Srpska Vojvodina i politika Đorđa Stratimirovića

Srpska Vojvodina i politika Đorđa Stratimirovića

Autor: dr Miloš Savin

Ideja o Srpskoj Vojvodini kao autonomnoj teritoriji se rodila među Srbima u Austrijskom carstvu, na jugu Ugarske. Sloveni su vojvođanski prostor naselili tokom 6. i 7. veka i na njemu u kontinuitetu živeli. Istorijski izvori pominju Srbe kao brojnu grupu na ovoj teritoriji u 13. veku, a njihov broj se znatno povećava u 14. i 15. veku. Ugarski kraljevi su pozivali Srbe sa Balkana da se doseljavaju u Ugarsku, radi popunjavanja vojske i očuvanja granice od turskih napada. Tokom Velikog bečkog rata (1683-1699), austrijska vojska je potisnula Turke i prodrla duboko na Balkan, pridobivši na svoju stranu jedino Srbe, od svih balkanskih naroda. Među Srbima je posredstvom crkve i usmenog predanja, bilo veoma izraženo sećanje na srpsku srednjovekovnu državu, o čijoj obnovi su sanjali. Usled francuskog napada na austrijske zemlje, austrijska vojska je bila prinuđena da se povuče sa Balkana 1689. godine, a zajedno sa njom se, u strahu od odmazde, povlačio i veliki broj Srba iz Stare Srbije. Austrijski car Leopold I je 1690. putem privilegija, prihvatio zahteve Srba, te im omogućio da se masovno nasele severno od Save i Dunava, garantujući im crkvenu autonomiju, pravo na slobodan izbor svog vojvode i oslobađanje od feudalnih dažbina. Srbi su Austriji su bili potrebni radi odbrane od Turaka. Velikom seobom 1690. godine preseljeno je između 200 i 400.000 Srba. Na vojvođanskom prostoru je i pre seobe već živeo značajan broj Srba. Za srpskog Vojvodu je 1691. izabran ugledni Srbin iz Transilvanije grof Đorđe Branković, navodni potomak srpske srednjovekovne dinastije. Nakon što je pomenuti utamničen od strane austrijskog dvora, funkciju vojvode je nastavio da vrši Srbin starosedelac Jovan Monasterlija. Međutim, pravo na izbor vojvode je Srbima, ubrzo nakon toga, oduzeto. Iste godine putem Ugarske dvorske kancelarije, Srbima su potvrđena prava na organizovanje sopstvene vlasti, ali je pravo na izbor vojvode izostavljeno, a crkvenom poglavaru je dodata i svetovna vlast. Srpske privilegije od samog početka nisu poštovane, dolazilo je do preplitanja nadležnosti sa ugarskim organima i katoličkom crkvom, pa su Srbi ubrzo nakon seobe počeli da zahtevaju i posebnu autonomnu teritoriju – Vojvodinu. Srbi su naseljavali Granicu, koja se tokom XVIII veka znatno smanjila. Kako bi se sprečio odlazak Srba za Rusiju, formirani su Velikokikindski distrikt u Banatu, Potiski distrikt u Bačkoj, te komorski dominijum u Sremu, sa povoljnijim uslovima za srpski opstanak nego u ugarskom, feudalnom provincijalu. Srbi su činili značajan deo populacije slobodnih kraljevskih gradova Novog Sada, Sombora i Subotice, koji su bili izuzeti iz feudalnog sistema, a određene slobode, uključujući i pravo na otkup vojne službe imali su i gradovi na području Granice. Na Temišvarskom saboru 1790., Srbi su tražili autonomnu Vojvodinu na području Banata. NJih su u tome podržavali određeni austrijski, dvorski krugovi, čija je namera bila da na taj način ucenjuju ugarske staleže.

Kao nastavak Francuske buržoaske revolucije iz 1789. godine, Zapadnu i Srednju Evropu je krajem februara 1848. obuhvatila antifeudalna, građansko-demokratska revolucija, koja će dovesti do značajnih socijalnih i kulturnih promena. Ovaj revolucionarni zamah se naziva Proleće nacija ili Buđenje naroda. U Beču je svrgnut kancelar Meternih, probudile su se Severna Italija i Češka koje su se nalazile u okviru Austrije. Na vojvođanskom prostoru došlo je do socijalnih i agrarnih pobuna. Revolucionarne težnje Srba i Mađara su se u početku potpuno podudarale. Peštanska revolucionarna omladina je 15. marta istakla zahteve koji su predviđali građanske slobode, ravnopravnost svih narodnosti, ukidanje feudalnih odnosa, opšte pravo glasa i demokratski ustav. Zahteve je prihvatio Ugarski sabor, a delimično ih je potvrdio i bečki dvor. Upravo revolucionarni događaji do kojih dolazi početkom marta 1848. u prvi plan stavljaju mladog Đorđa Stratimirovića, koji samoinicijativno organizuje srpske narodne straže u gradu.

Po predanju porodice Stratimirović, nakon doseljavanja u Vojvodinu, zbog ratnih zasluga, austrijska carica Marija Terezija im je dodelila plemićku titulu te naselje Kulpin sa deset hiljada jutara prvoklasne obradive zemlje, što je istorijski nesporna činjenica. Deda-stric Đorđu Stratimiroviću je bio Stefan (svetovno ime Stevan) Stratimirović karlovački mitropolit, izraziti konzervativac i krupni veleposednik. NJegovom zaslugom osnovane su najznačajnije srpske ustanove u Habzburškoj monarhiji. Podržavao je Prvi srpski ustanak, ali se žestoko borio protiv antifeudalnih pokreta Srba u Sremu. Đorđe plemeniti Stratimirović, rođen je 19. februara 1822. godine u Novom Sadu. Đorđev otac je bio školovani pravnik, advokat i veleposednik, pred organizacije svoje latifundije, bio je i opunomoćeni zastupnik fruškogorskih manastira. Đorđeva majka se zvala Julijana i bila je ćerka novosadskog senatora Jovana Petrovića, čiji je rođeni brat bio vladika bački Gedeon Petrović. Od malih nogu Đorđe je usmeravan kao vojnoj karijeri koja je predstavljala odskočnu dasku za srpske plemiće u Austrijskom carstvu. Prvo obrazovanje je stekao u svom domu u Kulpinu od slovačkog luteranskog sveštenika Rohonjija, i vodećeg srpskog književnika tog vremena Milovana Vidakovića. Osnovnu slovačku protestantsku školu pohađa u Kulpinu, a nemačku luteransku nižu gimnaziju od 1832. do 1836. u Vrbasu. Školovanje nastavlja u Titelu gde pohađa kadetsku školu koja je svršene niže gimnazijalce pripremala za vojnu akademiju u Beču. Od 1837. do 1841. godine, Stratimirović studira Vojnu inženjersku akademiju u Beču, nakon čijeg okončanja je proizveden u čin potporučnika, te kao oficir austrijske vojske odlazi u Lombardiju. Već 1843., Đorđe napušta vojsku i vraća se u Novi Sad, potom i u Kulpin gde se posvetio upravljanju veleposedom i izučavanju pravnih nauka i političkih veština. Oženio se sa srpskom aristokratkinjom Marijom Zako od Bajše, koja je preminula upravo revolucionarne 1848. godine.

Međutim, mađarski revolucionari su nakon preuzimanja vlasti, odbili da priznaju ista prava Srbima, smatarajući da u Ugarskoj, odnosno Mađarskoj, postoji samo jedan politički narod – Mađari. Za srpske revolucionare, na čije čelo se samopostavio Stratimirović, je bila neprihvatljiva ideja o postojanju samo jedne, mađarske nacije u Ugarskoj, pošto su sebe takođe smatrali ravnopravnim narodom. Jedna novosadska srpska revolucionarna delegacija u kojoj se među ostalima nalazio i Đorđe Stratimirović, sastala se sa najznačajnijim predstavnicima nove mađarske vlade, radi dogovora. Pošto su svi sastanci protekli u najboljoj atmosferi, delegacija je otišla kod Lajoša Košuta, novog ministra finansija i istaknutog revolucionara. Po svedočenju Jovana Polita, koji se nalazio u delegaciji, Košut je odbio mogućnost da u Mađarskoj bude priznat bilo koji drugi politički narod sem Mađara, na šta je Stratimirović brzopleto odgovorio da će Srbi, ako Mađari ne popuste, tražiti priznanje svoje teritorijalne autonomije na drugoj adresi, aludirajući na Beč. Košut je odgovorio da mađarsko-srpski problem može da se reši samo sabljom. Pojedini istoričari smatraju da je Stratimirović i pre same revolucije, bio na čelu tajne srpske demokratske zavereničke grupe čiji je cilj bilo nacionalno oslobođenje Srba u Ugarskoj, ali ova predstava još uvek nije adekvatno naučno dokumentovana.

Srpski mitropolit Josif Rajačić, krupni feudalac, odan dvoru, pod pritiskom brojnih narodnih delegacija i peticija, je pristao da zakaže Srpsku skupštinu. Kako bi se izbegla mogućnost da se mitropolit predomisli, između 10 i 15 hiljada ljudi se okupilo u Sremskim Karlovcima gde je od 13. do 15. maja održana Majska skupština koja je proglasila Srpsku Vojvodinu. Rajačić je od početka gledao kako da dezaovuiše Stratimirovića i minimizuje njegovu ulogu, smatrajući ga za konkurenta i usijanu glavu, koji može u žaru borbe da dugoročno naškodi interesima Srba. Mitropolit je proglašen za patrijarha, a za vojvodu je izabran pukovnik iz Ogulinske regimente, iskusni carski vojnik Stevan Šupljikac koji se tada nalazio na italijanskom ratištu u Monci. Skupština je proglasila ravnopravni, politički savez Vojvodine sa Hrvatskom, što je potvrdio i Hrvatski sabor, priznavši da je Srem deo Vojvodine. Izabran je Glavni odbor, kao izvršni organ, tj. vlada Vojvodine, čijim radom je dominirao Đorđe Stratimirović. Po ispovesti Jovana Subotića i pojedinih učesnika glavnog odbora, članovi su se po starešinstvu izjašnjavali o tome ko će preuzeti odgovornost za rukovođenje pomenutim organom. Shodno staromodnom diskursu i prevaziđenoj učtivosti srpske građanštine, svi stariji članovi su redom odbijali da preuzmu vođstvo, očekujući da se nakon što svi odbiju, u drugoj rundi doći do dogovora. Međutim, kada su se svi stariji negativno izjasnili, poslednji na redu, najmlađi Stratimirović je poentirao rečima, da kada niko od starijih i uglednijih članova neće, on je spreman da se prihvati vođstva Glavnog odbora Srpske Vojvodine. Ovo je kod pojedinih članova izazvalo šok, ali niko na samoj sednici nije imao hrabrosti da mu se suprotstavi.  Kako se Šupljikac prvi put u Vojvodini pojavio 6. oktobra, Stratimirović je rukovodio i vojskom. Glavni odbor je u Vojvodini organizovao potpuno nezavisnu državno-pravnu i ekonomsku vlast. Bečki „merodavni“ krugovi i Ugarska vlada, bili su izrazito neprijateljski nastrojeni prema Srpskoj Vojvodini, koja je, u tom periodu, jedina sprovodila i građansku i nacionalnu revoluciju.

Krvavi mađarsko-srpski rat otpočeo je napadom na Sremske Karlovce 12. juna 1848. i brzo se raširio po celoj Vojvodini. Unutar monarhije, Vojvodina je imala moralnu podršku samo od strane zagrebačkih demokratskih krugova. Pomoć Vojvodini u ratu pružili su Srbijanski dobrovoljci pod vođstvom vojvode Stevana Knićanina. Svetozar Miletić je smatrao da je do Knićaninove akcije, na prvom mestu, došlo zbog dinastičkih sukoba u kneževini Srbiji, pošto je uslov dolaska dobrovoljaca bilo proterivanje kneza Mihaila Obrenovića iz Novog Sada i Vojvodine, sa kojim je Stratimirović bio u izuzetno bliskim odnosima. Uz pomoć rečne flote koja mu je stavljena na raspolaganje, i Srba šajkaša na koje je imao gotovo hipnotički uticaj, Stratimirović je prebacivao vojsku i oružje rečnim tokovima i imao ogromne uspehe u borbi protiv mađarske vojske na početku sukoba. Nakon pobede u Severnoj Italiji i Češkoj, Austrijanci su objavili rat Mađarima, a hrvatskom banu Jelačiću je povereno gušenje mađarskog pokreta. Tokom leta pojačali su se sukobi između narodnog „vožda“ Đorđa Stratimirovića i patrijarha Rajačića, za čija shvatanja su događaji u Vojvodini bili previše revolucionarni. Patrijarh je kratkotrajni boravak Stratimirovića u Beču, gde mu je sestra umrla, zloupotrebio za formiranje novog Glavnog odbora sa sedištem u Zemunu. Lokalni komandanti, narodni kapetani, koje je imenovao Đorđe Stratimirović, u Titelu i Žablju su dobili naređenja od patrijarha Rajačića da ga živog ili mrtvog predaju patrijarhu. Komandant Titela je to pokušao da sprovede, ali su mu šajkaši odbili saradnju i stali na stranu svog vožda. Pošto nije hteo da se vrati pod komandu Stratimirovićevu, lokalni komandant je otputovao patrijarhu. Uskoro je u Titel doplovio parobrod iz koga se iskrcao patrijarh i pokušao da ubedi šajkaše da se distanciraju od Stratimirovića. Međutim, šajkaši su izviždali i oterali patrijarha. Stratimirović je noću ušao u Žabalj, oduševljeno dočekan od strane šajkaša, te je njihovog lokalnog komandanta uhapsio na spavanju u vlastitoj kući, nakon čega se ovaj vratio pod voždovu komandu. Nedugo nakon toga Stratimirovića je pismom obavestila vlada Srbije da od njega očekuje da se izmiri sa patrijarhom, ili će oni opozvati srbijanske dobrovoljce.

Prvi predlozi ustava na osnovu kojih bi Vojvodina bila uređena javljaju se tokom leta 1848. godine. Ustavni nacrti su prepoznavali Vojvodinu kao ravnopravnu, nezavisnu državu, u okviru austrijske konfederacije ili federacije, zatim, podelu izvršne i zakonodavne vlasti, široka građanska prava, te, ravnopravnost, slobodu i jednakost svih naroda. Shodno tome srpski jezik bi u Vojvodini bio zvaničan, ali bi u mestima gde pripadnici drugih naroda čine većinu, njihov jezik takođe bio u službenoj upotrebi. Tokom oktobra (delom septembra po starom kalendaru) u Vojvodini je održana Septembarska skupština, a Stevan Šupljikac je preuzeo komandu nad vojskom. Novi austrijski car Franc Jozef je 15. decembra priznao Srbima pravo na patrijarha i vojvodu, ali ne i vojvođansku autonomiju, teritoriju i organe upravljanja. Nakon iznenadne smrti Stevana Šupljikca, Đorđe Stratimirović i Glavni odbor, zatražili su od patrijarha zakazivanje skupštine, radi izbora novog vojvode. Reakcionarno nastrojeni patrijarh, koji  je u međuvremenu obezbedio punu podršku bečkog dvora, srbijanske vlade i konzervativnih krugova, odbio je da omogući izbor vojvode, a reorganizacijom je obesmislio postojanje Glavnog odbora. Komandu nad vojskom patrijarh je predao Ferdinandu Majerhoferu, nakon čega je ona izgubila narodna obeležja i prerasla u južni korpus carsko-kraljevske vojske. Umesto Glavnog odbora, vojskom su komandovali austrijski generali. Austrijskim ustavom iz marta 1849. godine, Vojvodina nije priznata kao posebna krunovina. Ugarska je podeljena na vojne distrikte, iz Vojvodine je izuzeta granica, a njen ostatak je postao sedmi distrikt na čelu sa carskim komesarom – patrijarhom Rajačićem. Tokom 1849. u Vojvodini su vođene krvave borbe između Mađara i Srba. Novi Sad je 12. juna potpuno uništen, bombardovanjem sa tvrđave. Vojvođanska vlada, koja je izgubila bilo kakav značaj, nastavila je da postoji do kraja godine. Tokom leta 1849., na austrijski poziv, u sukobe se uključila ruska vojska, nakon čega su Mađari poraženi.

Austrijski car je 15. decembra 1849. doneo patent o osnivanju Vojvodine Srbije i Tamiškog Banata, koja će se često nazivati i Srpska Vojvodina i Tamiški Banat. Rajačić se postarao da se Stratimiroviću ne prizna učešće u borbi protiv Mađara, te da mu se dodele odlikovanja i ogromna novčana nagrada od strane austrijskog cara. Beč je Stratimirovića smatrao za najopasnijeg Srbina u carstvu, naročito nakon informacija da je u periodu najžešćeg Bahovog apsolitizma, Đorđe osnovao tajno srpsko demokratsko društvo, koje je bilo spremno da se približi mađarskim demokratama i da stvori republiku. Međutim, već godinu dana kasnije došlo je do potpunog obrta. Stratimiroviću je bečko ministarstvo policije po nalogu novog cara lično, bez ikakve procedure isplatilo novac, koji je on smatrao da zaslužuje zbog ratovanja protiv Mađara, te mimo toga pokrilo i neke njegove troškove, a on je poslat ispred austrijske vlade da obavi čitav niz misija u Bosni, Crnoj Gori, Epiru, Dalmaciji i na Krfu. Đorđe Stratimirović se ponovo oženo 1954. godine, sa austrijskom aristokratkinjom Albinom Bek, ćerkom carskog oficira češkog porekla Josipa Beka. Kum na venčanju u srpskoj crkvi u Beču mu je bio knez Mihailo Obrenović, a venčao ih je vladika Platon Atanacković.  Stratimirović, kao lični opunomoćenik austrijskog cara, odlazi u Srbiju na Svetoandrejsku skupšinu, gde on nastupa pre svega kao srpski rodoljub, uspeva da odobrovolji austrijskog cara, da odustane od vojne intervencije u Srbiji, nakon čega je izdejstvovao dolazak na srpski tron svog kuma kneza Mihajla. U svom izveštaju caru, kritikuje dotadašnju austrijsku politiku prema Kneževini Srbiji. Može se reći da je Stratimirović bio preteča lobiranja, pošto je od politike i posredovanja u donošenju odluka napravio unosan biznis. Politička delatnost Đorđa Stratimirovića će doći do izražaja za vreme Blagoveštanskog sabora kada je zatražena obnova Srpske Vojvodine, zatim nakon izbora za Ugarski sabor 1865., te 1872. godine kada je istakao svoj politički program, suprotstavljen Miletićevom Bečkerečkom programu Srpske narodne slobodoumne stranke.

Đorđe Stratimirović se 1877. godine iz Novog Sada preselio u Beč, koji će mu biti osnovno prebivalište do smrti 1908. godine. Letnje mesece je često provodio u Svetom Lenhardu kod Salcburga. Verovatno je da se i nakon definitivnog napuštanja Vojvodine pa sve do 1899., kada se razboleo, Stratimirović na za sada nerasvetljen način bavio politikom i misijama razne vrste.