Srpska Vojvodina i Bahova Vojvodina

Srpska Vojvodina i Bahova Vojvodina

Autor: dr Miloš Savin, istoričar

Početkom revolucionarnih zbivanja na području Vojvodine (Južne Ugarske), nakon razmimoilaženja srpskih revolucionara sa Lajošem Košutom i mađarskim revolucionarnim pokretom, u Sremskim Karlovcima  je  (13-15. maj 1848.) održana Majska skupština koja je proglasila Srpsku Vojvodinu. Po odluci, Vojvodina je, kao posebna autonomna teritorija obuhvatila: Srem sa Granicom, Baranju, Bačku sa Potiskim distriktom i Šajkaškim bataljonom, te Banat sa Granicom i Kikindskim distriktom. Mitropolit je proglašen za patrijarha, a za vojvodu je izabran pukovnik iz Ogulinske regimente, iskusni carski vojnik, Stevan Šupljikac. Skupština je proglasila ravnopravni, politički savez Vojvodine sa Hrvatskom, što je potvrdio i Hrvatski sabor, priznavši da je Srem deo Vojvodine. Skupština je proglasila da je srpski narod slobodan i nezavisan u okviru austrijskog carstva i ugarske krune. Izabran je Glavni odbor, kao izvršni organ, tj. vlada Srpske Vojvodine, koja je na teritoriji koju je kontrolisao organizovao potpuno nezavisnu državno-pravnu i ekonomsku vlast.

Prvi predlozi ustava na osnovu kojih bi Vojvodina bila uređena, javljaju se tokom leta 1848. godine. Ustavni nacrti su prepoznavali Vojvodinu kao ravnopravnu, nezavisnu državu, u okviru austrijske konfederacije ili federacije, zatim, podelu izvršne i zakonodavne vlasti, široka građanska prava, te, ravnopravnost, slobodu i jednakost svih naroda. Shodno tome srpski jezik bi u Vojvodini bio zvaničan, ali bi u mestima gde pripadnici drugih naroda čine većinu, njihov jezik takođe bio u službenoj upotrebi.

Novi austrijski car Franc Jozef je 15. decembra priznao Srbima pravo na patrijarha i vojvodu, ali ne i na teritorijalnu autonomiju i organe upravljanja. Nakon iznenadne smrti vojvode Stevana Šupljikca, stari Glavni odbor je tražio od patrijarha zakazivanje skupštine, radi izbora novog vojvode. Reakcionarno nastrojeni patrijarh, koji je u međuvremenu obezbedio punu podršku bečkog dvora, vlade Kneževine Srbije i konzervativnih krugova, odbio je da omogući izbor vojvode, a reorganizacijom je obesmislio postojanje Glavnog odbora. Komandu nad vojskom patrijarh je predao Ferdinandu Majerhoferu, nakon čega je ona izgubila narodna obeležja i prerasla u južni korpus carsko-kraljevske vojske. Majerhofer, rođen maja 1798. u Beču, otpočeo je veoma uspešnu vojno-političku karijeru još 1815. godine nakon čega je zbog zasluga za austrijskog cara, više puta odlikovan i proglašen za viteza. Poticao je iz ugledne plemićke porodice Mayerhofer von Grünbühel. Ferdinand Majerhofer je 1844. bio austrijski konzul u Srbiji, tako da je bio veoma dobro upućen u srpsko pitanje.

Umesto Glavnog odbora, vojskom su komandovali austrijski generali. Oktroisanim austrijskim ustavom iz marta 1849. Vojvodina nije priznata kao posebna krunovina. Ugarska je podeljena na vojne distrikte, iz Vojvodine je izuzeta granica, a njen ostatak je postao sedmi distrikt na čelu sa carskim komesarom – patrijarhom Rajačićem. Tokom 1849. u Vojvodini su vođene krvave borbe između Mađara i Srba. Novi Sad je 12. juna potpuno uništen, bombardovanjem sa tvrđave. Vojvođanska vlada, koja je izgubila bilo kakav značaj, nastavila je da postoji do kraja godine. Tokom leta 1849. na austrijski poziv u sukobe se uključila ruska vojska, nakon čega su Mađari poraženi.

Oktroisanim Ustavom 4. marta 1849. članom 72, naglašeno je da: „Od zemljišta što se nalazi u sadašnjim županijama Bodroškoj, Torontalskoj, Krašovskoj i u okruzima rumskom i iločkom Sremske županije uređuje se, za vreme i donde dok se stalno i ustavnim putem ne odredi uređeno stanje zemalja naše carevine, i spajanje sa drugom kojom krunovinom, odvojeno upravno zemljište kojim će, samostalno od uprave Mađarske, upravljati pokrajinske vlasti našeg ministarstva. To će se zemljište zvati Vojvodstvo Srbija i tamiški Banat“. Ustavom je Vojvodina podeljena na tri okruga, spram tri najbrojnija naroda – Nemaca, Srba i Rumuna. Austrijski car je 15. decembra 1849. doneo patent o osnivanju Vojvodine Srbije i Tamiškog Banata, koja će se često nazivati i Srpska Vojvodina i Tamiški Banat. U sastav ovakve Vojvodine ušli su Bačka i Banat bez Granice, te, samo Rumski i Iločki srezovi iz Srema, bez sremske granice. Oblasti granice koje su izdvojene iz Vojvodine bile su u početku pod komandom hrvatskog bana Josipa Jelačića. Nakon toga je doneta odluka da se od Petrovaradinske regimente, Šajkaškog bataljona, tri Banatske regimente i vojnih komuniteta formira Banatsko-srpska zemaljska vojnička uprava sa sedištem u Temišvaru. Na čelu ove uprave se nalazio feldmaršal-lajtnant grof Johan Koronini. Johan Baptist Koronini Kronberg, rođen novembra 1794. u Gorici, bio je veoma uticajan austrijski general, on je od 1851. do 1859., bio guverner Vojvodine, nakon čega je prebačen na funkciju hrvatskog Bana. Izostavljanjem granice, drastično je smanjen broj Srba u Vojvodini, koja je suštinski predstavljala samo jednu upravnu jedinicu, bez ikakvih narodnih ili autonomnih odlika. Vojvodina je izuzeta iz Ugarske i poverena austrijskom ministarstvu policije na upravu. Zanimljivo je da se u zakonima donetim već 1850., a koji su se odnosili na Vojvodinu, ona spominje u kontekstu posebne krunovine. U ovako iskrojenoj Vojvodini Srbi su bili tek treći narod po brojnosti, posle Rumuna i Nemaca, a zvanični jezik je bio isključivo nemački. Austrijski car je sebe proglasio za velikog vojvodu Vojvodine Srbije. Period postojanja Vojvodine Srbije se u potpunosti poklopio sa apsolutističkim režimom austrijskog ministra Aleksandra Baha, pa se odomaćio naziv Bahova Vojvodina. Baron Aleksandar fon Bah rođen je početkom 1813. i razvio je državni sistem potpune centralizacije i kontrole. Na mestu ministra unutrašnjih poslova austrijskog carstva nalazio se od 1849-1859. Obzirom da je to bio period apsolutizma i policijske države Bah je suštinski kontrolisao sve. Agresivna germanizacija, policijski režim, centralizacija i austrijski državni unitarizam su glavne odlike Bahovog apsolutizma. Visoki troškovi izgradnje i održavanja administrativnog sistema, opteretili su srpsko građanstvo. Pozitivna obeležja Bahove Vojvodine predstavljaju napuštanje feudalnih i uspostavljanje građanskih ustanova, te porast broja Srba među činovnicima. Iako Srbi nisu mogli da budu na značajnijim mestima u birokratiji, povećan broj školovanih Srba, činovnika, imaće uticaj na jačanje vojvođanskog građanstva. Ukidanjem feudalnog sistema došlo je do propasti bogatih srpskih slojeva koji su kapital sticali proizvodnjom, trgovinom i uslugama naslonjenim na feudalnu ekonomiju. Neki od njih, shvativši duh vremena, uložili su sredstva u školovanje dece, koja bi bila uklopljiva u novi kapitalistički sistem i savremeniju državnu administraciju. Mnogi bogati Srbi su trošili kapitale radi prestiža, kupujući luksuzan stilski nameštaj iz Beča, klavire, skupocene diližanse… Usled apsolutizma, skoro čitav srpski politički i kulturni život je sveden na minimum. Knjige i novine su bile podvrgnute stogoj cenzuri. Zabranjivane su i pozorišne predstave poput one o vojvodi Šupljikcu, iako je on simbol srpsko-austrijske saradnje. Iako Srbi nisu bili zadovoljni ovakvom Vojvodinom, narodi Ugarske, poput Slovaka, Rumuna i  Rusina, su težili da i oni po ugledu na Srbe dobiju svoje teritorije nalik Vojvodini. Pred sam kraj postojanja Vojvodine kao posebne oblasti 1859., došlo je do popuštanja apsolutističkog pritiska i do novog poleta srpske kulture i politike. Grof Koronini je uklonjen iz Vojvodine, a na njegovo mesto je postavljen hrvatski baron Josip Šokčević. Šokčević je rođen u Vinkovcima 1811. godine, nakon završavanja prestižne vojne akademije, dokazao se u austriskoj vojsci u borbama u Ukrajini i Italiji, te je postao maršal.  Pod pritiskom opšteg nezadovoljstva u celoj monarhiji, car je otpočeo proces decentralizacije. U Vojvodini je carskom odlukom ukinut nemački jezik u nižim i višim razredima gimnazije, a potom je ukinut  nemački kao službeni jezik u sudovima. Popuštanje totalitarizma, Srbi i Mađari su protumačili kao znak slabosti austrijskog carstva. U želji da iskoristi novonastalu političku situaciju, patrijarh Rajačić je zatražio od cara dozvolu da se o državnom trošku osnuje i izgradi srpski univerzitet u Novom Sadu. Austrijska vlada je ipak pokušavala da umiri Srbe ispunjavanjem brojnih sitnih zahteva, koji nisu menjali suštinu društvenih okolnosti. Kada su shvatili da je nemoguće potkupiti Srbe sitnicama, rešili su da ponovo zategnu situaciju. Poput Koroninija koji je smenjen sa čela Vojvodine, te postavljen da bude hrvatski Ban, ista situacija se desila i Šokčeviću, te se završila njegova kratka misija u Vojvodini.  Na mesto Guvernera Vojvodine postavljen je Karl Bigot de Sent Kventin, često u srpskoj istoriografiji pogrešno nazivan Kanten. Pošto je u ovom periodu počelo slobodno isticanje srpskih i mađarskih zastava po javnim ustanovama i privatnim kućama, Sent Kventin je naredio da se pored njih uvek mora istaći i austrijska zastava većih dimenzija. Srpski i mađarski demonstranti protiv centralizma i apsolutizma su masovno hapšeni, a Sent Kventin je zabranio odevanje narodnih nošnji i korišćenje trobojki. Zabrana korišćenja trobojki je bila usmerena protiv srpske i mađarske zastave, pošto je austrijska imala samo dve boje – crnu i žutu. Kako bi relaksirao napetost u Srpskoj Vojvodini i pokazao da jednako brine o svim narodima koji žive na njenoj teritoriji, Car Franja Josip je poslao svog specijalnog izaslanika za Vojvodinu, feldmaršala grofa Aleksandra Mensdorfa Pulju. Pulja je imao zadatak, da Srbima obeća nesmetan nacionalni, kulturni, školski, jezički i crkveni razvoj, da bi ih relaksirao pred šok koji će uslediti. Nakon višegodišnje analize, Franja Josif je zaključio da mu je od ključnog značaja za produženje žvota imperije dogovor sa mađarski latifundijskim magnatima. Kao posledica toga procenio je da mu Srbi više nisu potrebni, a u nameri da za svoju spoljnu politiku zadobije mađarske magnate, car je 27. decembra 1860. lično napisao odluku kojom je Vojvodina ukinuta i potpuno prisajedinjena Ugarskoj, izuzev Rumskog i Iločkog sreza koji su pripojeni Hrvatskoj.