SRPSKE POBEDE 1918. GODINE – PROBOJ SOLUNSKOG FRONTA

Autor: msr Ognjen Karanović, istoričar

U velikoj meri neočekivano, 1918. godine Prvi svetski rat će biti okončan. Međutim, događaji koji će odrediti sudbinu ovog planetarnog sukoba neće se odigrati na Zapadnom frontu, gde su veliki državnici i stratezi obe zaraćene strane to očekivali, već tamo gde se smatralo da je to nemoguće, na potcenjenom i prezrenom Balkanskom ili Solunskom frontu gde će sudbina tu ključnu ulogu glavnog protagoniste ratnih pobeda saveznika Antante, nameniti Srbiji. Sudbina je srpskom vojniku, njegovom narodu i državi namenila i ostvarenje sna o pobedi u ratu i slobodi i jedinstvu nacije i zemlje. Nezapamćenim herojstvom, oni su taj san pretvorili u javu. Posle velikih uspeha srpske vojske u višemesečnim borbama 1916. godine na levom krilu Solunskog fronta, nastupilo je zatišje na čitavom frontu i prešlo se na dugotrajno poziciono ratovanje. Saveznici su se 1917. godine ponovo okrenuli defanzivi na frontu, što je najmanje odgovaralo srpskoj vojsci, koja je zauzimanjem Kajmakčalana i oslobađanjem Bitolja krajem prethodne godine već bila na pragu svoje otadžbine. Izlazak Rusije iz rata 1917. godine poremetio je vojnu ravnotežu u korist Centralnih sila i ponovo doveo u pitanje opstanak Solunskog fronta. Savezničke vlade, pre svega britanska, razmatrale su tim povodom mogućnost prebacivanja svojih trupa iz Makedonije na Zapadni front, gde su Nemci grupisali glavne snage za preduzimanje odlučujuće ofanzive. Međutim, vrlo brzo se odustalo od ideje za napuštanjem Solunskog fronta, zahvaljujući ulasku SAD u rat na strani saveznika i sukcesivnom pristizanju njenih snaga na front u Francuskoj. To će doprineti ponovnom uspostavljanju ravnoteže između Antante i Centralnih sila na Zapadnom frontu. I strahovanja da bi saveznici izgubili više u političkom, nego što bi dobili u vojničkom pogledu ako bi napustili balkansko ratište, uticala su na odluku francuske i britanske vlade. Obziri prema balkanskim saveznicama, pre svega Srbiji i njenom učinku u ratu, nisu se smeli dovoditi u pitanje. Na drugoj strani, vodeći odlučnu bitku za spas Solunskog fronta koji je za srpsku vojsku i samu državu bio od životnog značaja, srpska Vrhovna komanda tražila je način da zainteresuje saveznike za preduzimanje opšte ofanzive radi proboja fronta i konačne pobede na balkanskom ratištu. S tim ciljem, 20. oktobra 1917. ona je savezničkoj komandi u Solunu podnela na uvid memorandum s idejom manevra u dve varijante. Prema prvoj, glavni udar izvršili bi Englezi dolinom Vardara, a pomoćne udare Francuzi u rejonu luka Crne reke i Srbi na pravcu Veternik – Dobro polje – Sokol, ka Kavadarcima i Demir Kapiji. Po drugoj varijanti, glavni udar nanela bi srpska vojska preko masiva morihovsko-moglenskih planina.

Kako je kasnije u časopisu „Ratnik” pisao general Petar Pešić „… kad bi se ovladalo položajima: Dobro Polje – Kravica – Veternik – Kučkov kamen – Đurov kamen i dalje upravilo dejstvo u pravcu Kavadara i Negotina ka dolini Vardara, ne bi se više naišlo ni na kakvu prirodnu barijeru povoljnu za odbranu”. Na Solunskom frontu saveznici su raspolagali sa 28 pešadijskih divizija (četiri britanske, osam francuskih, devet grčkih, jedna italijanska i šest srpskih, koje su bile raspoređene u pet armija). U sklopu zajedničkog komandovanja i sadejstva između savezničkih vojski, srpska Vrhovna komanda uspela je da zadrži autonomiju u komandovanju i zaseban deo fronta. Analizirajući izvedene bojeve i borbe na Solunskom frontu, manevar pešadijskih jedinica i primenu pojedinih oblika borbenih dejstava, može se zaključiti da su tako maestralno izvedeni zahvaljujući najviše pravilnoj i potpunoj operativnoj proceni vojničkog elementa, uslova zemljišta, neprijatelja i vremena. Na tako veliki uspeh koji su ostvarile pešadijske jedinice na samom početku solunske ofanzive uticalo je više faktora: mesto proboja neprijateljevog fronta (izabrano je tako vešto da je samim tim postignuto strategijsko iznenađenje), ofanziva je bila uperena protiv Bugarske, koja je bila najslabiji član koalicije Centralnih sila. Proboj fronta izveden je na relativno maloj širini „što je omogućilo saveznicima da na tom delu ostvare nadmoćnost u živoj sili i vatrenim sredstvima”. Neprijatelj je raspolagao kordonskim rasporedom svojih snaga. Zbog slabog operativnog rasporeda saveznici su uspeli za svega pet dana da rascepe njegov front. Glavni nosilac proboja i ofanzive bila je srpska pešadija. „Ovako brz i siguran uspeh u proboju utvrđenog fronta postignut je zahvaljujući, pre svega pravilnom izboru odseka za proboj, solidnim pripremama, pravilnom grupisanju snaga za proboj i strategijskom iznenađenju neprijatelja i izvanrednom zalaganju u borbi angažovanih trupa.”

Uprkos ogromnim gubicima, srpska vojska je i dalje ostala glavna saveznička snaga na balkanskom ratištu. Iako je tako nezadrživ, gotovo munjevit proboj fronta mogla da postigne samo u sadejstvu sa savezničkim trupama, koje su, mada same nisu zabeležile krupne operativne uspehe, omogućile srpskoj vojsci slobodu manevra u realizaciji osnovnog strategijskog cilja savezničke solunske ofanzive. U solunskoj ofanzivi srpska pešadija imala je male gubitke, što je bio rezultat pravilnog izbora mesta proboja, velike vatrene nadmoćnosti, ostvarene u fazi proboja i izvanredno brzog tempa gonjenja demoralisanog neprijatelja. „Gonjenje koje su, uz pomoć saveznika, izvršile srpske armije posle proboja Solunskog fronta spada u red najlepših i najuspešnijih primera strategijskog gonjenja u istoriji ratova po dužini trajanja, energiji izvođenja i postignutim rezultatima. Prva armija je prešla od Dobrog polja do Subotice, 800 kilometara, za 60 dana. Pešadijske jedinice 1. armije su išle i po 200 kilometara ispred savezničkih snaga.” U pojedinim momentima, gonjenje koje je preuzela srpska vojska, donekle podržana i francuskim trupama, kosilo se sa mnogim taktičkim načelima. Ipak, pokazalo se da je drsko nadiranje srpske vojske bilo u potpunosti usklađeno sa operativno-strategijskom situacijom. U solunskoj ofanzivi srpske pešadijske jedinice dosledno su primenile sva dotadašnja taktička iskustva i novine, odlično su koristile nova oruđa i oružja, te organizovale sadejstvo sa svim rodovima vojske. U solunskoj ofanzivi srpska vojska formirala je i shodno situaciji upotrebljavala jurišne grupe i jurišne jedinice namenjene za izvođenje prepada u neprijateljevom rasporedu. Krajem juna Klemanso je izdao uputstva generalu D’Epereu za izvođenje ofanzive, u kojima se ponavljala tvrdnja da su nemačke snage nastojale da poraze francusko-britanske trupe na Zapadnom frontu. Da bi se to sprečilo bilo je potrebno da se pokrene ofanziva na Balkanu. Istočna armija bila je potpuno spremna za ofanzivu, brojno i moralno, što nije bio slučaj sa bugarskim trupama.

Ofanzivu je trebalo preduzeti bez odlaganja i s ciljem da se skrši bugarska odbrana. To bi omogućilo Srbima da se vrate u svoju otadžbinu. Uspeh ofanzive bio je moguć učešćem svih snaga u sastavu Istočne armije. U zaključku, Klemanso je naložio da ofanziva treba da otpočne bez obzira na vremenske prilike, a pre jeseni, i da se završi proterivanjem bugarske vojske iz utvrđenih položaja. S obzirom na činjenicu da je general Foš u Vrhovnom ratnom savetu odlučivao o svim savezničkim akcijama, britansko nastojanje da se spreči pokretanje balkanske ofanzive i smeni D’Epere nije uspelo, uprkos oštrim i dugim raspravama koje su o tome vođene. Saveznički predstavnici su 3. avgusta u Versaju prihvatili ofanzivu i dali odrešene ruke generalu D’Epereu da sam odredi termin za početak operacije, ali pod uslovom da se ne zahteva prebacivanje trupa sa Zapadnog fronta. General Vilson nije uspeo da nametne svoje protivljenje budućoj ofanzivi, jer je britanski premijer Lojd DŽordž pristao na učešće britanskih divizija ukoliko Italijani u isto vreme napadnu austrougarske trupe, odustajući čak i od uslovljavanja da se početak ofanzive odloži dok se ne obezbedi saradnja Italijana. Posle Gijomine posete Londonu, britanska vlada je 4. septembra dala saglasnost za početak ofanzive, a sa time se konačno saglasio i načelnik Imperijalnog generalštaba general Vilson, uz ogradu da Britanci „neće pomoći Srbe ako njihov napad pretrpi neuspeh”. Tako su političari izvojevali najvažniju pobedu nad generalima u borbi oko balkanskog ratišta, koja je otpočela još u jesen 1914. godine.

Pred početak ofanzive 1918. godine bugarsko-nemačke snage držale su front na liniji: Valona – Ohridsko – Dojransko – Butkovsko jezero, sve do ušća Strume u Orfanski zaliv. Na tom frontu od oko 450 kilometara širine nalazilo se četrnaest i po pešadijskih divizija, sa oko 626.000 uglavnom bugarskih, od čega samo 30.000 nemačkih vojnika. Veliki broj svojih vojnika Nemci su već bili povukli sa Solunskog i prebacili ih kao pojačanje svojim snagama na Zapadnom frontu. Ne računajući deo fronta od Valone do Ohridskog jezera koji je držao austrougarski 19. korpus, neposredno potčinjen austrougarskoj Vrhovnoj komandi, jezgro nemačko-bugarskih snaga činile su: nemačka 11. armija (sedam divizija) pod komandom generala Štojbena, koja je držala front od albanske granice do Dudice; bugarska 1. armija (dve i po divizije), komandant general Nerezov, od Dudice do Dojranskog jezera i bugarska 2. armija (tri divizije) sa generalom Lukovom na čelu, od Dojranskog jezera do Orfanskog zaliva. Ujedno, nemačka 11. i bugarska 1. armija obrazovale su Grupu armija pod komandom nemačkog generala Šolca, sa štabom u Skoplju, koji je nominalno bio potčinjen bugarskoj Vrhovnoj komandi u Ćustendilu, a faktički nemačkoj Vrhovnoj komandi u Badenu. Saveznici su u isto vreme imali na raspolaganju oko 628.000 ljudi (ne računajući italijanski 16. korpus u Albaniji koji je bio pod italijanskom Vrhovnom komandom), u sastavu: 29 pešadijskih i dve konjičke divizije. Od toga francuskih osam pešadijskih divizija i jedna konjička brigada (180.000 vojnika), srpskih šest pešadijskih i jedna konjička divizija (150.000 vojnika), grčkih devet divizija (135.000 vojnika), engleske četiri divizije (120.000 vojnika), italijanska divizija od tri brigade (42.000 vojnika) i 1.000 Esad-pašinih vojnika. Uoči ofanzive savezničke snage zauzele su sledeći raspored: deo fronta od Valone do Ohridskog jezera držao je italijanski 16. korpus; na bitoljskom odseku nalazila se francuska Istočna vojska; dobropoljskom odseku srpska vojska sa 1. i 2. armijom (šest pešadijskih i jednom konjičkom divizijom), pred ofanzivu ojačana dvema francuskim divizijama; zapadno od Vardara Grupa divizija generala d’Anselma, dok je deo fronta istočno od Vardara do Orfanskog zaliva posela engleska vojska generala Milna i grčki korpus pod komandom generala Danglisa. Dok su u ljudstvu snage bile gotovo izjednačene, saveznici su bili nadmoćniji u artiljeriji i avijaciji, što će im dati i znatnu prednost tokom artiljerijske pripreme i proboja fronta. Pored toga, neprijatelj je bio razvučen na planinskom zemljištu, bez rezervi u blizini fronta gde će proboj uslediti i, uz to, neuporedivo slabijeg moralnog stanja. Doduše, planinske prevoje preko kojih se protezao front Bugari su pretvorili u prave tvrđave. Prvi položaj utvrdili su tako kao da ih nikakva sila odatle ne može ukloniti – negde su bile dve, a ponegde tri linije rovova zaštićenih širokim mrežama bodljikave žice. Mitraljezi su bili uglavnom smešteni u bunkerima, u stenama, tako da ih je artiljerija teško mogla razoriti. Međutim, pred silovitim naletom srpske pešadije, čiji je prodor štitila uraganska topovska vatra, Bugari nisu mogli da odole, pa su njihova utvrđenja padala kao da su od kartona. U vreme imenovanja generala D’Eperea za komandanta savezničke vojske stanje na frontu u Makedoniji bilo je povoljnije za Antantu. Savezničke snage ojačane su izlaskom grčkih divizija na front, a Bugari su bili oslabljeni odlaskom Nemaca, kojih je u Makedoniji ostalo svega oko 30.000. Moralna i materijalna prednost bila je na strani saveznika. Na prve znake da se priprema ofanziva među srpskim trupama prostrujao je novi život, prožet nadom u skori povratak u otadžbinu. Upravo u to vreme došlo je do smene na položaju načelnika štaba srpske Vrhovne komande. Umesto generala Petra Bojovića, koji je podneo ostavku na taj položaj zbog sukoba sa generalom Gijomom, postavljen je vojvoda Živojin Mišić, a Bojović je prihvatio komandu nad 1. armijom. Vojvoda Mišić bio je veoma popularan kod Francuza, a general D’Epere je bio poznat kao pobornik ofanzivnih operacija na Balkanu, što je bio značajan preduslov za uspešnu saradnju dve savezničke komande u predstojećim događajima. Po dolasku u Solun general D’Epere počeo je da proučava postojeće planove i predloge za ofanzivu na frontu, ali ni jednim nije bio zadovoljan. Bili su suviše oprezni i tradicionalni, usmereni ka Vardaru, što je neprijateljska odbrana mogla i očekivati. U odnosu na brdsko-planinski teren kojim su se karakterisali strumički, dobropoljski, bitoljski i albanski odsek, vardarski operativni pravac svojom širokom rečnom dolinom nudio je najbolje pogodnosti za izvođenje ofanzive, ali i organizaciju čvrste odbrane neprijatelja. D’Epere je odlučio da glavni udar savezničkih snaga bude na brdovitom i teško prohodnom terenu.

Na Vidovdan, 28. juna, uputio se sa vojvodom Mišićem prema srpskom delu fronta, na Jelak, koji se nalazio na visini od 1.700 metara. Odatle su se, zajedno sa prestolonaslednikom Aleksandrom, uputili ka Floki, osmatračnici na visini od 2.000 metara. Sa nje su se jasno videli bugarski položaji i sistem odbrane. Narednog dana D’Epere je odlučio da prihvati plan vojvode Mišića o napadu sa dobropoljskog pravca. Dogovoreno je da napad predvode srpske trupe, ojačane dvema francuskim divizijama. Već 6. jula 1918. plan ofanzive do detalja je utanačen sa srpskom Vrhovnom komandom da bi potom bio upućen savezničkom Ratnom savetu na odobrenje. Plan generala D’Eperea da se glavni napad izvede na srpskom delu fronta, na dobropoljskom pravcu, oslanjao se u osnovi na strategijsko iznenađenje neprijatelja. Naime, zbog izrazito planinskog i teško pristupačnog zemljišta na kome su dominirali masivi Kajmakčalana, Sokola, Dobrog polja, Veternika i Kozjaka, bugarsko komandovanje je ovaj odsek smatralo malo verovatnim za ozbiljniji napad, tako da na njemu nije smenjivalo niti pojačavalo trupe od zime 1916/1917. godine, niti ga je fortifikacijski po dubini dovoljno uredilo za odbranu od eventualnog napada. U slučaju odsudnog napada, zbog teško prohodnog planinskog zemljišta, nije moglo da izvrši ni brzo prebacivanje svežih snaga na ugroženi deo fronta. Na drugoj strani, zainteresovanost srpske Vrhovne komande za preduzimanje odlučne ofanzive, kao i motiv srpskih vojnika i želja za povratkom u otadžbinu, predstavljali su za saveznike prednost koja se u ovakvim uslovima objektivno nije mogla potceniti. U skladu s tim planom, general D’Epere je Srbima, radi bolje koncentracije snaga, skratio front sa 60 na oko 30 kilometara i ojačao ih sa dve francuske pešadijske divizije, 220 artiljerijskih oruđa i avijacijom, pa je na tom delu fronta, prema kome su se nalazile bugarska 2. i 3. divizija iz nemačke 11. armije, postignuta znatna nadmoćnost: u pešadiji 2 : 1, a u artiljeriji i avijaciji 3,5 : 1 u korist srpske vojske. Na delu fronta srpske 2. armije, koja je bila nosilac proboja, obezbeđena je nadmoćnost u pešadiji 3 : 1, a u artiljeriji i avijaciji 5 : 1. U sastav te armije privremeno su ušle francuska 122. pešadijska i 17. kolonijalna divizija, sa zadatkom da stupe u akciju već prvog dana ofanzive, na samom težištu proboja. Planirano je da proboj izvrši 2. armija na odseku Veternik – Kravica – Dobro polje – Sokol. Po padu Sokola trebalo je da pređe u napad i 1. armija (3 pešadijske i 1 konjička divizija) na frontu Sokol – selo Starevina, a zatim da se nadiranje produži opštim pravcem Kozjak – Kučkov kamen – Gradsko, gde su se sticale glavne neprijateljske komunikacije, i dalje na severoistok, ka Skoplju, Sofiji i Nišu. Ostale savezničke armije trebalo je da, kombinovanim operacijama, potpomognu napad srpske vojske. Prema osnovnoj ideji za proboj fronta planirano je da srpska vojska, sa dvema francuskim divizijama, nakon 24-satne artiljerijske pripreme 14. septembra, otpočne glavni napad 15. septembra s ciljem proboja fronta na odabranom pravcu i izbijanja u dolinu Vardara, u rejon Negotina i Kavadaraca, kako bi razdvojila nemačku 11. od bugarske 1. armije i ugrozila vardarsku komunikaciju. U slučaju uspešnog proboja srpskih armija, tri dana kasnije otpočeo bi, prema planu, napad savezničkih snaga (francuskih, britanskih i grčkih) istočno od Vardara na bugarsku 1. armiju koja je branila dolinu reke, dok je francuska Istočna vojska dobila zadatak da dejstvuje u rejonu Bitolja, čak devet dana po otpočinjanju srpske ofanzive.

Ovakav manevar bez sumnje bio je smeo i rizičan, jer je na pravcu glavnog udara angažovao svega osam savezničkih divizija (šest srpskih i dve francuske), bez potrebnih rezervi i blagovremenog sadejstva ostalih snaga na frontu, a eventualan neuspeh srpske vojske doveo bi u pitanje celokupnu operaciju saveznika na Solunskom frontu. Odgovornost srpske Vrhovne komande je, bez sumnje, bila ogromna. U ovakvoj situaciji zlokobno su zvučale reči načelnika britanskog Generalštaba generala Vilsona: „Ako Srbi pretrpe neuspeh, neka ne računaju na našu pomoć za popravljanje situacije!” O velikoj odgovornosti srpske Vrhovne komande pisao je u „Ratničkom glasniku” 1938. godine i general Danilo Kalafatović, načelnik Operativnog odeljenja VK u vreme solunske ofanzive: „Srpska Vrhovna komanda ne samo da je rado pristala, bez cenkanja, na ovaj veliki napor i na sve žrtve koje su se mogle očekivati, već je šta više zahtevala tu čast za sebe. Ona nije htela dopustiti da joj drugi otvara put za njenu domovinu, niti da je drugi oslobađa. Ona je bila svesna da je srpska vojska zato najpozvanija i da je to njena dužnost i pravo. Ovako važnu ulogu ona nije ni htela niti je smela ostaviti drugome. Ko je bio pozvaniji od nje, da se prvi pojavi među porobljenom braćom i da im donese slobodu? Ko je mogao to bolje učiniti od nje, kad se uzmu u obzir sve teškoće ove operacije, žrtve u krvi i naporima, odvajanje od baze u Solunu i strašan izgled planina južne Srbije, koje su se kao crne i visoke barijere u daljini ređale jedna za drugom i zatvarale horizont, i čija je perspektiva pred ulazak u zimsku sezonu morala da rashladi i najjaču energiju, pa i najtoplije želje i namere drugih naših saveznika.” General Kalafatović izuzetno hvali i potez generala D’Eperea, koji je odlučio da srpskoj vojsci na težištu proboja sadejstvuju i dve francuske divizije (17. kolonijalna i 122. pešadijska), francuska teška artiljerija, avijacija i francuska konjica: „…On nije hteo da mu se prebaci – iako je takva pomisao bila od nas vrlo daleko – da gura samo Srbe na ‘klanicu’, Srbe i druge Saveznike! On je, naprotiv, hteo da i francuske trupe dadu svoje žrtve u izvođenju njegove ideje. I tako je došlo do najveće i najlepše kolaboracije tih dveju vojski, kolaboracije na kojoj se u stvari i osniva naše bojno pobratimstvo i naše uzajamno poverenje, prijateljstvo i savezništvo. Neka je hvala đeneralu D’Epereu na ovom divnom, otmenom i lojalnom postupku. On nije prezao od žrtava svojih vlastitih trupa, niti je bio rukovođen nacionalnim egoizmom, koji se u ovakvim prilikama često pojavljuje. Radio je kao pravi džentlmen i istinski prijatelj naše vojske…”

U ranim jutarnjim časovima 14. septembra 1918. počela je snažna artiljerijska priprema duž čitave linije Solunskog fronta, od Jadranskog mora do ušća reke Strume i Orfanskog zaliva. Prolomila se do tada nezabeležena artiljerijska kanonada. Sa kota srpske vojske i njenih saveznika po neprijateljskim položajima grunulo je u istom trenu više od 2.000 oruđa. Topovska rika i zaglušujuća eksplozija granata, u trajanju od 24 časa, razarala je bugarske prepreke, zaklone i skloništa, stvarajući utisak kao da se planine ljuljaju. Granate iz užarenih topovskih cevi iskidale su bugarske i nemačke položaje, uništile veliki broj rovova, prekinule telefonske linije između komandi i trupa u prvoj vatrenoj liniji, razorile skladišta oružja i municije, sravnile sa zemljom osmatračnice i otvorile široke breše za juriš savezničke pešadije i konjice… „Uoči tog dana”, zapisao je u svom ratnom dnevniku dobrovoljac Aleksandar D. Đurić, budući advokat, pisac i prevodilac, „moj Prvi jugoslovenski puk podišao je pod same položaje, visoko gore, gde je na prostoru Dobrog polja trebalo da bude izvršen proboj ronta. Pošto smo celu noć preležali na golom kamenu u punoj pripravnosti, na jutarnjoj svežini podrhtavali smo i od hladnoće i od saznanja onoga što još nije nastupilo, a što tek treba da dođe. Već su bili u pitanju samo minuti. Gledamo svi u časovnike. Još malo… Samo još malo… E, sad je tačno osam časova, i odjednom – gru-u-u-u! Puče negde blizu top koji je bio određen da objavi početak. Odmah za prvim pucnjem sleduje drugi, treći, četvrti, pa se onda nebrojeni pucnji iz oruđa svih kalibara slivaju u jedinstvenu tutnjavu. Uz oštre fijuke preleću iznad naših glava mnogobrojne granate, pa vidimo da čak i sa velike udaljenosti, sa vrha Kajmakčalana, sevaju dalekometni topovi koji tuku naročite ciljeve u neprijateljskoj pozadini. Ubrzo, s bugarske strane počinje da klizi, nošen vazdušnim strujama, taman oblak od izmešanog dima i prašine koji postepeno ispunjava urvine i jaruge pod nama, dok nam najzad nije potpuno zaklonio pogled na Moglenu. Strahovito dejstvo naše artiljerije ne prestaje ni za trenutak. Ali i bugarske baterije, koje naša artiljerija nije uspevala da pronađe, počinju besno da odgovaraju. Pršte granate i šrapneli, pa se mi sve više pribijamo i podvlačimo pod okomite stene. Naša artiljerija iz časa u čas kao da tuče sve jače, a i eskadrile naših i francuskih aviona sve brže preleću tamo i ovamo, otvarajući vatru na neprijateljske baterije i rezerve. I celog dana kanonada niti prestade niti oslabi…”. Za srpsku vojsku kucnuo je onaj dugo željeni čas u kome je najvažnija bila zapovest – Vojnici, napred u otadžbinu! A otadžbina, znao je svaki srpski vojnik, to nije komad zemlje uboge i gole, to su njegove žitorodne njive i zelene livade, to su vinogradi koje su očevi i dedovi njegovi zasadili, a ruke njegove negovale.

Otadžbina – to su njegove luke i zabrani, obale njegovih reka, sveža jutra i blagi zalasci sunca, kada se čuje pesma težačka. Na vrletnim i ledenim stazama, na kojima je boravio tri godine, šiban vetrovima i munjama, provlačeći se između zaseda i potera, grejala ga je jedina nada – da će se vratiti na svoje ognjište i svojoj porodici. U toj reči satkane su bile sve želje i sve misli, sva nadanja i strepnje, sve radosti i brige… Otadžbina, to je njegova žena mučenica i deca njegova, deo njegove duše i tela, krv njegova, rane nezaceljene, to je majka udovica, stara baka čuvarica ognjišta, svake večeri suzama natopljenog, to su groblja njegovih pradedova, praznici i slave njegove, njegove kletve i molitve, to je njegov koporan i njegov opanak. I u samrtnom času, raznesen bombom i iskidan bajonetom, braneći rodnu grudu i otimajući je od osvajača, srpski vojnik je znao da su otadžbina – njegovi vajati i šume njegove, to je munjom opaljen grm, to su njegove trube i komešanja, kikot devojački preko plotova, gnezdo u krošnji drveta pred kućom, to su njegovi krajputaši, duša ispunjena lepotom, njegova nada i vera da pravda pobeđuje i da će svakoj sili doći kraj. „Nastupio je kritičan trenutak”, piše u svom ratnom dnevniku dobrovoljac Aleksandar D. Đurić, iz Prvog puka Jugoslovenske divizije. „Rešavala se sudbina proboja strahovito utvrđenog, dobro opremljenog i branjenog fronta, rešavalo se pitanje da li je današnji dan – dan polaska u Srbiju. Tuče naša artiljerija, ne dâ oka otvoriti, ali se tamo negde pozadi fronta čuje ujednačeno štepovanje mitraljeza (…) Tamo negde napred još uvek klepeće mitraljez. Grabi sad sve brže i odjednom ugledasmo povorku bugarskih zarobljenika. Iz njihovih očiju kao da se još čita užas koji su preživeli. Gledajući nas zastrašenim pogledima, neki od njih mašu rukama i viču: ‘Nema više vojna! Nema više vojna!’ Oni kao da su se plašili srpske osvete za popaljene domove i pobijene porodice u Srbiji. Ali ih naši vojnici posmatraju bolećivim pogledima, ganuti njihovim bednim izgledom. Polazimo dalje i ja radoznalo posmatram širinu koja nam puca pred očima. Oko nas svuda haos od pokidane bodljikave žice, polomljenih stabala, izukrštanih i poluzasutih neprijateljskih rovova, zaklona, zemunica i saobraćajnica. Naša artiljerija je načinila pustoš u neprijateljskim utvrđenim položajima. A tamo daleko napred ukazuje se široka, zelena dolina, slična dnu kakvog usahlog jezera. Pa to je valjda Dobro polje, kako se naziva ovaj deo fronta. To je Dobro polje, a ne ovi strašni klanci na dve hiljade metara visine. Po toj širokoj zelenoj uvali vide se mnogobrojni krateri od naših teških granata. Odjednom vidim kako iz tih kratera istrčavaju vojnici u plavim uniformama. To su oni Francuzi što onako veselo kretoše napred.

Stvaraju se streljački strojevi, ali otuda zakloparaše mitraljezi, streljački strojevi se pokidaše i ljudi opet iščezoše u onim kraterima. Ubrzo iz tih kratera počeše da izleću francuske rakete. Zlatne zvezde zaploviše ka vazduhu. Francuzi su tražili podršku naše artiljerije. Uto žurno prođe pokraj nas jedan francuski ordonans, pa nam u prolazu reče da Bugari levo od nas još drže svoje položaje na Sokolu, kupastom visu koji deli našu Drugu armiju od Prve armije. Naša artiljerija snažno tuče neprijateljske položaje na Sokolu, prolamaju se eksplozije, tutnji zemlja, i kao da u tome trenutku taj deo fronta obuzima nekakva čudna nervoza. Ovamo, pozadi nas, počeše žurno da izvlače artiljeriju na nove položaje. Čuju se vika i psovke. U pomoć priskaču pešaci, i baterije počeše da otvaraju brzu paljbu. Uto se preko onog zelenog polja zatalasaše pravilni streljački strojevi u žutim uniformama. Moj komandant bataljona objasni mi da to naš Drugi jugoslovenski puk prihvata pokolebane Francuze. Gledamo, žute uniforme naših dobrovoljaca hitro grabe, i odjednom se kroz zaglušnu borbenu huku razlegoše glasovi: ‘Uraaaa… Uraaaa!’ Posle kratkog vremena, ukazaše se otuda nove povorke bugarskih zarobljenika. Sad i mi krećemo napred kroz strašnu pustoš, kao da je besna stihija protutnjala tuda, ostavljajući za sobom užas i smrt. Zavirujemo u bugarske zemunice, od kojih su neke pokrivene trostrukim redovima teških bukovih balvana, iz kojih kao da još bije dah ljudi koji su u njima živeli, drhtali, strepeli i nadali se. Neki bugarski rovovi puni su leševa. Posmatram jedno njihovo mitraljesko gnezdo. Bugarski nišandžija još sedi za mitraljezom, baš kao da je živ. Kraj njega leži povaljana i njegova posluga. Uto nam stiže radosna vest da je i poslednji položaj koji su Bugari držali, Sokol, pao. U susret nam dolaze nove povorke zarobljenika, koje sprovode naši dobrovoljci iz Drugog jugoslovenskog puka. Oni nam pričaju smejući se kako im se predao bugarski oficir vičući: ‘Predavam se! Az sem Jugosloven!’“. U proboj 15. septembra, u 6 časova izjutra najpre je krenula pešadija srpske 2. armije vojvode Stepe Stepanovića. U beleškama Đorđa Beatovića, učesnika tih događaja, koje se čuvaju u Arhivu Udruženja ratnih dobrovoljaca, stoji: „Tog 15. septembra 1918, u 5 časova i 30 minuta, posle uraganskog bombardovanja od jednog dana i jedne noći, krenule su u napad iz prve linije na francusko-srpskom sektoru Solunskog fronta: na levom krilu 122. pešadijska francuska divizija, u centru 17. kolonijalna francuska divizija (Senegalci), pozadi nje Jugoslovenska divizija, a na desnom krilu Šumadijska divizija…”. Šumadijska divizija preduzela je odlučan prodor i u silovitom naletu, snažno lomeći neprijateljski otpor, do večeri osvojila masiv Veternika, zatim, Borovu čuku i Kravicu, pomažući tako francusku 17. diviziju koja je tu bila zaustavljena, da i ova ovlada prvim neprijateljskim položajem. U toku prvog dana proboja i 122. francuska divizija, potpomognuta 13. pukom Timočke divizije i delovima Jugoslovenske divizije, zauzela je Dobro polje, ovladavši njegovim severnim grebenom (kota 1795), gde je prešla u odbranu. Istoga dana, kasno uveče, srpske i francuske jedinice osvojile su i vrhove Sokola.

Time su bugarski glavni položaji na pravcu napada 2. srpske armije bili zauzeti. U nastavku ofanzive francuska 122. divizija povučena je iz sastava 2. srpske armije i prebačena na levo krilo 1. armije, u sastav francuskih jedinica. Vojvoda Stepa Stepanović, komandant 2. armije, kratko je opisao uspeh svojih jedinica: „Zadatak je izvršen. Taktički front je probijen i pored krize kod 17. francuske divizije i kolebanja kod 122. francuske divizije. Najveći uspeh postigla je Šumadijska divizija”. Zauzimanje utvrđenih bugarskih položaja na Veterniku, Kravici, Dobrom polju i Sokolu delo su srpskih i francuskih trupa, ali je vojvoda Stepa sa razlogom odao posebno priznanje Šumadijskoj diviziji, kojoj je u naredbi od 16. septembra, između ostalog, uputio i ove reči: „Šumadijska divizija je svoj sporedni zadatak pretvorila u glavni i time stekla slavu kakva se ređe nalazi u istoriji ratne veštine… Time je ona dala novi dokaz svetu da nenadmašno junaštvo srpske vojske neugasivo plamti u srcima srpskih vojnika i kao sunce zagreva izmučeno srce naše otadžbine, noseći joj skoru slobodu”. I bugarski general Nedev je zabeležio da su bugarski pukovi pružali vrlo jak otpor, da su se borili „na bajonet”, ali da ipak „nisu mogli zaustaviti Srbe”. Nakon što je Šumadijska divizija zauzela prvi bugarski utvrđeni položaj, Nedev je komentarisao: „…branioci slomljeni i sprečeni vatrom, nisu mogli da se suprotstave napadačima, i Srbi su na tom sektoru, pretrpevši neznatne gubitke, postali gospodari njihovih položaja”. Drugi dan ofanzive krunisan je novim velikim uspesima. Srpska 2. armija, sa Jugoslovenskom i Timočkom divizijom u prvom, a Šumadijskom i 17. kolonijalnom divizijom u drugom ešalonu (122. divizija zadržana je u Dobrom polju u opštoj rezervi), nastavila je napredovanje prema Kozjaku i Topolcu, ka drugom položaju bugarske odbrane. Timočka divizija, ulažući ogromne napore na jako ispresecanom terenu, sa visinskim razlikama do 600 metara, izbila je pred Topolac i razvila se za odlučno nadiranje duž Topolske grede. Naišavši na snažan otpor neprijatelja, Jugoslovenska divizija, sastavljena od dobrovoljaca, ceo dan napadala je na Kozjak, napredujući stopu po stopu. Bugarskoj vojsci na Kozjaku stigla su i nemačka pojačanja, kako bi zaustavili prodor srpskih snaga i sprečili slom. Ali, kako je u Ratnom dnevniku srpske Vrhovne komande zabeleženo, „pred naletom jugoslovenskih i vardarskih pukova razbijale su se sve snage neprijatelja kao talasi gonjeni orkanom na morskoj pučini”, pa je Jugoslovenska divizija u jednom silovitom napadu, oko 18 časova uveče, osvojila najtvrđe branjeni položaj na neprijateljskom frontu – planinu Kozjak, čime je otvoren put za Tikvešku dolinu. Posle ovih borbi glavni deo fronta je probijen. Počeo je prodor (ka Vardaru) koji je odlučio ishod rata. Istoga dana (16. septembra) srpska 1. armija je sa Drinskom, Dunavskom i Moravskom divizijom prešla u napad i do predveče osvojila neprijateljske prve položaje i, izravnavši se sa 2. armijom, nastavila nadiranje u dubinu neprijateljske odbrane. Samo su na krajnjem levom krilu, kod sela Gradešnice i Starevine, gde su Bugari pružili izuzetno žilav otpor kako bi zaštitili rokadnu komunikaciju Razimbej – Vitalište – Kozjak, vojnici 9. dunavskog puka i Odred generala Tranijea, koji je štitio levo krilo i bok srpskog rasporeda, nešto sporije napredovali. U međuvremenu, neprijatelj je u borbu uveo nova i sveža pojačanja i pregrupisao snage, ali nije mogao da zaustavi napredovanje srpskih trupa. Trećeg dana ofanzive (17. septembra) Timočka divizija osvojila je Topolac, Jugoslovenska i Moravska divizija Kučkov kamen, a Drinska i Dunavska, u tesnom sadejstvu sa odredom generala Tranijea, Pandeli i Bešički vis, prodrevši sve do Vitališta. Svi položaji bugarske odbrane bili su uveče u rukama 2. armije, čime je ostvaren proboj fronta širine od oko 30 kilometara, a njene jedinice nastavile su nezadrživo napredovanje prema Vardaru.

IZVORI I LITERATURA

Opačić, Petar (2004). „Srpska vojska na Solunskom frontu 1916—1918”. Solunski front 1918. Beograd: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture Srbije, Gambit.

Popović, Nikola B. (2000). Srbi u Prvom svetskom ratu 1914—1918. Novi Sad: Društvo istoričara Južnobačkog i Sremskog okruga.

Radojević, Mira; Dimić, LJubodrag (2014). Srbija u Velikom ratu 1914–1918: Kratka istorija. Beograd: Srpska književna zadruga, Beogradski forum za svet ravnopravnih.

Stojančević, Vladimir (1988). Srbija i srpski narod za vreme rata i okupacije 1914–1918. godine. Leskovac: Narodni muzej.