Srpski glas 1907-1920 – list nove generacije vojvođanskih intelektualaca

Srpski glas 1907-1920 – list nove generacije vojvođanskih intelektualaca

Autor: dr Miloš Savin

Krajem XIX i početkom XX veka srpski opozicioni milje u Vojvodini, odnosno južnoj Ugarskoj, bio je duboko zagađen stalnim međustranačkim sukobima. Podela na liberale i radikale je definitivno zapečaćena kada je 1890. godine radikal Jaša Tomić na novosadskoj železničkoj stanici, sa predumišljajem, svesno i planirano, zaklao lidera srpskih liberala Mišu Dimitrijevića. Kako je srpska opozicija bila okrenuta međusobnom zatiranju, među Srbima, je jačao uticaj mađarskih vladajućih struktura, čiji je cilj bio potpuna denacionalizacija i asimilacija nemađarskih narodnosti Ugarske. Retke trenutke opozicione saradnje srpski birači su podržavali, a razjedinjenost kažnjavali. Kako je srpska opozicija postala marginalan činilac na ugarskom saboru, poslednje poprište međusrpskih sukoba je ostala Srpska crkveno-školska autonomija, odnosno njen Sabor. Zahvaljujući upornom terenskom radu i širenju demagogije, radikali su 1902. godine pobedili na izborima za Srpski crkveno-školski sabor, gde su suvereno vladali do 1910. Uz prećutnu podršku mađarske vladajuće Nezavisne stranke i vlade nekadašnjeg hrvatskog bana Karolja Kuena Hedervarija, tokom radikalskog upravljanja srpskim autonomnim ustanovama, došlo je do nebrojeno mnogo zloupotreba, skandala i afera. Srpska liberalna stranka nije više imala kapacitet da iskoristi radikalske greške za svoj uspon. Nakon Dimitrijevićevog ubistva, liberali nisu bili u stanju da iznedre jakog lidera, niti efikasnu strukturu. Politikom stranke je kormilario Mihailo Polit-Desančić, čuveni političar iz Miletićevog doba, koji je više puta rezigniran odustajao od politike. Čuveni novosadski pravnik Ilija Vučetić, koji je predvodio liberale po svim autonomnim pitanjima, se 1902. godine, iznuren i bolestan, povukao iz politike, a dve godine kasnije preminuo. Iako su važili za intelektualnu stranku, liberali su izgubili korak sa vremenom.

Na prelazu u XX vek na prostoru današnje Vojvodine stasava novo kolo srpske inteligencije koje svojim političkim idejama pravi potpuni diskontinuitet sa dotadašnjim političarima. Ove demokratske grupe se razvijaju širom Vojvodine, sa najjačim uporištima u Kikindi, Pančevu, Somboru i Novom Sadu. Zanimljivo je i to što su nekadašnji notabiliteti, koji su odstupili od Miletićeve politike, takođe svoje najznačajnije punktove imali u ovim sredinama. Posebno je od velikog značaja bila Kikinda, pošto je to bila izborna jedinica sa najviše registrovanih Srba sa biračkim pravom na prostoru Vojvodine. Nije čudno što su notabiliteti ovaj grad odabrali za veliki birački skup 1884. na kome su pokušali da promene pravac dotadašnjoj velikoj i jedinstvenoj Srpskoj narodnoj slobodoumnoj stranci, težeći ka umerenom programu. Upravo u Kikindi se 1906. godine okupila grupa srpskih intelektualaca, koja je ocenila da je za politički rad neophodno pokretanje sopstvenog lista, koji bi poslužio i kao prvi korak ka stvaranju Srpske demokratske stranke u Vojvodini.

Idejni pravac Kikindskoj demokratskoj grupi dao je Milutin Jakšić (1863-1937). Milutin i njegova braća su bili izdanci čuvene, porodice Jakšić iz Srpske Crnje. Otac im je bio učitelj, a stric je bio čuveni pesnik i slikar Đura Jakšić. Milutin je završio Veliku srpsku pravoslavnu gimnaziju u Novom Sadu kao najbolji učenik. Pošto su njegovi roditelji imali mnogo dece, nisu bili u mogućnosti da finansiraju Milutinovo školovanje, pa su mu u tome pomogli gimnazijski profesori i dobrotvori. Uprkos zabrani mađarskih vlasti Milutin je ovladao ogromnim znanjem o istoriji Srba u Vojvodini, te o francuskoj buržoaskoj revoluciji i drugim građanskim kretanjima u Evropi. Nakon gimnazije završio je studije srpske teologije. Na studijama je sa posebnom pažnjom izučavao istoriju Srpske pravoslavne crkve, naročito Karlovačke mitropolije/patrijaršije, te istoriju Srba u Vojvodini. Nisu ga zanimale bogoslovske dogme i „skučene doktrine“, već pravi život crkve u narodu, ali je i predmete iz dogme položio sa najvišom ocenom. Nakon bogoslovije Milutin je diplomirao i na pravnom fakultetu budimpeštanskog univerziteta, postavši jedan od najboljih stručnjaka iz istorije, sociologije i ustavnog prava. Istovremeno sa pravnim studijama pohađao je i nastavu na Filozofskom fakultetu. Jakšić je postao najbolji stručnjak za pravna, istorijska i kulturološka pitanja vezana za Srbe u Vojvodini. Od 1890 do 1904. bio je jedan od najuglednijih profesora novosadske i karlovačke gimnazije. Napisao je više istorijskih studija neprocenjivog naučnog značaja o istoriji vojvođanskih Srba. Mimo naučnih radova pisao je pesme i pripovetke pa su ga savremenici zvali „drugi Zmaj“. Nakon prevremenog penzionisanja 1904. Milutin Jakšić se povlači u Srpsku Crnju, gde nastavlja političko delovanje na idejnom uobličavanju i utemeljenju demokratske misli među Srbima.

Pored Milutina u kružoku koje je radi utemeljenja demokratskih ideja pokrenuo časopis Srpski glas u Kikindi 1907. godine, bili su dr Arsen Vidak, lekar, dr Sava Putnik, advokat, Slavko Laković, učitelj, te braća Milutina Jakšića – advokati Vasa i Žarko i pravoslavni sveštenici Stojan i Mileta. Kaucija za pokretanje političkog lista je bila ogromna, pa su kikindske demokrate odlučile da u pokretanje Srpskog glasa  uključe i bogatog trgovca Marka Vidaka, koji nije bio politički vezan za njih. Nakon uspešno obavljene akcije Srpski glas je počeo da izlazi kao nedeljnik od 21. aprila 1907. Iako je Milutin Srpskom glasu davao glavni idejni pravac, Vasa Jakšić je bio izabran za urednika, a njegov pomoćnik je bio Nika Nikolajević književni prevodilac. Iste godine je u ugarskom saboru na snagu stupio Aponjijev zakon, koji je putem obrazovnog sistema imao za cilj da intenzivira mađarizaciju nemađarskih naroda ugarske. Cela atmosfera nakon stupanja ovog zakona, postala je teška za narodnosti, posebno za Srbe.  Poput Miletića 1860. godine Srpski glas je smatrao da je pitanje nemađarskih naroda Ugarske moguće rešiti samo u nezavisnoj Ugarskoj, pa je podržavao demokratske političke struje u mađarskom društvu. Srpski glas je usmerio svoju podršku ka malobrojnim ali iskrenim mađarskim demokratama, koje su pored opštih građanskih prava podržavali i prava na ravnopravnost nemađarskih naroda Ugarske, uključujući naravno i Srbe. Srpski glas je organizovao zemljoradnike, radnike, nadničare i zanatlije u političkoj borbi za agrarnu reformu i pravedniju socijalnu raspodelu. Oštro se protivio komunistima i socijalistima, smatrajući da samo društvenim promenama bez revolucije, može doći do pravednijeg društva u okviru kapitalizma. Glas je nudio saradnju i mađarskim socijaldemokratama zahtevajući od njih da se zvanično distanciraju od šovinističke i asimilatorske  politike ugarske vlade. Idejno usmeren od strane Milutina, Srpski glas je odbacivao, kao prevaziđene, srpske privilegije iz doba feudalizma i Vojvodinu iz perioda apsolutizma, zahtevajući srpsku nacionalnu borbu utemeljenu na modernim demokratskim vrednostima. „Pomoć ne treba sa strane očekivati. Jedino sami možemo sebi pomoći. Da nam dadu sve političke slobode, da nam dadu Vojvodinu, da nam poklone sva imanja koja su naši stari isprodavali, mi ćemo opet propadati, ako budemo živeli životom naših starih“, pisao je Srpski glas. Ovaj list je najveći značaj davao srpskoj prosveti, koja je po njemu bila uslov za društveno ekonomski preobražaj odnosno razvoj  demokratskih vrednosti. Mileta Jakšić, najbliži agarnoj levici od svih demokrata, je u okviru redakcije, pripremao posebna izdanja, u vidu brošura, koja su besplatno deljena seljacima. U ovim izdanjima su objavljivane glavne ideje vodilje, članaka objavljenih u Glasu, napisane na pojednostavljen i lako čitljiv način, kako bi ljudi koji jedva znaju da čitaju, mogli da shvate ključne poruke, obzirom da je srpskim seljaštvom harala nepismenst. Kikindske demokrate u organizovale besplatne kurseve opismenjavanja. Po tadašnjem zakonu, nepismenost je bila jedan od faktora za nedobijanje glasačkog prava. Različiti demokratski krugovi su gravitirali Kikindskom glasu, poput „Novih Srba“ predvođenih Vasom Stajićem i pančevačkih demokrata na čelu sa Dušanom Dudom Boškovićem. Pored njih Srpski glas je uživao veliku podršku srpskog sveštenstva okupljenog oko udruženja Almažani, te učitelja širom Vojvodine. Boreći se protiv recidiva feudalizma i apsolutizma Kikindske demokrate su putem Srpskog glasa plasirale parolu – „Bliži mi je Mađar demokrata, nego Srbin aristokrata“. Srpski glas je anticipirao pangermanske militantne težnje, kao najvećeg neprijatelja, kako Srbije, tako i Ugarske tj. Mađarske. Verovali su da samo nezavisna Mađarska, koja će delovati u skladu sa sopstvenim interesima, a ne austro-nemačkim, zajedno sa Srbijom može da bude brana nemačkim pretenzijama da zavladaju područjem od Skandinavije do Soluna. Srpski glas se zalagao za „solidan, trajan i pošten srpsko-mađarski sporazum“, koji bi pored ostalog pogodovao i Srbima u Vojvodini. Od samog početka demokratska grupa i njeno glasilo su imali tesnu saradnju sa Svetozarem Pribićevićem i njegovom Srpskom samostalnom strankom iz Hrvatske. Demokrate su u potpunosti prihvatile program srpskih samostalaca po pitanju crkvene autonomije. Uprkos prisnim odnosima, družina oko Srpskog glasa je izvrdavala predlozima Svetozara Pribićevića da se stopi sa njegovim samostalcima, pravdajući to činjenicom da situacija u Hrvatskoj i Vojvodini nija ista, te da ne mogu biti obuhvaćene identičnom politikom. Pored toga jedan od realnih razloga protiv prisajedinjenja samostalcima je bilo to što je Pribićević bio izrazito autoritaran lider unutar samostalaca, što je bilo protivno demokratskim političkim ubeđenjima demokratske grupe oko srpskog glasa. Srpski glas je od izlaska krenuo u organizaciju nove, Srpske demokratske stranke u Vojvodini. Jula 1908. održana je konferencija u Novom Bečeju na kojoj je usvojen Nacrt programa Srpske demokratske stranke. Međutim, ova konferencija nije u potpunosti urodila plodom, obzirom da su demokratske grupe iz Vojvodine bile raznorodne. Primera radi somborske demokrate, okupljene oko lista Sloga, su bile značajno konzervativnijih stavova, više su ostavljali utisak da se radi o novoj generaciji somborskih notabiliteta, nego o pravim demokratama. Somborcima nisu na srcu bile ideje o socijalnim reformama, a ni jednakost biračkog prava im nije bila draga. Ipak glavni faktor koji je omeo izgradnju čvršće struktuirane Srpske demokratske stranke nije bio determinisan međusobnim odnosima među srpskim demokratama u Vojvodini. Naime, 1908. Austrougarska je anektirala Bosnu i Hercegovinu, što je izazvalo ogromno nezadovoljstvo među Srbima širom monarhije. Habzburška država je počela da javno iskazuje otvorenu srbofobiju, što se posebno reflektovalo putem sudskog i policijskog sistema. Milutin Jakšić i Tihomir Ostojić su potonuli u političku malodušnost, ali je Srpski glas nastavio uspešno da funkcioniše zahvaljujući, na prvom mestu, entuzijazmu Vase Jakšića. Usled srpskog nezadovoljstva aneksijom Bosne i Hercegovine, te osvajanjem većine na hrvatskom saboru od strane hrvatsko-srpske koalicije predvođene Pribićevićem, Austrougarska je odgovorila represijom. Organizovan je poseban Veleizdajnički sudski proces, na kome su osuđeni Svetozar Pribićević i još 53 srpska samostalca iz Hrvatske. Do njihovog pomilovanja je došlo tek nakon što je sklopljen dogovor između mađarskog premijera Karolja Kuena Hedervarija i Svetozara Pribićevića. Hedervari je od 1883. do 1903. bio hrvatski ban i odlično je vladao situacijom. Samostalci su napravili i dogovor sa suštinskim političkim vladarem Mađarske grofom Ištvanom Tisom koji je postao gospodar situacije od 1910., zadržavši Hedervarija na čelu vlade do 1912. godine. U prvom periodu Hedervarijevog predsedništva, dominirala je Mađarska nezavisna stranka, koja je imala određene prećutne dogovore sa radikalima Jaše Tomića, i gledala im kroz prste, za sve afere koje su stvarali u srpskim autonomnim organima. Nacionalna stranka rada Ištvana Tise je favorizovala srpske samostalce koji su 1910. ubedljivo potukli radikale na izborima za Srpski crkveno-školski sabor.

Do sledeće konferencije Srpske demokratske stranke u Vojvodini je došlo 1910., ali je čvršće formiranje ponovo izostalo. Somborske demokrate su rešile da podrže mađarske vladajuće krugove, kao i pojedinci iz novosadskog kruga. Za Kikinđane, Vasu Stajića i većinu Pančevaca, ovo je bilo nedopustivo, obzirom da mađarska vlast nije baštinila demokratske vrednosti i nije bila blagonaklona prema Srbima u Vojvodini, kao ni prema susednoj Srbiji. Zbog istog razloga Srpski glas se sukobio i sa Svetozarem Pribićevićem, dokazujući argumentima, zbog čega je njegova odluka štetna po srpske interese. U nedostatku argumenata Pribićević je sasuo čitav niz uvreda na račun Srpskog glasa i Milutina Jakšića lično. Putem Srbobrana optužio je Jakšića, za kog je malo pre toga tvrdio da je „tačan, odmeren i pametan“, kako je „jedan teški nervni bolesnik, koji nikako ne spada u politiku“. Svrstavajući se na stranu mađarske vlade, i Marko Bogdan je obustavio saradnju sa Srpskim glasom što je izazvalo finansijske probleme, koji su rešeni dobrovoljnim prilozima Srba intelektualaca tog doba. Redovni saradnici srpskog glasa su bili Isidora Sekulić, Veljko Petrović, i mnogi značajni intelektualci pomenute epohe.

Pripreme Srbije i drugih balkanskih država i naroda za konačno nacionalno oslobođenje Balkana od Turske, što će I Balkanskim ratom otpočeti oktobra 1912. godine, izazvale su paranoju da se slične emocije i oslobodilačke težnje srpskog naroda ne preliju u Austrougarsku, koja je sa nemačkim militantnim krugovima planirala dalju politiku ekspanzije i hegemonije. U opštoj atmosferi srbofobije austrijski car, a mađarski kralj Franc Jozef je 25. jula 1912. godine doneo odluku da se ukine Srpska narodno-crkvena autonomija, iako je ona spregom dvora i Ugarske vlade, te korupcionaškim aferama srpskih radikala i visokog klera, odavno obesmišljena. U izmenjenim političkim okolnostima nastavljena je srpska politička delatnost, o čemu govori i nekoliko opozicionih savetovanja (Budimpešta 20. avgust) kao i zbor održan u Novom Sadu 15. septembra 1912. godine na kojima su dominirale demokrate sa Milutinom Jakšićem na čelu. Stvoreno je zajedničko kordinaciono telo srpskih opozicionih stranaka na čelu sa demokratom Milutinom Jakšićem.

O značaju Srpske demokratske stranke govori  pismo dr Stevana Maleševića koji je faktički rukovodio Srpskom liberalnom strankom. O aktivnosti liberala, ali i međustranačkim problemima Malešević već 30. septembra 1912. godine piše predsedniku koordinacije,  demokrati Milutinu Jakšiću, u kom navodi: „Ne mogu propustiti ujedno a da vas ne upozorim na vrlo ozbiljne anomalije u našem radu, koje našoj liberalnoj stranci velike brige zadaju i koje moraju naposletku i točak našeg rada sasvim ukočiti i do rascepa dovesti. A to su tri glavne stvari: (1) Držanje samostalne stranke u ovoj našoj zajednici, koji se sasvim apsentiraju i ni u šta se ne mešaju. Pa i sada nijedan nije došao niti se izvinio. (2) Međusobna nesuglasnost među radikalima u pogledu opština. Kao što vidimo ni radikalske opštine se ne kreću, što jako ubija ugled naše akcije. (3) Labavost u samom radu našem, što se ne izvršavaju oni poslovi koji su pojedinim ljudima povereni.“

Ukidanje autonomije dovelo je i do već poznatog sindroma odlaska starijih liberala u pasivnost, pa će izuzev Stevana Maleševića glavnu reč u ovom periodu imati Nikola Milutinović i Branislav Stanojević koji će kasnije pristupiti demokratama.. Unutrašnje odnose u Srpskoj liberalnoj stranci vidimo iz pisma koje je Stevan Malešević poslao Milutinu Jakšiću već 4. oktobra 1912. godine, u kom kaže: „Primio sam vaš poziv u sednicu ujedinjenih narodnih stranaka zbog ukinuća avtonomije i saopštio sam Vaše želje da naša Liberalna stranka popuni mesto koje je upražnjeno usled ostavke Arkadija Varađanina. Mogu vas izvestiti da smo se o tome savetovali i da se od starijih članova naše stranke nije hteo niko primiti, nego su me uputili da pozovem člana naše stranke dr-a Nikolu Milutinovića.“

U ovom periodu dolazi do različitih međuodnosa srpskih opozicionih stranaka. Izražena je velika bliskost demokrata i liberala, ali u pojedinim momentima i radikala i liberala, kao na primer kada su liberal Kamenko Jovanović i radikal Mita Mušicki protiv uvlačenja crkvenih opština u borbu za vraćanje autonomije što su predložile demokrate. Kako ne bi poslužio kao izgovor za razdor zajedničkog pokreta srpske opozicije, Jaša Tomić nije učestvovao u zajedničkim organima, pošto je i radikalna stranka zaključila da u vremenu koje je nastupilo veću vrednost predstavlja srpsko jedinstvo nego brojčana nadmoć jedne političke opcije. Zbog iznenadne smrti Vase Jakšća Srpski glas 1913. prestaje da izlazi. Usled prezauzetosti drugih članova u kritičnim trenutcima, aktivnost Srpskog glasa će biti nastavljena tek početkom 1920. godine. Na konferenciji srpske opozicije održane 20. maja 1914. godine su pored Milutina Jakšića za predsedavajuće novog koordinacionog tela izabrani stari liberal Polit i radikal Jojkić. Nakon ove konferencije Pribićevićevi samostalci su se distancirali od koalicije. Zanimljivo je da su Srpske demokrate doživele pravi zamah u periodu koji je obesmislio njihov program. Mađarska je prigrlila pangermanističke težnje, mađarske demokrate su doživele potpuni krah, a svet je stajao na ivici do tada neviđenog rata. Čim je izbio Prvi svetski rat, mađarske vlasti su uhapsile Milutina, njegovu braću i saradnike. Sa robije i iz internacije pušteni tek u novembru 1918.

Kada je došlo do velike narodne skupštine koja se izjašnjavala o budućem statusu Vojvodine, Srpska demokratska stranka je podržala otcepljenje Vojvodine od Mađarske, ali je smatrala da je direktno priključenje Vojvodine Srbiji nepotrebno, pošto je svakako trebalo da i sama Srbija stvarajući novu jugoslovensku državu prestane da postoji, do čega je i došlo 1. decembra 1918. Iako je izabran za poslanika na Velikoj narodnoj skupštini ujedinjenja, Milutin Jakšić nije prisustvovao njenim sednicama. Uprkos ranijim razmimoilaženjima, prilikom formiranja nove države Srpske demokrate iz Vojvodine su delovale u dosluhu Svetozarem Pribićevićem i Srbima iz Hrvatske. Iako je Pribićević tokom rata delovao veoma oportuno, pred krah dunavske monarhije aktivirao se na stvaranju nove države, te postao potpredsednik Narodnog vijeća Države Slovenaca, Hrvata i Srba, političke platforme koju je Kraljevina Srbija priznala kao legalnu i legitimnu vladu austrougarskih Jugoslovena, uključujući i Vojvodinu.

Nezadovoljna odnosom nove države prema Srbima u Vojvodini i gazdovanjem vojvođanskim dobrima, družina Srpskog glasa je smatrala da u novoj državi Vojvodina treba da ima svoju ekonomsku i kadrovsku autonomiju bez znakova državnosti. NJih je podržao i čuveni srpski geograf Jovan Cvijić, tvrdeći da je kroz istoriju u srpskom mentalitetu uvek bilo da svaki kraj, svaka pokrajina vuče za sebe. Milutinu Jakšiću je ponuđeno mesto predsednika prve posleratne izvršne vlasti na ovom području – Narodne uprave Bačke, Baranje i Banata, što je on odbio sumnjajući u dugoročnost njene politike. Za razliku od njega Žarko Jakšić je prihvatio mesto načelnika policijske uprave za pomenuto područje, a na toj funkciji ga je Pribićević zadržao do 1920. Obnovljeni Srpski glas je već 1920. počeo da kritikuje beogradski režim zbog ekplatatorskog odnosa prema Vojvodini. Glas insistira na „separiranju od beogradskih političkih krugova“ i okupljanju Vojvođana. Međutim po dogovoru sa Pribićevićem vojvođanske demokrate su pristupile novoj Jugoslovenskoj demokratskoj stranci koja je promovisala principe centralizma i monarhizma. I pored navedenog, posebno kikindske i pančevačke demokrate će nastaviti u blažoj formi da deluju sa zahtevima da Vojvodina stekne određenu autonomiju u sklopu prve jugoslovenske države. Milutin Jakšić je na izborima izabran za poslanika na ustavotvornoj skupštini 1921. godine koja je trebalo da uredi prvu jugoslovensku državu. Jakšić je učestvovao u diskusijama i žestoko se borio protiv donošenja Vidovdanskog ustava, koji nije prepoznao Vojvodinu kao posebnu autonomnu regiju.

Srpski glas je nastojao da obezbedi ponovno preseljenje Vase Stajića u Kikindu, kako bi pojačao njihove redove, ali do toga nije došlo. Fokus ovog lista je bila agrarna reforma, odnoso podela zemlje oduzete Ugarskom preostalom feudu zemljoradnicima bezzemljašima. Glas se zalagao da svaki seljak dobije zemlju u privatno vlasništvo, zbog čega se oštro sukobljavao sa komunistima, koji su predlagali da se zemlja po sovjetskom modelu dodeli kao zajedničko dobro svim seljacima. Srpski glas je smatrao da zajedničku zemlju treba dodeliti samo onim zemljoradnicima koji usled invaliditeta, bolesti i drugih problema nisu u mogućnosti da samostalno rade zemlju. U borbi za što pravedniju agrarnu reformu do koje ipak nije došlo, podršku Srpskom glasu su pružali dr Slavko Šećerov bogataš iz Krstura, takođe demokrata, te vođa pančevačkih demokrata bogati advokat Dušan Duda Bošković. Uprkos proklamovanim demokratskim principima, Srpski glas je ipak pravio određene nacionalne razlike među bezzemljašima. Naime, smatrao je da su Nemci, tokom rata, pokazali da znaju da budu veoma rđavi gospodari kada su na vlasti, a pošto su vrhunski radnici, da njihova sirotinja treba da dobije zemlju van Vojvodine u pasivnijim krajevima kako bi tamošnje lokalno stanovništvo povećalo produktivnost učeći od Nemaca. Sličan ali umereniji stav je vladao prema Mađarima bezzemljašima. Prezauzeti parlamentarnom borbom, a pomalo i razočarani programom nove demokratske stranke koja nije uvažavala zahtev za autonomijom Srpske Vojvodine, braća Jakšić su prestali da objavljuju Srpski glas, poslednjeg dana 1920. godine.