SRPSKE ČITAONICE – ČUVARI DUHA JEDNOG VREMENA

Autor: Jovanka Simić, novinar

Rasuti po Ugarskoj čija vlast im nije pružala pravo da se Srbima nazivaju niti da na svom jeziku i pismu govore i pišu, najugledniji i najučeniji Srbi pokrenuli su 1842. godine osnivanje srpskih čitaonica. Najpoznatije i najdugovekije među njima su čitaonice u Irigu, Somboru i Novom Sadu.

Osim što su predstavljale sabirališta srpskog duha toga vremena, čitaonice su bile nosioci kulturnog i prosvetnog preporoda srpskog naroda u Ugarskoj. Upravo taj izrazito nacionalni karakter i borba za ostvarenje elementarnih nacionalnih prava izdvajao je srpske čitaonice u odnosu na slične ustanove u tadašnjoj Srbiji i Evropi.

Od 1842. do 1918. godine, kada se po završetku Velikog rata raspalo austro-ugarsko carstvo, a Srem, Banat, Bačka i Baranja pripojeni su Kraljevini Srbiji, osnovano je 60 srpskih čitaonica. Srpska čitaonica u Irigu, prvo i najstarije čitalište u celokupnom srpstvu, osnovana je 14. januara 1842. godine. Bilo je to 16 godina po osnivanju Matice srpske, naše najstarije naučno-književne institucije i 22 godine pre njenog preseljenja iz Pešte u Novi Sad.

Osnivači čitaonice bili su rodoljubivi i preduzimljvi Irižani predvođeni svojim sveštenicima i učiteljima. Za njeno osnivanje najzaslužniji je Dimitrije Krestić, arhimandrit manastira Krušedola, koji je okupio predstavnike svih društvenih slojeva. Na svečanosti prilikom otvaranja čitaonice, njen predsednik, sveštenik Kiril Neofitović, pozvao je prisutne da svi složno i revnosno služe narodu i da „ne samo slavom nego i delom na oltar prosvešćenija žrtve prinose.“

„Da li je slučajno što je Srpska čitaonica osnovana baš u Irigu? Nije. Sam izgled gradića ne podseća na klasična vojvođanska ušorena mesta, sav je razbacan po obroncima Fruške gore, nemirnih izukrštanih linija“, mnogo decenija docnije govorio je jedan od najpoznatijih Irižana, Borislav Mihajlović Mihiz dodajući da Irig nije obično sremsko mesto već gradić značajan vekovima, varoš u kojoj se „uvek nešto posebno dešavalo“.

Imao je, pritom, Mihiz na umu i da su njegovi Irižani još 1828. godine osnovali Podružnu sremsku biblioteku koja je bila među najstarijima u srpskom narodu. Sa manjim prekidom njen rad trajao je sve do 1842. godine, ali smartralo se da biblioteka nije u potpunosti odgovarala potrebama žitelja, mahom trgovaca koji su uz knjige želeli da imaju čitaonicu pretplaćenu na štampu sa vestima iz Ugarske, matice Srbije, Evrope… Zato su rodoljubivi Srbi u Irigu, 23. decembra po starom, a na dan Svetog Trifuna, 14. februara po novom kalendaru, osnovali Srpsku čitaonicu.

Osnivanje čitaonice pozdravile su „Serbske narodne novine“ i Gajeve „Ilirske narodne novine“, a čuveni beogradski knjižar Gligoriije Vozarević je šestog dana po osnivanju čitaonici poklonio sa posvetom knjigu „Pisma“ Dositeja Obradovića koja se i danas čuva. Od samog osnivanja čitaonica postaje nosilac kulturnih zbivanja u Irigu, a već naredne 1843. godine, iz nje se izdvaja Dobrovoljno družestvo pozorišno, čiji je rad zabranjen 1848. godine.

Biblioteka-čitaonica raspolagala je bogatim fondom starih knjiga i časopisa, koje je retko koja naša biblioteka tada imala. U nju su stizala prva izdanja srpskih pisaca kao zbirke srpskih kulturnih časopisa. U Irigu su se mogle pronaći srpske, peštanske, beogradske i nemačke novine koje su se slale i u susedna mesta na po tri dana. Takođe, knjige su iz Iriga bile slate na čitanje u Rumu, Mitrovicu, Zemun i Beograd.

 Tokom poslednjih 178 godina čitaonica je imala uspone i padove, a najteži su bili uzrokovani ratovima. U periodu između dva svetska rata iriška čitaonica izgubila je svoj nekadašnji značaj i ugled, koji će joj vratiti Vasa Stajić i napredni iriški učitelj, Steva Jeftić. Godine 1941. okupacija Jugoslavije nije poštedela ni Srpsku čitaonicu Irig.

NJen rad je po drugi put zabranjen. Poharana je a knjige su iznete na trg i spaljene. Tako svoj stoti rođendan (1942) čitaonoca nije uspela da proslavi jer nije ni postojala pošto je njena zgrada minirana. Srećom, nekoliko desetina knjiga sačuvano je kod čitalaca i to je bila osnova njenog novog knjižnog fonda te je posle rata čitaonica radila u okviru KUD-a „Zmaj“ do proslave svoje 120. godišnjice, kada dobija novu zgradu, inventar i brojne poklone od izdavača širom Jugoslavije. Tada je čitaonica donela odluku o održavanju Saveta bibliotekara Srema, koji se održava do današnjih dana. Danas Srpska čitaonica u Irigu raspolaže fondom od dvadesetak hiljada knjiga i bogatom zbirkom umetničkih slika.

Četiri godine posle Irižana i Somborci su dobili svoju srpsku čitaonicu. Nastala je voljom 72 zasnovatelja 24. marta 1845. Ujedno je to i jedina čitaonica u našem narodu koja je za svoje potrebe sagradila dom (1882) u kojem i danas „stanuje“. Projektant čitaoničkog zdanja bio je Leopold Decer iz Pešte. Glavna čitaonička sala mogla je da primi oko 150 ljudi. Do nje je bila manja sala za razgovor i odmaranje, a treća je imala bilijar i knjižnicu. Na zgradi je do danas ostao natpis „Srpska čitaonica“.

Najugledniji član i predsedenik Srpske čitaonice u Somboru bio je svakako somborski zet Laza Kostić, doktor prava, književnik, filozof, političar, boem… Čitaonicu je vodio od 1901. do 1910. godine kada se upokojio u Beču. U znak pijeteta prema Kostiću, od njegove smrti pa u narednih godinu dana, čitaonica nije birala novog predsednika. Ime Laze Kostića „ugravirano“ je u naziv čitaonice. Čitaonica je pred kraj 20. veka bila gotovo utihnula, ali ne zadugo. Zahvaljujući slikama koje joj je darovao slavni umetnik Sava Stojkov, među kojima je i dvadesetak portreta „najslavnijih muževa čitaoničkih“, Srpska čitaonica „Laza Kostić“ danas predstavlja jedan od najoplemenjenijih prostora namenjenih kulturi u Somboru.

Svoju misiju duhovnog ognjišta vojvođanskog srpstva, Srpska čitaonica u Novom Sadu započela je odmah po svom osnivanju. 23. septembra 1845. godine, u zgradi Grčke škole (sadašnje zgrade u Grčkoškolskoj ulici br. 3), kada je održan sastanak na kome su primljena pravila društva i izabrana uprava. Za privremenog predsednika izabran je Jovan Rajić mlađi, istaknuti pravnik i profesor liceja, za potpredsednika Platon Jevremović, paroh Sabone crkve, a za sekretara Radivoje Stratimirović.

Postojanje Srpske čitaonice u Novom Sadu po nekim izvorima vezuje se i za 1838. i 1839. godinu jer u srpskoj Atini tih godina je davalo predstave „leteće pozorišno društvo“. Predstave su priređivane u korist čitaonice. Ali, Gradska biblioteka koja radi na tradiciji Srpske čitaonice u Novom Sadu priklonila se 23. septembru 1845. godine kao svom rođendanu, budući da za njega ima izvorne dokumente.

Nastanak Srpske čitaonice u Novom Sadu omogućen je dobrovoljnim prilozima uglednih ljudi iz drugih srpskih krajeva, prikupljenih na balovima koji su za ovu svrhu i organizovani. Ovdašnja srpska štampa registrovala je tada dva „toržestvena bala“. Prvi je održan na novosadskom strelištu 14. avgusta 1844. godine, sa ciljem da se osnuje Srpska čitaonica u kojoj bi se „mila braća Srbi, cveće najveće mudrosti i prosvete, sabirali, a sa drugom svojom braćom Slovjanima bolje se upoznavali“. Ova zabava je bila čisto srpska i u njoj je velikog učešća uzela tadašnja novosadska srpska omladina, svo srpsko plemstvo u Ugarskoj, kao i engleski konzul iz Beograda.

Septembra 1845. godine priređen je drugi bal koji je omogućio osnivanje čitaonice. Posle izbora uprave čitaonice ona je otvorena 27. septembra te godine u gostionici „Kod fazana“ (danas je na tom mestu Muzička škola u NJegoševoj ulici). Pročitana su imena priložnika i pokrovitelja čitaonice, utvrđeno je da je osnovan fond čitaonice od 2000 forinti i 1000 knjiga. Osnivačkom skupu je prisustvovao i mitropolit Josif Rajačić.

Čitaonica odmah počinje da razvija nacionalni duh. Na samom otvaranju istaknuto je da Srbi žele da im se prizna narodnost i zato osnivaju čitaonicu kako bi u njoj mogli da dobijaju i čitaju srpske knjige i novine. A sam neposredni povod za njeno osnivanje je uvođenje mađarskog jezika za zvanični umesto latinskog.

Kako je jednom prigodom istakao današnji upravnik Gradske biblioteke, Dragan Kojić, to su Srbi shvatili kao opasnost za svoj jezik i svoju nacionalnu nezavisnost, pa su stoga i pristupili formiranju Srpske čitaonice kao jedne od brana u čuvanju svoje narodnosti i identiteta. Nema sumnje da je čitaonica srpska u Novom Sadu umnogome delila sudbinu svog naroda.

U istorijatu novosadske Srpske čitaonice vidljivo je nekoliko perioda. Prvi traje od osnivanja do 1848/49. godine, do čuvene Bune, kada je Novi Sad juna meseca bombardovan i kada je i čitaonicu zadesila ista sudbina kao i ceo grad. Čitaonica je razrušena i dugo je trebalo do obnavljanja njenog rada.

Posle Bune, dugo je trebalo da Novi Sad u svakom pogledu, pa i duhovnom, bude spreman za nove uzlete. Tek kada na političku pozornicu vojvođanskog srpstva krupnim koracima stupa njen najmarkantniji predstavnik dr Svetozar Miletić, stvoreni su uslovi da se na zahtev većine članova, 2. marta 1861. godine održi Skupština čitaonice na kojoj je za predsednika izabran dr Svetozar Miletić, a za sekretara Jovan Jovanović Zmaj, već afirmisani srpski pesnik.

Dolazak ova dva velikana na čelo čitaonice otvorio je najsvetlije stranice njene istorije. Ona odmah postaje središte kultunog, i ne samo kultunog života Srba u Vojvodini. Iste te, 1861. godine, 16. jula, Čitaonica je formirala Srpsko narodno pozorište, najstariji profesionalni teatar kod Srba i time vratila dug glumištu „diletantskim pozorišnim trupama“ koje su ranije davale predstave u njenu korist. U krilu Čitaonice osnovano je 1867. godine prvo Srpsko pevačko društvo, koje je uz sve poteškoće u svom radu dalo snažan pečat delatnosti Čitaonice.

 Za vreme okupacije od 1941. do 1945. godine, čitaonica u Novom Sadu je nastojala da održi aktivnosti i svoj duh. Najznačajniji kulturno-književni događaj u okupiranom gradu organizovala je upravo Srpska čitaonica 28. marta 1943. godine. U Svečanoj sali Srpske pravoslavne crkvene opštine, uz prisustvo najuglednijih ljudi toga vremena, ugostila je književnika dr Svetislava Stefanovića, tadašnjeg predsednika Srpske književne zadruge, koji je održao predavanje o srpskoj kulturi. Svoju individualnost čitaonica čuva do 1958. godine, kada objedinjavanjem sa bibliotekom „Đura Daničić“, rejonskim bibliotekama grada, a nešto kasnije i pozajmnim odeljenjem Biblioteke Matice srpske, poprima oblik i način delovanja koji i danas ima kao Gradska biblioteka u Novom Sadu, jedna od najvećih javnih biblioteka pozajmnog tipa u celoj zemlji.

Ove godine Gradska biblioteka u Novom Sadu, gradu koji je uvek mario za dobre knjige, obeleževa 175 godina postojanja s ponosom ističući da baštini tradiciju Srpske čitaonice iz 1845. godine.