SRPSKE POBEDE 1918. GODINE SOLUNSKI FRONT

SRPSKE POBEDE 1918. GODINE – SOLUNSKI FRONT

Autor: Msr Srđan Graovac, istoričar

Prvi svetski rat je započeo 1914. godine i do tada je predstavljao najveći oružani sukob u istoriji čovečanstva, a po završetku ostaće upamćen po milionima ljudskih žrtava i stravičnim materijalnim razaranjima koja su ga obeležila. Tokom 1918. godine obe zaraćene strane i Antanta i Centralne sile delovale su veoma iscrpljeno usled velikih gubitaka koje su do tada pretrpele, ali i dalje dovoljno odlučno da taj sukob nastave do konačne pobede. Uvelikoj meri neočekivano, te 1918. godine rat će biti  okončan, a događaji koji će odrediti sudbinu ovog planetarnog sukoba neće se odigrati na Zapadnom frontu, gde su veliki  državnici i stratezi obe zaraćene strane to očekivali, većtamo gde se smatralo da je to nemoguće, na potcenjenom i prezrenom Balkanskom ili Solunskom frontu gde će sudbina tu ključnu ulogu glavnog protagoiste ratnih pobeda saveznika Antante, nameniti Srbiji.

Na samom početku rata srpska vojska je bila neopravdano potcenjena kako od strane neprijatelja, pre svega Austrougarske, tako i od samih saveznika iz Antante. Zato i nečudi zaprepašćenost evropske i svetske javnosti na samom kraju te prve ratne godine kada je već prežaljena Srbija odnela spektakularne pobede nad brojčano i tehnički nadmoćnom austrougarskom armijom. Naredne 1915. godine Srbija se našla pod udarom združenih snaga Austrougarske i Nemačke, pod komandom feldmaršala Augusta Fon Makenzena, a kojima će se priključiti i Bugarska. U takvim okolnostima suočena sa nadmoćnim neprijateljem i ratom na dva fronta Srbiji je preostalo jedina mogućnost da se uzda u pomoć saveznika koja bi  mogla presudno uticati na to da se izbegne konačni vojni poraz i samim tim slom Srbije. Iako su Francuska i Britanija u tim momentima govorile o ozbiljnijoj pomoći Srbiji do nje ipak nije došlo. Dve savezničke divizije koje su upućene u njenom pravcu stigle su prekasno u luku Solun tako da je prekopotrebna pomoć saveznika izostala, što je neminovno dovelo do povlačenja srpskih vojnika u zimsko vreme i to preko ledom i snegom okovanih albanskih planina,a prema jadranskom primorju gde su ih saveznici trebali prihvatiti i evakuisati. To povlačenje srpskih vojnika, ali ne samo vojnika već i kralja, vlade, državnih institucija i civila u gotovo nemogućim zimskim uslovima, bez adekvatne pripreme, predstavlja nešto jedinstveno kako u tom ratu tako i u celokupnoj istoriji čovečanstva i ostalo je upamćeno u našoj kolektivnoj svesti kao Albanska golgota. Preživevši tu golgotu uz velike ljudske gubitke srpski vojnici su 1916. godine evakuisani na ostrvo Krf gde su posle kratkotrajnog oporavka upućeni u Solun kako bi uzeli učešće na Balkanskom ratištu. U međuvremenu, saveznici su iskoristilidivizije koje su zakasnile  da pomognu srpske ratne napore 1915. godinekakobi od njih stvorili jezgro borbenih formacija oko kojih će se uspostaviti novi front na Balkanu, a koji će u našoj stručnoj literaturi ostati upamćen kao Solunski front. Te divizije su činili pre svega ostaci francuskih i britanskih trupa koje su doživele neuspeh tokom velike ekspedicije na Galipoljui sada su dobile novu šansu da se iskupe za poraz u Turskoj i na novom bojištu povrate izgubljenu čast.

Od samog početka formiranja Solunski front je izazivao različite nedoumice u savezničkim štabovima koje su se pre svega odnosile na njegovu svrsishodnost. Naime, mišljenje dobrog dela vojnih stratega u savezničkim komandama je išlo u pravcu toga da se osporavao značaj samog Solunskog fronta. Uporno se govorilo da će se rat rešavati pre svega na Zapadnom ili moždačak Istočnom, ali nikako na Solunskom frontu. Zbog toga se često govorilo da je angažovanje na njemu uzaludno trošenje i vremena i energije, a pogotovo dragocenih vojnih, ljudskih i materijalnih resursa, jer bi ti kapaciteti u svakom slučaju bili bolje iskorišćeni na Zapadnom frontu. Naravno na ruku ovim skepticima je išla i nestabilna situacija u Grčkoj, koja je imala strateški značaj, jer se sam front u dobroj meri formirao na njenoj teritoriji. Grčka je u tom trenutku bila duboko podeljena na pristalice Centralnih sila okupljene oko germanofilski orjentisanog kralja i pobornike saveza sa Antantom okupljene oko čuvenoggrčkog premijera Elefteriosa Venizelosa. Usled komplikovane vojne i političke situacije, od velikog značaja za sudbinu samog fronta imala je i uloga njegovog komandanta od koga se pored vojne stručnosti očekivala i politička veština kako bi u datim okolnostima pravilno odgovorio izazovima sa kojima je bio suočen. Prvi komandant savezničkih snaga na Solunskom frontu, od njegovog formiranja pa sve do 22. decembra 1917. godine, kada ga je zamenio general Adolf Gijom, bio je francuski general Moris Saraj. Tokom njegove komande glavninu snaga na frontu koji se prostirao od jadranske obale u Albaniji pa do reke Strumice u Makedoniji činile su francuske, britanske, italijanske i ruske snage. Nakon oporavka na Krfu i severnoj Africi, u toku 1916. godine, njima će se priključiti i srpski borci kao i deo Grka lojalnih Venizelosu koji će uspostaviti svoju vlast u Solunu i njegovoj okolini. Tokom 1917. godine saveznici će prisiliti grčkog kralja na abdikaciju, što je omogućilo Venizelosu da uspostavi vlast nad celokupnom grčkom teritorijom. Na taj način bila su otvorena vrata sveobuhvatnom angažmanu Kraljevine Grčke u ratu na strani Antante.

Dolazak srpskih vojnika u Solun 1916. godine dočekan je uz pozdrave ešalona savezničkih vojnika koji su klicanjem odali zasluženu poštu hrabrim srpskim borcima, istim onima koje je Nemačka komanda krajem 1915. godine proglasila bednim ostacima koji će u albanskim planinama naći svoju smrt. Ti, od neprijatelja otpisani srpski heroji su ipak izbegli tragičnu sudbinu koju im je predviđala nemačka komanda i u aprilu 1916. godine oni su postepeno zauzimali položaje u svom sektoru u centralnom delu Solunskog fronta sa čežnjom gledajući u pravcu svoje porobljene otadžbine. Kolika je bila snaga volje i nesalomivost duha srpskih vojnika kao i želja za pobedom najbolje se videlo već u leto te 1916. godine kada je otpočeo napad bugarskih i nemačkih snaga sa namerom da izvrše proboj i uništenje saveznika na ovom frontu. Srpski vojnici su uspeli da zaustave neprijateljsku ofanzivu, a potom su u kontraudaru izvojevali spektakularnu pobedu na Kajmakčalanu da bi zatim u novembru iste godine oslobodili Bitolj, tada drugi po veličini grad u Srbiji. Ovaj oslobođeni grad i njegova okolina predstavljali su možda malu teritoriju u kilometrima kvadratnim, ali psihološki to je predstavljalo veliki uspeh, jer posle svega što su prošli srpski vojnici su ipak uspeli da se pobedonosno vrate i oslobodebar deo svoje državne teritorije. Posle toga, krajem te 1916. godine Solunski front se ustalio, na potezu od reke Strumice pa do jadranske obale u Albaniji, i praktično sve do 1918. godine neće biti opsežnijih vojnih operacija ni sa jedne strane. Razlog tome je već naveden i leži u strateškoj proceni saveznika da će se rat odlučivati na Zapadnom frontu, pa samim tim zauzet je stav da nije potrebno rizikovatiživote vojnika na ovom kako se smatralo sporednom bojištu kome je bila namenjena pre svega defanzivna uloga.

Situacija je počela drastično da se menja 1918. godine posle uspešne kontraofanzive saveznika na Zapadnom frontu, jer tada počinje sve više da se razmišlja o tome da se kraj rata bliži i da snage Antante na Solunskom frontu ne bi trebalo da ostanu pasivne. Na mestu komandanta savezničkih snaga u Solunu, francuskog generala Adolfa Gijoma u junu 1918. godine zamenio je, takođe Francuz, general Franše D’Epere što je trebalo da najavi početak promena kada su u pitanju ciljevi na ovom frontu. Ovakav razvoj situacije je najviše išao na ruku srpskoj komandi koja je uporno tražili od saveznika da se preduzmu ofanzivne akcije kako bi im se dala šansa da konačno oslobode svoju državu. Zbog toga,D’ Epere zajedno sa srpskim generalima priprema planove za proboj fronta, ali u prvi mah bez znanja Britanaca koji su još uvek bili skeptični kada su u pitanju ofanzivne ratne operacije na Balkanu. Pomenuti razlog naveo je generala Gijomada po zadatkuotputuje u London kako bi pridobio Britance za ovu ofanzivu i tom prilikomje razgovarao sa britanskim premijerom Lojdom DŽordžom, lordom Sesilom i generalom Vilsonom. Razgovori su rezultirali time da je general Gijom ubedio premijeraLojda DŽordža da postoji potreba većeg angažmanasavezničkih snaga na Balkanu, dok je general Vilson izrazio rezerve tom mišljenju i to na veoma ciničan način, rekavši, tom prilikom, da „…Britanci neće stupiti u borbu pre nego što Srbi postignu uspeh, jer ako se desi suprotno oni neće dozvoliti da se pomoću njih ispravlja situacija“. Ipak, ova podrška pa makarizražena pretećim i ciničnim komentarima britanskog generala bila je jasan signal da ofanziva možeda otpočne, što jeomogućilo da se krene u realizaciju ratnog plana u čijoj su izradi ključnu ulogudobili pripadnici visokog oficirskog kora Srpske kraljevske vojske. Plan je predviđao da srpska vojska izvrši proboj fronta na pravcu Dobro Polje, koji je,zapravobio veoma nepristupačan planinski teren i samim tim je bio i slabije utvđen od strane bugarskih snaga koje taj pravac nisu uzimale za primarni pravac dejstava, kada je u pitanju neprijateljska ofanziva. Time su saveznici računali i na faktor iznenađenja, ali poseban rizik za srpsku vojsku je predstavljalo to što su ostali saveznici trebali da sačekaju tri dana pa da se onda tek uključe u ofanzivu i to pod uslovom da srpske snage ostvare očekivani proboj i napredak u dubinu neprijateljske teritorije.Iz datog razloga, načelnik srpskog generalštaba, vojvoda Živojin Mišić, uputio je protest generalu D’ Epereu, usled predviđenog velikog kašnjenja ostatka savezničkih snaga, što je bilo protivno elementarnoj vojnoj logici, jer se time njihova uloga svodi na eksploataciju uspeha srpske vojske. Ovaj protest velikog komadanta ipak nije uticao na saveznike kako bi došlo do korekcija u ratnom planu sa kojim se sredinom septembra, ipak krenulo u realizaciju.

Uoči samog početka ofanzive, obe strane su u tom trenutku raspolagalesa približno jednakim brojem vojnika. Saveznici su imali oko oko 625000 vojnika od kojih je bilo najviše pripadnika francuskih snaga (185000 ljudi), zatim srpskih(140000 ljudi), Grka 135000, Britanaca 120000 i 42000 Italijana. Centralne sile su raspolagale sa oko 626000 vojnika, uglavnom Bugara, a Nemaca je bilo oko 30000. Pešadijske snage su bile podjednake, ali nadmoć saveznika se ogledala u tehnici. Raspolagale su sa preko 1700 topova, naspram 1400 neprijateljskih, a u pogledu konstelacije vazduhoplovnih snaga ratne avijacije, saveznici su dejstvovali sa 200 aviona, naspram 80 koliko su imale snage Centralnih sila. Raspored savezničkih snaga je bio takav da su na centralnom delu fronta bile koncetrisane uglavnom srpske jedinice, raspoređene u tri armije, od kojih je svaka raspolagala sa po dve divizije. Zapadno od njih su se nalazili Francuzi na koje su se nadovezivali Italijani u Albaniji. Istočno od srpskih snaga su se nalazili Britanci na koje su se naslanjale grčke snage. Konačno, 10. septembrafranuski predsednik vlade Žorž Klemanso obavestio je komandanta savezničkih snaga na Balkanu,Franše D’ Eperea da može preduzme početak napada,i to putem lozinke:„…Pošaljite 14 oficira i 8 vojnika…“, što je označilo početak artiljerijske pripreme 14. septembra u osam časova. Tačno po planu, širom fronta otpočela je zaglušujuća kanonada iz više od 1700 topova, od čega samo na srpskom delu fronta je dejstvovalo preko 500 komada artiljerijskog naoružanja. Skoro dvadeset i četiri časa je trajala strahovita artiljerijska priprema, koja je predstavljala uvod u pešadijsku ofanzivu srpske vojske.Pomenuta ofanzivapočela je rano izjutra 15. septembra u pet sati i trideset minuta. Glavni zadatak, proboj fronta pravcem Dobro Polje, dobila je Druga srpska armija pod komandom generala Stepe Stepanovića. Ciljevi i zadaci su bili jasani, formulisao ih je načelnik srpske Vrhovne komnde vojvoda Živojin Mišić, i uoči početka akcije oni su prezentovani vojnicima. Mišić je tražio od svojih boraca da odlučno i hrabro nastupaju, da potiskuju neprijatelja i nemilosrdno ga gone bez trenutka predaha, jer samo tako će onemogućiti njegovu konsolidaciju i osigurati uspeh ove ratne operacije. Već prvog dana pešadijske ofanzive, srpske jedinice beleže velike uspehe. Šumadijska divizija iz sastava Druge armije zauzima strateški važan položaj Slonovo uvo i ovladava položajima Veternik i Gola Rudina. U toku prva dvadeset i četiri časa, Druga armija, a većim delom i Prva armija koja je bila pod komandom generala Bojovića,zauzele su skoro celu prvu liniju neprijateljskih rovova na srpskom delu fronta. Narednog dana najteže borbe su se vodile na planini Kozjak kojom su ovladale jedinice Druge armije, što je otvorilo mogućnost daljeg proboja u pravcu Vardara i Crne reke. U toku trećeg dana, 17. septembra, završeno je probijanje fronta potpunim razbijanjem neprijateljske vojske i stvaranjem prostora na pravcu proboja, dubine deset do dvanaest, a širine dvadeset i pet kilometara u neprijateljskoj teritoriji, koji sena opisani način našao pod kontrolom srpske vojske. Od 19. septembra borbe su se intezivirale, da bi 21. septembra Stepa Stepanović obavestio komandu da je izvršeno strategijsko probijanje fronta, jer je tada srpska vojska napredovala gotovo pedeset kilometara po dubini i četrdeset po širini iza neprijateljske linije fronta. To je predstavljalo veliki uspeh, ali i opasnost po te srpske jedinice, jer su Nemci i Bugari, sa leve i desne strane od srpskih trupa imali velike snage kojima su mogli ugroziti bokove srpskih armija i uhvatiti ih u klopku. Srpska komanda je uvidela ovaj problem i 22. i 23. septembra regent Aleksandar Karađorđević dva puta je odlazio na razgovore sa D’ Epereom u Solun sa molbama da se saveznici pokrenu sa početnih pozicija i na taj način zaštite srpske bokove i pomognu dalje operacije srpske vojske.

Uprkos obećanjima, akcije saveznika su izostale, pa je srpska komanda 23. septembra donela odluku da se ofanziva nastavi maksimalnom žestinom, gonjenjem neprijatelja po dubini teritorije kako bi se sprečila njegova konsolidacija i izbeglo eventualno opkoljavanje usled izostanka dejstva savezničkih snaga. Posle te odluke jedina komanda srpskih oficira je bila „Napred“, a srpski vojnici su toliko brzo i nezadrživo napredovali danjihove komore nisubile u stanju da ih isprate, što je stvaralo probleme u snabdevanju. U tim momentima, srpski oficiri sa prvih linija tražilisu hitnu dostavu municije, a tek posle hranu, što svedoči o želji srpskih vojnika da pod svaku cenu očuvaju brztempo napredovanja u unutrašnjost svoje još uvek okupirane zemlje. Prilikom ulaska u Kavadarce, umalo je zarobljen i sam bugarski prestolonaslednik Boris, koji je obilazio svoje jedinice i u poslednjem trenutku automobilom pobegao ispred srpskih vojnika. Pred realnom opasnošću da će srpske snage krenuti u pravcu Sofije, na samu Bugarsku, njena vlada svesna bezizlaznosti situacije se odlučila da 29.septembra potpiše kapitulaciju čime je armija od gotovo 600 000 vojnika izbačena iz rata. Za to vreme i Britanci teže da iskoriste ove srpske pobede, pa dovode pojačanja i svoje snage usmeravaju u pravcu Turske koju pobeđuju, izbacuju iz rata i ovladavaju strateški važnim prostorima Bosfora i Dardanela. Nemci su pokušali da hitnim pojačanjima iz Rusije i Rumunije zaustave ovu savezničku ofanzivu na jugu. Međutim, nije bilo dovoljno vremena da se njihove trupe reorganizuju, tako da 47 tek pristiglih nemačkih bataljona, utvrđenih kod Niša, nije uspelo da zaustavi 27 srpskih bataljona u njihovom daljem nezadrživom nadiranju. Uspešnim manevrom kod Niša,jedinice Prve srpske armije razbijaju nemačke snage i,na čelu sa svojim komandantom vojvodom Petrom Bojovićem 12. oktobra ulaze u Niš. Zanimljivo je napomenuti da se ovaj proslavljeni srpski komandant tada oglušio o naređenje generala D’ Eperea, koji je tražio da Prva srpska armija ne srlja u avanturu pred Nišem, već sačeka pomoć ostalih savezničkih snaga koje su za njom kasnile gotovo tri dana marša. Ovo naređenje komadanta savezničkih snaga vojvoda Mišić je uputio vojvodi Bojoviću, ali mu je istovremeno ostavio tu mogućnost da sam proceni situaciju na terenu i onda donese najispravniju odluku, što je Bojović na kraju i učinio. Inače, vojvoda Bojović se ubrzojoš jednom oglušio na zahtevD’ Eperea koji je tražio da se Prva srpska armija posle oslobođenja Niša preusmeri u pravcu Drine i da tamo zauzme odbrambene pozicije, pri čemu bi pravac Morava – Beograd bio prepušten francuskim vojnicima. Vojvoda je na taj zahtev odgovorio rečima da nema toga ko možesprečiti Prvu srpsku armiju u nameri da ispuni svoju dužnost i oslobodi prestonicu Otadžbine. Konačno, 1. novembra, posle 45 dana borbe i pređenih oko 600 kilometara, jedinice Sedmog pešadijskog puka Dunavske divizije pod komandom potpukovnika Dušana Simovića ulaze u Beograd. Na ovaj način, vojvoda Bojović i jedinice iz sastava njegove Prve armije imale su tu čast da oslobode srpsku prestonicu.

Suštinski, srpska vojska je u pobedonosnom naletu oslobodila svoju zemlju, ali i odigrala ključnu ulogu na Solunskom frontu, bojištu koje je bilo namenjeno za „sporedne predstave“, kako je to govorio tadašnji britanski premijer Lojd DŽordž, jer je, prema njegovim uverenjima,„glavna pozornica“bila na Zapadu. Ipak, spektakularni proboj srpske vojske je„glavnu scenu“preneo na balkansko ratište, gde će se odigrati završni čin ove velike svetske drame. Zahvaljujući tome što su srpska vojska i komanda istrajale u svojoj nameri da izvrše proboj ovog fronta, suštinskije ostvaren presudan uticaj na napore da ofanziva na Balkanu bude uspešna. Svojim postupkom, Srbi su pokrenuli i druge saveznike u akciju i samim tim omogućili da potencijal ovog ratištabudeu potpunosti iskorišćen. Jedna za drugom, pred saveznicima, padale su Bugarska, Turska i Austrougarska, što je na kraju Nemačku, iako neporaženu na Zapadnom frontu, uverilo u besmislenost svakog daljeg otpora i nateralo na kapitulaciju, čime je najveći sukob u dotadašnjoj istoriji čovečanstva – okončan.Učešće Srbije u Velikom ratu zaslužuje posebno mesto u našoj prošlosti iz više razloga. Jedan se nalazi u činjenicida jeu toku rata srpski narod pretrpeo ogromne gubitke, kako one materijalne tako i one nenadoknadive, ljudske, a oni nikada ne bi smeli biti zaboravljeni. Nama je danas dobro poznata činjenica da  je Srbija tada, proporcijalno broju stanovnika, podnela najveće žrtve od svih učesnika u Velikom ratu. Više od četvrtine ukupnog stanovništva je izgubilo živote, zbog čega je taj period naše prošlosti ostao upamćen kao vreme stradanja, ali isto tako, kada se uzmu u obzir pobede srpskog oružja, koje su dale značajan doprinos konačnom trijumfu saveznika Antante, onda se moramo složiti sa tim da to vreme nije samo vreme stradanja i smrti veći vreme herojstva i neprolazne slave. To herojstvo, srpski vojnik je bezbroj puta dokazivao na Ceru, Kolubari, Kajmakčalanu, Solunskom frontu i drugim mestima na kojima su srpski titani ostavili svoje grobove kao večnu uspomenu na njihovo junaštvo i mučeništvo. U tim velikim bojevima srpski vojnici i njihovi oficiri ne samo da su dokazali da se mogu ravnopravno nositi sa soldatima Austrougarske i Nemačke, velikih vojnih sila, nego da iz borbi sa njima mogu izaći kao pobednici. Zbog toga i ne čudi to što će upravo ti srpski borci, posle svega što su preživeli tokom rata, na sebe preuzeti ulogu „lavine“ koja će se obrušiti na neprijatelja, septembra 1918. godine na Solunskom frontu, čime će biti izvršen odlučujući uticaj na dalji tok ovog velikog sukoba.