizacija podrazumevana (važne i manje važne odlike),

– obeležja i odlike identiteta imaju svoju socio-kulturnu, teritorijalnu ali i temporalnu komponentu,

– identitet uvek predstavlja relativno izbalansiranu mešavinu dinamičke i statičke dimenzije svoje opstojnosti,

– on ima i svoju paradoksalnost jer u isto vreme teži reprezentativnosti vlastitih osobenosti ali i njihovom prilagođavanju drugim identitetskim sadržajima. (vidi u B. Stojković, 2008:25)

Posmatrano iz vizure političkog identiteta, moguće je uočiti tri njegova važna ili bitna momenta (aspekta):

– identitet shvaćen kao aktivnost (delatnost) koja identifikuje i konstituiše političko telo,

– identitet koji normativno definiše i reguliše pravila političke igre u prethodno definisanom političkom telu,

– identitet koji predstavlja snažan faktor političkog legitimiteta u konstituisanom političkom telu. Tako nam se politički legitimitet pokazuje kao faza sazrevanja nacionalnog identiteta, koja svoj puni kapacitet doživljava postizanjem ove konstitucionalne, ali i konstituisane identitetske ravni, u polju aktivne političke dinamike.

Jedno od najopštijih određenja nacionalnog identiteta i pojma nacije, naciju određuje kao skup nekoliko bitnih elemenata (identifikatora):

– imenovana ljudska zajednica,

– istorijski definisana teritorija,

– zajednički mitovi i legende,

– zajednički jezik i masovna javna kultura,

– zajednička ekonomija i tržište,

– jedno političko predstavništvo,

– jedinstven i zaštićen korpus ljudskih prava i sloboda.

Po A. Smitu proces zaokruživanja nacionalnih identiteta tekao je kroz nekoliko bitnih faza:

– pokret za prelazak sa pasivne podređenosti zajednice na njeno aktivno političko potvrđivanje,

– pokret za teritorijalno određenje i zaokruženje nacionalne zajednice,

– pokret za ekonomsko ujedinjenje zajednice,

– pokret za pozicioniranje etničke mase u politički subjektiviziranu nacionalnu celinu,

– pokret za individualizaciju i građansku konstitucionalizaciju u sferi zagarantovanih prava i sloboda. (A. Smit, 1998:88)

SRPSKI NACIONALNI IDENTITET – OD PROTONACIONALNE FAZE DO RENACIONALIZACIJE VLASTITOG IDENTITETA:

Politička istorija Srbije u devetnaestom veku, burna i puna kontroverznih tumačenja, nesporno je imala karakter borbe za nacionalnu emancipaciju i stvaranje moderne nacionalne države. Iako zemlja sa gotovo šest vekova diskontinuiteta u razvoju svoje državnosti, Srbija se na početku 19. veka i u temporalnom smislu približila evropskim tokovima nacionalnog diferenciranja i zaokruženja državnosti. Bremenita brojnim i ne baš lakim istorijskim nasleđem, naročito onim iz perioda otomanske dominacije, Srbija se uhvatila u koštac sa izazovima modernizacije, bolno kidajući spone sa tradicijom predmodernog društva. (LJ. Despotović; 2008:29)

U fazi formiranja i razvoja nacionalnog identiteta većina evropskih nacija, naročito u drugoj polovini 18. i prvoj polovini 19. veka, snažno se ocrtava tzv. proto-nacionalna faza njenog nastanka. To je period kada se pored vidnog zamaha razvoja kulture i umetnosti koja je nosila nacionalnu energiju i simboliku, obično formiraju i prve forme organizovanja proto-nacionalnih pokreta, koji imaju za zadatak da politički osmisle i organizuju novi nacionalni identitet u nastajanju. „Racionalistička filozofija da naciju sačinjava zajednica jezika je ovde došla do izražaja. Ne treba da se nagađa da je to sugerisao Šlecer u svojoj prepisci, jer kod obrazovanih Srba oko vremena Temišvarskog sabora ona je osnovno polazište u shvatanju bića srpskog naroda.“ (M. Ekmečić, 2007:145)

To je vreme koje priprema, oblikuje i jasno nagoveštava procese koji će tek uslediti, procese direktne i snažne nacionalne konstitucije koji dobijaju potpunu političku i pravnu konfiguraciju, koja je u većini slučajeva posledica delatnosti državne akcije i nacionalne elite. U manjem broju slučajeva, prvo, proto-nacionalnog pokreta i nacionalne elite koja ima za cilj stvaranje nacionalne države, izdvajanjem iz nekog drugog državno -pravog okvira koji joj prethodi, a tek potom uključivanje i novoformirane nacionalne države u konačnu konsolidaciju nacionalnog identiteta. To je faza kada se etničko telo pod dejstvom kulture, umetnosti i proto-nacionalnog pokreta, pretvara u političko-pravno, preciznije državno telo sa dominantnim nacionalnim odrednicama i karakteristikama. Radi se dakle o procesu prerastanja etnije u naciju uz pomoć države, njenih institucija (obrazovanje, mediji, vojska, policija, kultura, tržište, parlament) i njenih simbola (himna, grb, zastava).

U srpskom slučaju taj se proces odvijao u dva ključna i međusobno povezana toka nacionalnog formiranja. 1. Kulturno-prosvetni preporod Srba, koji je bio „dug proces koji se manifestovao u mnogobrojnim sadržajima i oblicima u različitim domenima kulture i kroz različite idejne uticaje, dostigavši procvat u vreme romantizma (1848-1870). Taj preporod je, uz oslobodilačku borbu i uspostavljanje (obnovu) srpske državnosti, doveo do konstituisanja srpske nacije u vreme kada su to činili i razvijeniji slobodni evropski narodi.“ 2. „Proces konstituisanja srpske nacije bio je naročito izražen u prvoj polovini 19. veka kroz borbu za nacionalno oslobođenje i obnovu srpske državnosti. (…) Posebna specifičnost, diferentia specifica, konstituisanja srpske nacije u odnosu na druge moderne evropske nacije jeste u tome što se elementi nacionalnosti, naročito razvijena nacionalna svest kod Srba, mogu zapaziti još u feudalnom društvu kada je država Nemanjića shvatana istovremeno i kao religijska zajednica. “ (J. Bazić, 2003; 23/24)

„Značajnu funkciju u nastanku moderne nacije svakako je imao i tzv. proto-nacionalizam. To je pojam koji treba da objasni i izrazi onaj pripremni socijalni subjektivitet koji je predvodio i utemeljio jedinstvenu nacionalnu zajednicu. Iako veza između proto-nacionalizma i savremenog nacionalizma ne mora i nije uvek sinhronijska (česti su primeri dijahronijske veze; jevrejski proto-nacionalizam i savremeni cionizam na primer) ona je uvek direktna i nedvosmislena. To je ono uporno istorijsko tkanje etničkih, religijskih, kulturnih, jezičkih, etnoloških, političkih i drugih niti koji za posledicu u modernom vremenu imaju gusto nacionalno platno.“ Nema razloga da se poriče proto-nacionalno osećanje kod Srba pre devetnaestog veka, ne zato što su oni pravoslavci koji se bore protiv suseda katolika i muslimana – ovo ih ne bi razlikovalo od Bugara – već zato što je sećanje na kraljevstvo koje su Turci porazili sačuvano u pesmama i epskoj priči, a možda, što je još bliže suštini, u svakodnevnim liturgijama Srpske crkve koja je kanonizovala većinu svojih vladara“. (E. Hobsbaum, 1997) Mobilizacija svih simbola proto-nacionalne zajednice za savremenu srpsku državu, nije prestajala tokom čitavog devetnaestog veka. Posmatrana sa čisto funkcionalnog aspekta, ova uloga proto-nacionalizma bila je na primeru Srbije gotovo nezamenjiva. (LJ. Despotović; 2008:37)

Finalno formiranje i konstituisanje srpskog nacionalnog identiteta teklo je u kontinuitetu više od dva veka. Pun uspona i padova, i snažnih kontra-modernizacijskih udara ovaj proces su činile faze velikog nacionalnog uzleta i razvoja, a zatim padova, posrnuća, sumnji i lutanja. Upravo onako kako je tekla i sama istorijska matica njegovog razvoja, obremenjena snažnim i isprepletenim činiocima: kulturnim, političkim, religijskim, ekonomskim, geopolitičkim, spoljno-političkim, demografskim i sl. Neke od najvažnijih od njih uz svest o svoj složenosti i njihovoj međuzavisnosti navodi i istoričar LJ. Dimić, pokazujući na sasvim jasan način ne samo stepen njihove međusobne povezanosti nego i svu brutalnost i destrukciju koju su pritom činili nacionalnom tkivu srpskog naroda. „Tema o kojoj govorimo obuhvata dva veka srpske istorije. O razmerama tih vekova govori: – dvanaest ratova – koji proizvode demografski umor, provociraju egzistencijalni minimum, podstiču biološku i duhovnu ravnodušnost, ukidaju budućnost; – više genocida – nagoveštenih već sultanovim fermanima i fetvama reis-ulema (1804), što se ponavljalo i u svim narednim ratovima, posebno onim koji su obeležili 20. vek; – mnoštvo buna i ustanaka protiv nepravde, stranih zavojevača i okupatora, fašističke opasnosti; – više građanskih ratova; nekoliko okupacija; više oslobodilačkih epopeja; – četiri ekonomske blokade (1906-1908, 1948-1955, 1992-1995, 1998-2000) koje su srpskom narodu, samo u 20. veku, uskratile ubrzani razvoj, sputale modernizaciju, pojele dvadeset godina (petinu veka); – petnaest velikih diplomatskih kriza koje su provocirale sve vidove spoljnih pritisaka i unutrašnjih napetosti; – utrošak velikih generacijskih energija na podizanju i očuvanju države (srpski narod pet puta stvarao i isto toliko puta gubio državu), obnovi ratom razorene države, modernizaciji društva, formiranju institucija, hvatanju civilizacijskog „priključka“ sa Evropom; – više revolucija i diktatura u kojima, samo u 20. veku provodi dve trećine njegovog trajanja; – mnoštvo seoba i tanjenja nacionalnog tkiva; – brojni egzodusi i „sabijanja u maticu“. (LJ. Dimić; 2005, 15)

Literatura:

Alaida Asman (2002) Rad na nacionalnom pamćenju, Beograd, XX vek
Benedikt Anderson (1998) Nacija, zamišljena zajednica, Beograd, Plato
Dušan T. Bataković (2000) Nova istorija srpskog naroda, Beograd, Naš dom
Dušan T. Bataković (2018) Zlatna nit postojanja, Catena Mundi, Beograd
Radovan Bigović (2000) Crkva i društvo, Beograd, Hilandarski fond
Elazar Barkan (2007) Krivica nacija, Novi Sad, Stylos
Jovan Bazić (2003) Srpsko pitanje, Beograd, Službeni list
Hans Urlih Veler (2002) Nacionalizam, Novi Sad, Svetovi
Ernst Gelner (1997) Nacije i nacionalizam, Novi Sad, Matica Srpska
Entoni Gidens (1998) Posledice modernosti, Beograd, F. Višnjić
Darko Gavrilović (2006) Udari sudbine, Novi Sad, Stylos
D. Gavrilović; LJ. Despotović; V. Perica; S. Šljukić (2009) Mitovi nacionalizma i demokratija, CHDR, Novi Sad.
Patrik Gery (2007) Mit o nacijama, Novi Sad, Cenzura
Ger Dejzing (2005) Religija i identitet na Kosovu, Beograd, XX vek
LJubiša Despotović (2008) Srpska politička moderna, Novi Sad, Stilos art.
LJ. Despotović, M. Drobac (2008) Geopolitika i terorizam u vremenu globalizacije, N. Sad, Stilos art.
LJ. Despotović, D. Gavrilović (2007) Rat i manjine, Novi Sad, CHDR
LJ. Dimić, D. Stojanović, M. Jovanović, (2005) Srbija 1804-2004, Beograd, UDI
LJ. Dimić, (2001) Istorija srpske državnosti, SANU- ogranak u N. Sadu
D. Dostanić (2013) Shvatanje srpskog pitanja u Pilarovom Južnoslovenskom pitanju, u zborniku Srpsko pitanje na Balkanu, IPS, Beograd, priredio M. Subotić
Milorad Ekmečić (2002) Dijalog prošlosti i sadašnjosti, Beograd, Službeni list
Milorad Ekmečić (1999) Srbi na istorijskom raskršću, Beograd, SKZ
Milorad Ekmečić (2007) Srbi između klanja i oranja, Beograd, Zavod za izdavanje udžbenike
Furio Ceruti (2006) Identitet i politika, Zagreb, Politička Kultura
Klod Molar (2000) Kulturni inženjerig, Beograd, Clio
P. Milosavljević (2008) Između Svetog Save i Štrosmajera, Kultura polisa br.8, 9, 10. N. Sad.
Andera Semprini (1999) Multikulturalizam, Beograd, Clio
Branimir Stojković ( 2008) Evropski kulturni identitet, Beograd, Službeni glasnik
Antoni D. Smit (1998) Nacionalni identitet, Beograd, XX vek
Aleksis Trud (2007) Geopolitika Srbije, Beograd, Službeni glasnik
Sima M. Ćirković (2004) Srbi među evropskim narodima, Beograd, Equilibrium
Stef Jansen (2005) Antinacionalizam, Beograd, XX vek
Vladeta Jerotić (1999) Vera i nacija, Beograd, Ars libri
Vladeta Jerotić (2002) Srbija i Srbi, Beograd, Ars libri
Vil Kimlika (2004) Multikulturalizam, Podgorica, Cid
Eli Keduri (2000) Nacionalizam, Podgorica, CID
Robert Kuper (2007) Raspad nacija, Beograd, F. Višnjić
Klaus Ofe (1999) Modernost i država, Beograd, F. Višnjić
Ingeborg Maus (2001) Aspekti narodne suverenosti, Beograd, Dosije
E. Hobsbom, T. Rejndžer (2002) Izmišljanje tradicije, Beograd, XX vek
Erik Hobsbaum (1996) Nacije i nacionalizam od 1780, Beograd, F. Višnjić
Tomas Hilan Eriksen (2004) Etnicitet i nacionalizam, Beograd, XX vek
Horst Haselsteiner (1997) Ogledi o modernizaciji u Srednjoj Evropi, Zagreb , Naprijed
Vjekoslav Perica (2006) Balkanski idoli 1 i 2, Beograd, XX vek
Helmuth Plesner (1997) Zakašnjela Nacija, Zagreb, Naprijed
F. Putinja, Ž. Stref-Fenar (1997) Teorije o etnicitetu, Beograd, XX vek
D. Ruvarac (1997) Evo šta ste nam krivi,Beograd, Svetlokomerc.
Životije Đorđević (2012) Satiranje srpstva u 19. i 20. veku, Draslar Partner, Beograd, tom I, II i III
Petar Milosavljević (2008) Između Svetog Save i Štrosmajera, Kultura polisa br.8, 9, 10, Novi Sad
Nikola B. Popović (2000) Srpski nacionalni program, DMT, Beograd
M. Subotić (2013) Srpski identitet između jezičko-etničkog i verskog načela, u zborniku Nacionalni identitet i religija, IPS, Beograd
M. Stepić (2012) Srpske zemlje u balkanskoj aplikaciji strategije obuzdavanja: Jugoslovenska i post jugoslovenska „formula“, u zborniku Razbijanje Jugoslavije, IPS, Beograd,
B. Jovanović (2013) Religija kao činilac stvaranja i dezintegracije srpskog nacionalnog indentiteta, u zborniku Nacionalni identitet i religija, IPS, Beograd
S. Jovanović (1991) Sabrana dela, tom 12. Bigz, Beograd
M. Knežević (2013) Geopolitičnost nacionalnog i religijskog identiteta, u zborniku Nacionalni identitet i religija, IPS, Beograd
D. Petronijević; Z. Veljanović (2015) Između čekića i nakovnja, Malo istorijsko društvo, Novi Sad,
S. Marković (2015) Nacionalno bez odijuma, Pedagoški fakultet, Sombor
J. Cvijić (2010) Naučne sinteze, Imperija knjiga, Kragujevac

[1] „Fihte je zanesen sanagom Francuske revolucije i jakobinizma, pozvao na snaženje nacionalne solidarnosti posredstvom kulture i prosvete, uzimajući jezik kao kulturnu odrednicu i „snagu duha“, kao poluge u stabilizovanju nacionalnog identiteta. Fihte je jasno odredio granice nacije: „mi narodom smatramo ljude čiji organi su organi govora pod istih spoljnih uslova, koji žive zajedno i koji svoj jezik razvijaju u stalnoj međusobnoj komunikacije.“ (D. Bataković,2018:156.)

SRPSKI NACIONALNI IDENTITET

Ostavi komentar