SRPSKA VOJVODINA – ZAVETNA MISAO PREČANSKIH SRBA

Autor: prof. dr Goran Vasin, istoričar

Srpska Vojvodina kao zavetna misao simbol je trajanja i identiteta celog srpskog naroda u Habzburškoj monarhiji. Majska skupština 1848/49. bila je samo jedan od kulminacionih procesa velike srpske borbe za svoj identitet i svoju ravnopravnost u Monarhiji. Mnogo pre toga, na Zboru narodnih prvaka u Baji 1694, zahtevalo se priznanje srpske posebnosti u državi Habzburga. Tražena je zasebna teritorija sa vojvodom u delu Slavonije. Od tog momenta kreće se u ostvarivanje značajnog broja planova da se za Srbe obezbedi posebna oblast sa vojvodom i posebnim teritorijalnim ingerencijama. To je bila ideja svojevrsne srpske državnosti u samoj Monarhiji.

Protivnika ove ideje bilo je mnogo. Na prvom mestu, u dvorskim krugovima tokom 18. veka ideja nije nailazila na razumevanje. Uporno i strpljivo srpske elite su težile ostvarenju ideje. Karlovačka mitropolija, građanstvo i srpski graničari želeli su da uzdignu sebe iznova i odlučno zatraže posebnu srpsku teritoriju. Ekonomsko snaženje Srba, njihovo uzdizanje u hijerarhiji same Monarhije, davalo im je povoda i uverenja da se takvi zahtevi moraju uvažiti kod merodavnih ličnosti Beča i Pešte.

Na Temišvarskom saboru (1790), kada je za mitropolita izabran Stefan Stratimirović, zatražena je posebna oblast u Banatu, da se Srbima omogući teritorijalna i politička autonomija. Revolucionarni i Napoleonovi ratovi (1792–1815), u kojima su Srbi podneli velike žrtve ratujući za Habzburge, doveli su do toga da se ponovo budi srpska misao. Osnivaju se, kako po manjim mestima tako i po gradovima, čitaonice, gimnazije, škole, a građanstvo otvoreno govori o potrebi obrazovanja i uzdizanja Srba na mesto koje im je po zaslugama pripadalo u sistemu Monarhije. Osnivanje Matice srpske 1826. dalo je srpskoj ideji novi zamah. Nadahnuti srpskim ustancima, prečanski Srbi nisu želeli da čekaju iznuđena i nametnuta rešenja bečkih i peštanskih vladajućih krugova.

Izvesni čas je stigao tokom revolucije. Na Majskoj skupštini u Sremskim Karlovcima, zatražena je aklamacijom i nepodeljenim oduševljenjem Srpska Vojvodina. Podsećajući se zahteva i traženja Srba, vidimo viziju i jaku ideju koja je bila suštinski srpska državnost u Habzburškoj monarhiji. Zasedanje je održano 1/3. maja, odnosno 13/15. maja 1848.

Mitropolit Josif Rajačić izvikan je za srpskog patrijarha, a Stevan Šupljikac iz Ogulinske regimente izabran za Vojvodu. Zaključci Majske skupštine bili su sledeći: 1. srpski narod je politički slobodan i nezavisan pod Domom austrijskim i opštom krunom ugarskom; 2. proglašava se Srpska Vojvodina koju sačinjavaju Srem sa Granicom, Baranja, Bačka sa Bečejskim dištriktom i Šajkaškim bataljonom i Banat sa Granicom i Kikindskim dištriktom; 3. Srpska Vojvodina stupa u politički savez sa Trojednom Kraljevinom (na temelju političke ravnopravnosti); 4. stvara se Narodni odbor, kao izvršni organ Sabora narodnog (Skupštine) i imenuju se njegovi članovi; 5. posebna delegacija se ima uputiti na Sveslovenski kongres u Pragu.

Zahtevi su govorili glasno i rečito, da Srbi žele svoju teritoriju u Habzburškoj monarhiji. U skladu sa liberalnim evropskim načelima toga vremena tražena je politička ravnopravnost i potpuna sloboda, zasebna teritorija, formiraju se organi vlasti, a politička potpora tražena je među svim Slovenima Monarhije u Pragu. Srbi u Monarhiji, nisu želeli ni trenutka da zaostanu za drugim narodima, a za svoju slobodu bili su rešeni da se bore bez dvoumljenja. Mađarska vlada je vrlo negativno odreagovala. Vrlo brzo bila je spremna mađarska regularna vojska da oružjem slomi srpske zahteve i Srpsku Vojvodinu. Rat je bio na pomolu, a Srbi su bili u odbrambenoj borbi, često ostavljeni potpuno sebi, bez podrške Dvora, sa jakom mađarskom vojskom nasuprot slabije naoružanim graničarima i odredima narodnog pokreta. Sledilo je godinu dana rata za opstanak i Srpsku Vojvodinu.

Odsudna borba za Srpsku Vojvodinu bila je u nekoliko navrata na Srbobranu, leta 1848. Srpski šajkaši, graničari i dobrovoljci iz Kneževine Srbije, koja je prva stala da brani Srpsku Vojvodinu, nisu štedeli svoje živote ni svoju snagu. Da je Srbobran pao, cela Šajkaša bila bi pregažena, a izveštaji o stradanju srpskih civila i crkava u drugim krajevima Bačke bili su potresni. U mađarskoj javnosti stvarana je stara slika Srba–neprijatelja koji želi da razori Ugarsku. Govori su bili naglašeni asocijacijom na buntovne Srbe koji ruše ugarsku državu. Na slikama su Srbi tendenciozno predstavljeni u turskim dimijama i sa fesovima, kako napadaju mađarske civile. Grof Bertlan Semere je govorio kako je srpski pokret izdaja i da se uništenje mora postići mirno ili oružjem, ali da predaje dela Kraljevine Ugarske neće biti. Košut je javno isticao da su Srbi buntovnici koji zaslužuju jedino uzicu prekog suda. Imajući na umu ovakve govore najvažnijih predstavnika mađarskih elita, ne čudi što je rat za Srpsku Vojvodinu ujedno bio i borba za opstanak Srba u Monarhiji. Mađarskim elitama je posebno smetao prelazak dobrovoljaca iz Kneževine Srbije. Ilija Garašanin je lično tvrdio Đorđu Stratimiroviću da on i Srbija neće štedeti snage kada budu pružali pomoć Srpskoj Vojvodini.

Hrabrost Srba u odbrani Srpske Vojvodine bila je velika i do tada nezapamćenih razmera. Često iscrpljeni Šajkaši, potom dobrovoljci iz Srbije, pokazali su da se ideja Srpske Vojvodine, od čoveka do čoveka, prenosi kao „Zavet Srba iz Monarhije“ i same Kneževine. Do kraja rata uspesi i neuspesi su se ređali, a Dvor je vešto balansirao i nadmudrivao svoje protivnike, kao što je i inače u kriznim situacijama. Srbi nisu 1849. dobili šta su želeli. Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat (1849–1860) nije bilo ostvarenje ciljeva zacrtanih na Majskoj skupštini. Srbi su mnogo više dobili simbolički. Zavet Srpske Vojvodine, sećanje na borbe i ideju za koju se borilo i stradalo. Stub oslonac bila je Kneževina Srbija.

Sazivanjem Blagoveštenskog sabora 1861, Dvor je pokušao da reši srpsko pitanje u Monarhiji u skladu sa svojim interesima. Mađarski političari bili su protiv ideje o obnovi Srpske Vojvodine za koju su smatrali da bi vrlo brzo postala država u državi i ugrozila postojanje same Ugarske. Na Blagoveštenskom saboru je potvrđena i ojačana ideja Srpske Vojvodine – zahtevana je zasebna teritorija koja bi obuhvatala Srem, Bačku, Banat i Vojnu granicu, a tražena su i politička i sudska uprava. Na čelu Srpske Vojvodine trebalo je da se nađe vojvoda, a službeni jezik mora biti srpski, pismo ćirilica. Takođe, planirano je osnivanje sudova. Srpska Vojvodina je na osnovu ovih zaključaka imala svoj grb i zastavu. Zavetna ideja ponovo je ponovljena, a simbol borbe i istrajnosti u borbi za Srpsku Vojvodinu vrlo brzo je postao Svetozar Miletić.

Srpska politička scena u Monarhiji u tom periodu, uistinu, bila je u znaku Svetozara Miletića i Ujedinjene omladine srpske, a kasnije i njegove Srpske narodne slobodoumne stranke (1869). Miletić je izbran za gradonačelnika Novog Sada 1861. Iste godine Miletić i Jovan Đorđević postaju počasni članovi Matice srpske. Vrlo brzo je donet Ustav Matice srpske, na osnovu Miletićevog promišljanja i kasnije nacrta. Godine 1864. središte Matice srpske iz Pešte je premešteno u Novi Sad. Predsednik je postao vladika bački Platon Atanacković. Osnovano je Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu, kao još jednu tačku okupljanja, a na njegovom čelu nalazio se Miletićev saradnik Jovan Đorđević. Ponovo je krenulo osnivanje srpskih đačkih družina na teritoriji same Monarhije. Srpski nacionalni vođa svuda je učestvovao u buđenju i jačanju srpske nacionalne misli i jačanju srpske ideje. Neumoran govornik pisao je briljantne tekstove u Zastavi, dalekovido analizirajući politiku Monarhije i upozoravajući srpske elite sa obe strane Dunava i Save šta se može dogoditi u narednim decenijama ako se ne bude radilo složno i odlučno. Pokazalo se da je za značajan broj stvari Svetozar Miletić bio u pravu. Liberali su razvili veliku političku aktivnost. Na sve načine se pokušavalo obnavljanje Srpske Vojvodine. Miletićeve ideje o građanskoj ravnopravnosti, slobodi štampe i političkog okupljanja, slobodi veroispovesti, osnova su i temelj same ideje Srpske Vojvodine. Zbog govora u kome je napao hrvatskog bana Levina Rauha oduzet mu je imunitet, tako da je od oktobra 1870. do oktobra 1871. bio u zatvoru u Vacu. Bilo je to prvo Miletićevo tamnovanje. Na Hrvatskom saboru Miletić se zalagao za reviziju Nagodbe hrvatsko-ugarske, pomažući hrvatske zahteve. Smatrao je da je međusobno uvažavanje i poštovanje obostrano. Nekoliko godina kasnije pokazalo se da je Miletićeva politička otvorenost bila zloupotrebljena.

Početak Velike istočne krize 1875–1878. doneo je izazove na političkoj sceni Srba u Monarhiji. Pritisak državnih vlasti na Miletića i liberale bio je ogroman. Zastava je iz dana u dan pratila dešavanja u Hercegovini, a nasuprot njoj mađarsko javno mnjenje je mahom bilo proturski raspoloženo. Vlada Kalmana Tise je tražila načina i povoda da se obračuna sa Miletićem. NJegova neumorna aktivnost na povezivanju srpskih država Srbije i Crne Gore bila je povod Tisi koji je dugo čekao. Miletić je optužen za zločin veleizdaje, jer je navodno u Beogradu obećao 20-30.000 srpskih dobrovoljaca iz Monarhije za rat protiv Turaka, a da se zatim posle pobede u ratu podigne ustanak u Banatu, Bačkoj i Sremu, kako bi se ti krajevi priključili Srbiji. Iako je uhapšen u junu 1876, pred sud je izveden tek osamnaest meseci kasnije. Na zatvorsku kaznu od pet godina je osuđen 18. januara 1878, a pušten je iz zatvora pomilovanjem 5. novembra 1879. Neljudski i nehumani uslovi u zatvoru u kome je Miletić tamnovao narušavali su njegovo zdravlje, ali ne i duh.

Posle puštanja na slobodu Miletić, s obzirom na narušeno zdravlje, više nije mogao da se bavi politikom kao do tada, iako je nastavio sa pisanjem uvodnika u Zastavi, koji su bili upečatljivi i efektni kao i na samom početku. Iz aktivnog bavljenja politikom se povukao 1882. Ideja Srpske Vojvodine još više pojačana Miletićevim stradanjem i pritiskom mađarizacije, iznedrila je novu generaciju mladih političara koji će nastaviti da prenose srpsku zavetnu ideju i jačaju srpsku misao. Na sceni se sve više pojavljivao energični Jaša Tomić.

Jaša Tomić postaje simbol novog političkog kursa. Srbi u Monarhiji imali su u Jaši Tomiću jednog od najznačajnijih političkih prvaka sa kraja 19. i početka 20. veka. Tomićeve koncepcije, ideje i delatnost su od suštinskog značaja za razumevanje srpskog pitanja u Habzburškoj monarhiji. Beskompromisni borac, oštrog pera i izraza, Tomić nije štedeo političke protivnike. Od sredine 80-ih godina 19. veka, pa sve do ujedinjenja 1918, možemo analizirati stotine njegovih političkih tekstova o položaju Srba u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, južnoj Ugarskoj, ili na Ugarskom saboru. Balkanski ratovi 1912–1913. naglasili su njegovu političku ideologiju u punoj meri, gde je svakodnevno izveštavao, davao novi duh i snagu, faktički budio iznova Srbe u Habzburškoj monarhiji. Ujedinjenje Srba iz Habzburške monarhije sa Kraljevinom Srbijom vrhunac je njegove političke karijere, koja je na taj način dobila i simboličku krunu uspeha – ispunjenje srpske zavetne misli o kojoj su decenijama sanjali Srbi iz Habzburške monarhije. Tokom decenija bavljenja politikom, Tomić je pred sobom imao ideju obnove Srpske Vojvodine.

Tucindanska tragedija, koja će i negativno obeležiti njegovu političku karijeru, donela je veliki razdor na srpskoj političkoj sceni. Miša Dimitrijević, poznati novosadski novinar i političar, u tragičnim okolnostima gubi život, a Tomić politička prava. Na zalaganje Srpkinja Novog Sada i angažovanje supruge Milice Tomić za odbranu časti, umanjuje mu se kazna. Kao novinar Zastave, posle puštanja na slobodu, neumorno je nastavio da piše o svim važnim političkim događajima. NJegove analize i uvodnici predstavljaju primer energičnog i dinamičnog pisanja o unutrašnjoj i spoljnoj politici Monarhije. Balkanski ratovi 1912–1913. i izveštaji iz Stare Srbije probudili su nade Srba u Monarhiji, ali i pažnju mađarske i austrijske policije. Nepristrasno je pisao o hrabrom srpskom vojniku i čojstvu crnogorske vojske, zločinima Arnauta, i posebno naglašavao moralnu vertikalu Srba – koji nijednim delom ni rečju nisu povredili albanske civile na terenu. Naprotiv. Ukazana je pomoć gde god je to bilo potrebno.

Ubistvo austrougarskog prestolonaslednika na Vidovdan 1914. Tomić je osudio nekrologom u Zastavi, a izjavom lojalnosti koju je primoran da potpiše, i kojom se obavezao da neće učestvovati u političkom radu, opasnost je otklonjena samo za kratko vreme jer je ipak uhapšen i to među prvima, početkom avgusta 1914. godine. Iz Inđije, gde je bio jedno vreme zatvoren, odveden je pred sud gde je optužen da je održavao veze sa beogradskom Narodnom odbranom. Posle nekoliko dana ispitivanja sproveden je u Petrovaradin gde je tretiran kao krivac. Smešten je u ćeliju gde je ležao na podu, bez postelje, bez hrane, neprekidno isleđivan. Pušten je 18. avgusta 1914. usled nedostatka dokaza. Već posle jednog dana provedenog kod kuće, sproveden je u Jegru gde je tamnovao dva meseca.

Istorijski značaj njegovog političkog delovanja odnosi se i na Veliku narodnu skupštinu u Novom Sadu. Jaša Tomić je ključno i presudno sastavljao predlog najvažnije odluke koju je i pročitao na Skupštini u Novom Sadu, 25. novembra 1918,  da se Banat, Bačka i Baranja priključuju Kraljevini Srbiji. Tomićeva uloga u ovim zbivanjima povezuje se i sa njegovim odbijanjem ponude da uđe u zagrebačko Narodno veće SHS. Ideja srpskog Zaveta kod Tomića je bila nepokolebljiva, baš kao i njegovo nepoverenje prema ideji hrvatskog državnog i istorijskog prava. Tih dana Jaša Tomić je govorio, nastupao i svim snagama radio za ispunjenje ideja koje je zacrtao i sam Miletić.

Ideja Srpske Vojvodine, kao Zaveta Srba iz Habzburške monarhije, na taj način dobila je svoj konačni i dugo čekani ishod – Prisajedinjenje Kraljevini Srbiji. Kako su i konfidenti austrougarske policije sami ranije pisali – Beograd i Novi Sad (Srpska Atina) dišu kao jedno. San generacija koji je ostvaren u presudnim političkim iskušenjima Velikog rata simbol je okupljanja do današnjeg dana. Zavet Srpske Vojvodine stoji kao zavet srpskog identiteta i srpskog postojanja, steg okupljanja i neprolazna misao srpskog jedinstva u Habzburškoj monarhiji, iskovanog u najtežim vremenima.