Srpske percepcije Rusije i Francuske u vrtlogu Velikog rata

Autor: dr Aleksandra Kolaković

U predvečerje Velikog rata, dok su srpski intelektualci ukazivali na potrebu izbegavanja sukoba sa Austrougarskom, koja je već duže vreme čekala priliku da napadne Srbiju, uporedo su posebnu pažnju poklanjali međunarodnim odnosima. U ovom kontekstu analizirani su stavovi Francuske i Rusije, kao i mogućnosti da Srbija odbrani i realizuje svoje nacionalne ciljeve uz podršku ove dve države, koje su nakon sklapanja Francusko-ruskog sporazuma (1894) i velikih kriza (Marokanske, Aneksione, balkanski ratovi) pokazale posebno interesovanje za Balkan. Percepcije Rusije i Francuske koje su se gradile u periodu kraja 19. i početka 20. veka bile su polazna tačka za diplomatske akcije i u toku Velikog rata. Srpska elita se 1914. godine već opredelila da se u političkom i ekonomskom pogledu oslanja na Rusiju i Francusku, kako bi pritisnuta osvajačkim ambicijama Austrougarske, odbranila svoju nezavisnost.

„Nijedna velika sila nema razloga da ratuje, jer i najuspešniji rat za svaku veliku silu bio bi najstrašnija narodna nesreća. Francuska je sređena, bogata zemlja, sa dovoljno kolonija, sa ogromnim kapitalima, kojima kredituje ceo svet. Rusija je mirni kolos, koji se sređuje i koji po prirodi svojoj nije za avanture“ pisao je Momčilo Ninčić na stranicama Dela. Političke perspektive, kako se tada govorilo, odnosno analize međunarodnih odnosa na početku 1914. godine bile su u fokusu srpskih intelektualaca okupljenih oko časopisa koji je nastao po ugledu na francuske listove (kao što je i Srpski književni glasnik). U skladu sa duhom epohe, pažnja se usmerava ka kulturnim i političkim temama, a stoga su i preovlađujuće percepcije Francuske kao ekonomski snažne zemlje i Rusije kao „kolosa“ bitna polazna tačka u formulisanju očekivanja od ovih država u složenim međunarodnim odnosima.

 Pravoslavni crkveni krugovi, a posebno episkop Dimitrije, koji je školovan u Rusiji, bili su i u predvečerje Velikog rata značajna spona Srbije i Rusije. Knez Grigorije Nikolajevič Trubecki opisuje da je episkop Dimitrije „žarko voleo Rusiju“, koja je za njega bila „druga duhovna domovina“ i „Za razliku od većine svojih zemljaka koji su se školovali u Rusiji i neretko negativno izražavali o našem načinu života … usvojio je sve ono što je bilo najdragocenije i najmilije u dubini naše religiozne misli i naše vere. Moglo bi se reći da se on odista osećao koliko Srbinom toliko i Rusom. On nije cenio samo spoljašnju moć Rusije, ne samo njenu sposobnost da pruži pomoć u ostvarenju uskih nacionalnih ciljeva. On se poklonio lepoti našeg narodnog duha, njegovoj dubokoj privrženosti Crkvi, i maštao o objedinjavanju svoje zemlje sa Rusijom zbog njene sklonosti ka ruskoj kulturi“. Radikali, vodeća politička elita države, kao i njihov vođa Nikola Pašić, kod kojih su „mladalački zanosi“ prošli „ali je sklonost ka Rusiji ostala“ srpsku spoljnu politiku su i dalje vezivali za Rusiju.

Iako su Srbi videli Rusiju kao veliku političku i duhovnu zaštitnicu, u periodu pre rata kroz aktivnosti srpskih intelektualaca okupljenih oko Bogdana Popovića i Jovana Skerlića od formiranja Katedre za francuski jezik i književnost do brojnih prevoda i nastojanja da se srpska kultura razvija po ugledu na francusku, srpska kultura se približila francuskoj. Jovan Skerlić 1914. godine, na primer, piše: „Srpski književni stil se uspešno preobražava prema velikom francuskom uzoru: interpunkcija, koja je doskora prema nemačkom bila gramatička, sada prema francuskom postaje logična. Današnja srpska književnost razvija se uglavnom pod uticajem francuske književnosti“. Na osnovama uticaja francuske kulture, kao i ekonomskog prodora francuskog kapitala na Balkan i u Srbiju, srpska elita je pokroviteljstvo za realizovanje srpskih nacionalnih ciljeva tražila i u Francuskoj. Dodatni motiv koji je Srbe vodio pod francusku zaštitu jeste i činjenica da su još pre rata uvideli da je stanje u Rusiji „rđavo” da se sprema nova revolucija. Dimitrije Popović u svojim sećanjima na ovaj period piše: „Mračna figura Griške Raspućina koji će docnije povesti u sramotu i propast onaj dobri, pošteni, duševni i pun samoodricanja ruski narod, već se kroz sumrak pomalja”.

Nakon Sarajevskog atentata i objave austrougarskog ultimatuma Srbiji, kralj Petar I Karađorđević i prestolonaslednik Aleksandar, kao i srpska elita, nastojali su da dobiju pomoć pre svega Rusije. Prestolonaslednik Aleksandar Karađorđević je po primljenom ultimatumu otišao u rusko poslanstvo gde je na osnovu Štrandmanovih memoara „izrazio svoje očajanje povodom austrijskog ultimatuma“ i „kazao da sve svoje nade polaže u Imperatora i Rusiju, jedino njihova moćna reč može spasiti Srbiju“. Ultimatum je u Petrogradu na osnovu pisanja Trubeckog dočekan kao „izazov Rusiji preko leđa Srbije“ i iako niko nije želeo, rat je bio neizbežan. Narodne mase okupljene pred srpskim poslanstvom u Petrogradu klicale su Srbiji i stvoreno je opšte uverenje da „svi koji su se u to vreme našli u Rusiji nikada neće zaboraviti neponovljive trenutke onog poleta koji je nepodeljeno zahvatio čitav narod“.

Ulazak Rusije i drugih velikih sila u rat ojačali su veru Srbima u povoljan ishod neželjenog sukoba sa Austrougarskom. Lazar Marković, urednik časopisa Delo početkom 1915. godine piše: „Pred Srbijom se otvaraju, u slučaju srećnog ishoda rata, vrlo lepe perspektive. Približeni i bolje upoznati od Rusa, u vezi sa Englezima i Frncuzima, mi ćemo imati gde da crpimo podstreke za dalje napredovanje. Fine inteligencije i pametne glave koje naš narod u dovoljnom broju proizvodi, poučiće se rutini i organizatorskom daru kod Engleza, produžiće primanje duhovne kulture od Francuza i održavaće slovensku dušu i slovensko srce vezom sa Rusima“. Humanitarna i vojna pomoć, strane vojne i medicinske misije u Srbiji, a kasnije pomoć prilikom povlačenja preko Albanije i dolaska na Krf, oporavka i aktivnosti na Solunskom frontu određujući su elementi u srpskom odnosu prema saveznicama, odnosno Rusiji i Francuskoj.

Na početku Velikog rata Srbija je u svoje ratne ciljeve (1914) unela i realizovanje ideje jugoslovenstva, što je podržavala većina srpskih intelektualaca. Okosnica srpskih odnosa sa saveznicama, a pre svega sa Rusijom i Francuskom, bilo je i jugoslovensko pitanje. Uporedo, pitanja ulaska Italije i Rumunije u rat i privlačenje Bugarske, oblikovali su jugoslovensko pitanje. Rusija je kao slovenska zaštitnica, sa svojim posebnim interesima kada su moreuzi u pitanju, bila u delikatnom položaju između srpskih ciljeva i bugarskih zahteva, a njeni diplomatski potezi proizvodili su nezadovoljstvo srpske elite. Visok stepen nezadovoljstva ruske diplomate su osetile prilikom povlačenja srpske vojske 1915. godine „kada su se svakim danom nad Srbijom nadvijali mračni oblaci“ o čemu Trubecki piše: „do mene su sve češće stizali glasovi o ogorčenju Srba prema Saveznicima i Rusiji. Na žalost, za ovakva osećanja, moralo se imati razumevanja“. Srbi su se po uveravanjima francuskog diplomate Ogista Bopa „uzdali u brzi dolazak francuske vojske“ i Niš je bio okićen francuskim zastavama u iščekivanju francuske vojske, a „nisu ih skidali čak ni kad je postalo jasno da Francuzi neće stići“. Ipak, do dolaska saveznika nije došlo što se odrazilo i na izgradnju predstava o Rusima i Francuzima.

Nikola Pašić je pokušao da Rusi, pored opštih savezničkih interesa, zaštite i srpske, a potom se i „gnev prema Italijanima prenosio“ na saveznike i na Rusiju „koji su mirne duše trgovali srpskim interesima“. Knez Trubecki ocenjuje da su u jesen 1915. godine počeli ruski neuspesi, koji su se dalje nastavili i „na žalost našu i na štetu zajedničkih savezničkih nastojanja, rukovođenje balkanskim poslovima, iskliznulo je iz ruku Rusije – što joj je po pravilu pripadalo – i prešlo u ruke Engleza i Francuza koji se u njima uopšte nisu snalazili“. Rusija se u periodu Velikog rata, po oceni savremenika, nalazila između svojih interesa i uverenja da je pozvana da „podržava pravoslavlje na istoku Evrope i da pruža ravnomerno pokroviteljstvo narodu iste vere“. Porazi Rusije, teško stanje u zemlji i na kraju revolucija u Rusiji 1917. godine vodili su srpske intelektualce definitivnom oslanjanju na Francusku u ostvarivanju srpskih ratnih ciljeva. Srpski intelektualci u vreme rata u Francuskoj vide „predvodnika čovječanstva“, kao i Skerlić 1906. godine kada je piše da je „putovođa narodima za svetle istine i čovečanske ideale“.

Kada je reč o jugoslovenskom pitanju, iako su francusko-srpski odnosi bili u usponu od početka 20. veka, Francusku je bilo potrebno animirati u pravcu potpune podrške srpskim ratnim ciljevima i ideji ujedinjenja. Ideja jugoslovenstva i uverenje da geopolitički položaj Srbije na Balkanu može biti poboljšan ujedinjenjem svih Južnih Slovena bila je prisutna u radovima Jovana Cvijića i pre 1914. godine, ali je u potpunosti izložena izbijanjem rata, kada je za potrebe srpske vlade izradio kartu jugoslovenskog prostora i napisao raspravu „Jedinstvo Jugoslovena“. Kao i njegova rasprava o aneksiji Bosne i Hercegovine u kojoj je francusku i svetsku javnost pored problema upoznao i sa „potrebama“ srpskog naroda, Cvijićevo istupanje 1914. godine publikovano je na francuskom, kao jeziku diplomatije i odjeknulo je među francuskim intelektualcima i uz njihovu dugu tradiciju izučavanja stanovnika Balkana oblikovao dalje angažovanje na jugoslovenskom pitanju. Kako je u Francuskoj na početku rata započeo proces naučnog istraživanja uzroka i posledica rata, naučni argumenti Jovana Cvijića imali su moć diplomatskog uticaja.

Saradnja i povezanost srpskih i francuskih intelektualca i pre 1914. godine, a posebno ona tokom 1908, 1912. i 1913. godine bila je osnova saradnje i u periodu rata. U kontekstu diplomatske borbe bilo je važno razvijati saradnju sa intelektualcima angažovanim u okviru Études et documents sur la guerre. Comité du publication – ustanove koja od 1914. godine istražuje ciljeve rata. Ovo je bilo od presudnog značaja da se realizovanje jugoslovenske ideje veže za Francusku. Predsednik ove ustanove bio je jedan od najvećih naučnih autoriteta Francuske Ernest Lavis, a sekretar glavne rasprave sociolog Emil Dirkem. Među članovima bio je i Ernest Deni, ugledni poznavalac Centralne Evrope, Habzburške monarhije i jugoslovenskog pitanja. Naučni pristup proučavanju rata u završnoj fazi procesa ostvarivanja jugoslovenske ideje i ujedinjenja u prvi plan je, pored diplomata, postavio naučnike i publiciste.

Ernest Deni, Viktor Berar, Emil Oman, Šarl Loazo i Ogist Goven su u periodu rata sarađivali sa Jovanom Žujovićem, Grgurom Jakšićem, Milenkom Vesnićem i drugim srpskim intelektualcima, a glavni pokretač i koordinator srpske „naučne propagande“ bio je Jovan M. Jovanović. Početkom avgusta 1916. godine srpski intelektualci su nastojali da pokrenu jednu naučnu biblioteku u Francuskoj. Ideja je bila da se štampaju studije Ernesta Denija o srpsko-bugarskim odnosima, na čijoj bi izradi autoru pomogao Grgur Jakšić, istorija Srba, Hrvata i Slovenaca, kao i druge knjige čiji bi autori bili Emil Oman, Jovan Tomić i Jovan Radonić (detaljnije pogledati kod LJ. Trgovčević, Naučnici Srbije i stvaranje Jugoslavije). Organizovanje pomoći Srbiji, prijem srpskih đaka i izbeglica u Francuskoj, obeležavanje Srpskog dana (1915. i 1916. godine) samo su deo njihovih zajedničkih aktivnosti. Tekstovima u štampi, brošurama i knjigama, kao i društvenim vezama u francuskom društvu, francuski naučnici aktivno su učestvovali u procesu jugoslovenskog ujedinjenja. U krugovima francuskih intelektualaca pojavili su se projekti, kao što je onaj Šarla Loazova, na primer, da se od Jugoslovena stvore tri države: Hrvatska, Crna Gora i Srbija, a na osnovu koga bi Srbija dobila izlaz na more sa delom Dalmacije, a Hrvatska s katoličkim delom Jugoslavije bi činila odgovarajuću protivtežu.

Krajem 1917. godine, srpski intelektualci u Parizu pojačavaju svoje aktivnosti. Stanoje Stanojević i Kosta Kumanudi pokreću biblioteku popularnih priručnika – brošura Questions balkanique contemporaines, koje bi dopunile tumačenja pojedinih vidova savremenih pitanja koja nisu mogla biti štampana u francuskim časopisima. Štampane su brošure o pitanju stvaranja zajedničke jugoslovenske države, među kojima i dve rasprave Ernesta Denija. Iste, 1917. godine u Francuskoj se okupila i nova grupa za naučno studiranje rata Comité d’études, u kojoj su između ostalih bili Ernest Deni i Šarl Dil. Paralelno sa pojačanim angažovanjem srpskih intelektualaca i francuski intelektualci uvećavaju svoje angažovanje.

Sa namerom da pomogne okupljanje slovenskih naroda oko Francuske, a u vreme kad se pokazalo da je savez sa Rusijom izneverio, pokrenut je i časopis Le Monde Slave. Na osnovu inicijative Ernesta Denija započelo je i stvaranje novog slavističkog centra Institut d’études slaves u Parizu. Ovim je postepeno izgrađen osnov za francuski preovlađujući politički, ekonomski i kulturni uticaj u Kraljevini Srba Hrvata i Slovenaca nakon Velikog rata, dok se percepcija Rusije, iako značajna, menjala i pod uticajem izbeglih Rusa koji su našli svoje utočište u Beogradu i drugim gradovima Srbije. Svest o vojnoj i humanitarnoj pomoći Rusije i Francuske ostala je i značajan element društvenog pamćenja nakon rata. Srpski poslanik u Petrogradu, Popović nakon rata ocenjuje: „Kad je, 1914, opstanak naše zemlje i našeg naroda doveden u pitanje, Rusija nas je uzela u zaštitu i spasila nas; naravno, i iz svojih, čisto ruskih političkih interesa, ali i iz simpatija prema nama i slovenske solidarnosti. Žrtva je u toliko veća što je ona, ušavši u rat, i sama propala. Da toga nije bilo, mi bismo danas bili roblje“. Ipak, političko, ekonomsko i kulturno prisustvo Francuske nakon rata u novoj državi ojačalo je i kult zahvalnosti Francuskoj. Pozitivne percepcije Francuske nastale su zahvaljujući generaciji Srba koji su se našle u izbeglištvu i na školovanju u Francuskoj u toku rata, a potom su gradila ideju „večitog prijateljstva“, oličenu i kroz podizanje spomenika zahvalnosti Francuskoj 11. novembra 1930. godine na Kalemegdanu.