SRPSKA ŠTAMPA U NOVOM SADU – Režimski, humorističko-satirični listovi i štamparije –

SRPSKA ŠTAMPA U NOVOM SADU

– Režimski, humorističko-satirični listovi i štamparije –

Autor: LJiljana Dragosavljević Savin, istoričarka

Štampa je ogledalo duhovnog života

 i merilo visine obrazovanosti.

(Melhior Erdujhelji)

U demokratskom i parlamentarnom sistemu vladavine, uloga štampe u formiranju nezavisnog javnog mnjenja, u stvaranju i formiranju pozitivne politike i jednog izgrađenog političkog pravca u kulturi, prosveti i privredi jedne države, ne samo da je vrlo velika, nego je ona najglavniji i odlučujući faktor. Publicisti daju pravac javnom mnjenju u političkim i nacionalnim pitanjima. Vodeći politički listovi Srba u Ugarskoj bili su Zastava i Branik i njih su ostali listovi oponašali. Oni nisu imali premca u srpskoj žurnalistici. Oba lista su se uspešno borila za narodnu, školsku i crkvenu autonomiju, za ekonomske interese srpskog naroda i očuvanje nacionalne svesti. (O Zastavi i Braniku govori članak Srpska štampa u Novom Sadu, začeci srpske štampe Zastava i Branik, Agora 14. 6. 2017. )

U Novom Sadu su izlazili politički listovi na srpskom jeziku, koji su sprovodili mađarofilsku, klerikalnu i reakcionarnu politiku. Prvi takav list u dualističkom periodu je Srbski narod, finansiran od strane Karlovačke patrijaršije (patrijarh Samuilo Maširević) i mađarske vlade (na čijem čelu je tada stajao Đula Andraši). Prvi broj je izašao 13. oktobra 1869. godine. On se smatra naslednikom konzervativno-klerikalnog lista Napredak. Novi list pokrenuo je Đorđe Stratimirović, u dogovoru sa patrijarhom Maširevićem i uz njegovu materijalnu pomoć. (Đorđe Stratimirović bio je penzionisani c. kr. general u penziji, koji je još u vreme Bahovog apsolutizma obavljao razne poverljive poslove za austrijsku vladu. Zbog raskalašnog života i velikog broja dece, koristio je slavu stečenu u revoluciji 1848/49. godine, da bi došao do značajnih podataka, koje je za novac dostavljao službenim krugovima Beča.) Po Stratimirovićevim rečima, Srbski narod je osnovan sa ciljem da radi na ujedinjavanju svih Južnih Slovena pod skriptom dinastije Obrenović. Stvarni razlozi bili su drugačiji. Glavni cilj je bio da se svim silama suprotstave Miletićevoj Srpskoj narodnoj slobodoumnoj stranci, koja je bila konstituisana januara meseca iste te 1869. godine, i da se pripremi srpsko javno mnenje, u njihovu korist, za rasprave na narodno-crkvenom saboru. Na čelo ovog lista Stratimirović je doveo dr Jovana Grujića Jotu i Milana Dimitrijevića Groznog, obojica profesori u Srpskoj gimnaziji u Novom Sadu. Na zahtev privremenog upravnika gimnazije Aleksandra Gavrilovića, Dimitrijević je morao napustiti uredničku dužnost, jer se nje prihvatio bez dozvole gimnazijskog patronata. Tada je list pruzeo Grujić, „najveći nesretnik“, kako ga je nazvao Miletić, Grujić je, čak, podneo ostavku na mesto gimnazijskog profesora 1870. godine i punih dvadeset godina nalazio se na čelu ovog lista. Za njih Vasilije Krestić kaže da su bili „slugani austrijske i mađarske vlade“ i da su „daleko od svake pomisli da učine nešto što bi ih dovelo u sukob sa gospodarima koji su ih plaćali“. Stratimirović se kasnije pravdao za sve što je učinio zloglasni Jota Grujić, koji je, navodno, u njegovom odsustvu i bez njegovog znanja, stupio u dodir sa mađarskom vladom i Srbskom narodu dao pravac koji nije bio njegov. Stratimirović je napustio kompromitovani Srbski narod i krajem 1872. godine pokušao da obrazuje „umerenu, ali liberalnu i nezavisnu srbrsku stranku“ i da pokrene novi politički list Srbska politika. NJegov list nikada nije izašao. Sluteći da su se iza njega krili Andraši i njegova vlada, Zmaj je u svojoj Žiži ironično pisao: „Nije tamo, nije – već u glavi Andrašije“. Srbski narod nastavio da zastupa izrazito reakcionarna, klerikalna, mađarofilska i krajnje nepopularna nacionalno-politička stanovišta i zato ga je malo ko čitao. Grujićev finansijer postao je bački vladika (od 1881. godine i patrijarh), German Anđelić. Pored njegovog novca Grujić je dobijao i veliku subvenciju od mađarske vlade, koja je 1891. godine iznosila čak 4. 000 forinti. Mađarske vlasti činile su mu izuzetne pogodnosti, kršeći pri tome i zakonske odredbe. Iako je 30 paragraf XVIII članka mađarskog Zakona o štampi iz 1848. godine jasno propisivao da ni jedan list ne može ostati bez kaucije duže od pola godine, Srbski narod je izlazio bez uredno uplaćene kaucije više od četiri godine. Odnosi između Grujića i Anđelića su narušeni 1885. godine, kada je Pavlović, uz pomoć mađarske vlade i patrijarha Anđelića, pokrenuo Naše doba i kada se i ovako mali broj pretplatnika prepolovio. Šef odseka mađarskog Ministarstva unutrašnjih poslova Ludvig Jakelfaluši kao vladin komesar za Novi Sad i okolinu jednom je u razgovoru rekao da je Grujić „besni pas“, ali da mu je baš zato i potreban, jer verno služi državnim interesima, a dok je takvih, biće i Mađarske. Zahvaljujući pomoći patrijarha Anđelića i mađarskih političara Srbski narod se održao duže od dvadeset godina. Kada više nije bio potreban mađarskoj vladi, njegov urednik je bio prinuđen da ga obustavi 29. januara 1891. godine. Ozloglašenog Grujića mađarske vlasti su prestale da plaćaju, njegovi sugrađani su ga prezreli, a materijalno je sasvim propao. (Beda ga je toliko pritisla da je ostao i bez kreveta, pa je spavao na zemlji. Zbog naplate nekog duga vlast nije imala ništa drugo da proda do njegovog odela.)

Naše doba je bio list za politiku, prosvetu i privredu, a uređivao ga je dr Stevan Pavlović. (Doktor Stevan Pavlović je nekada bio istaknuti član Miletićeve stranke, bivši Miletićev skutonoša i njegova druga duša, urednik Zastave, ugledni pisac i prevodilac, predsednik Matice srpske, član Srpskog narodno-crkvenog i Ugarskog državnog sabora, bivši kandidat za gradonačelnika Novog Sada. Nestajanjem Miletića sa političke scene, Pavlović je iz osnova promenio svoju politiku i prešao na stranu konzervativaca, protiv kojih se do juče borio. Razloge ovakve političke preorjentacije treba tražiti u teškoj materijalnoj situaciji u kojoj se našao (kao otac sedmoro dece), stalnom sukobu sa vlastima, sumnjičenjima za saučesništvo pri ubistvu kneza Mihaila, razočarenju u dotadašnje postignute rezultate… Posle dvadeset godina služeći mađarskoj vladi, Pavlović će doživeti upravo ono od čega je želeo da pobegne. Poslednje godine života proživeo je u krajnjoj neimaštini, a od 1904. godine do kraja života novčano ga je pomagala Matica srpska, ne obazirući se na njegove propuste i pogreške.) Prvi broj je ugledao svetlost dana 15. januara 1885. godine. Finansijer ovih novina bio je patrijarh German Anđelić, a one su za uzvrat trebale  da zastupaju njegov konzervativno-klerikalni politički program, koji je odgovarao jedino njemu i ugarskoj vladi. Sjajnom početku „Vražjeg doba”, kako ih je podrugljivo nazivao Zmaj, u velikoj meri su doprineli njegovi saradnici: Jakov Ignjatović, Đura Vukičević, Ilarion Ruvarac, Evgenije Đurković, pop Panta Popović, nemački etnolog dr Fridrih Kraus, general Avram Đukić, Aca Popović Zub, Teodor Mandić, Pavle Riđicki i drugi koji su ubrzo prestali sa njim da sarađuju. Pavlović će se zasititi novinarskog posla, zbog materijalnih teškoća, malog broja čitalaca, neprijatnosti koje je doživljavao od svojih sunarodnika (politički protivnici su ga tužili sudu, a neki su se i fizički obračunavali s njim, kao Miša Dimitrijević koji ga je, sa dvojicom svojih ljudi, nalupao i to će postati trač koji će dugo vremena zabavljati Novosađane), a posle smrti patrijarha Germana izgubio je, ne samo finansijera i mentora, već i svoj izvor obaveštenja. Ilarion Ruvarac je o njemu ovako pisao Vasi Živkoviću:”…Većeg šeprtljanca, zvekana i magarca nema pod nebom nego što je taj vaš dr Steva Pavlović. Priznaje sad, da nije za novinara i da od nove godine neće više izlaziti Naše doba”. Ni državna godišnja subvencija od 1. 600 forinti nije mogla spasiti ovaj režimski list. Novosadski veliki župan Viktor Flat je, jula 1891. godine, javio predsedniku mađarske vlade,  grofu Đuli Sapariju, da Naše doba izlazi u svega 350 primeraka, od čega se 50 deli besplatno, a 50 je kupovala Kalajeva bosansko-hercegovačka vlada. Izrazito mađarofilska orijentacija Našeg doba je delovala odbijajućena srpske čitaoce, tako das u mnogi izbacivali ovaj list iz svojih kuća, a od Pavlovića okretali glavu i bežali. Poslednji broj Našeg doba  izašao je 22. januara, a Pavlović je umro 6. februara 1908. godine.

U razdoblju u kojem je srpski narod u Ugarskoj preživljavao tešku krizu, u političkom i javnom životu zapaženu, mada negativnu ulogu odigrao je inžinjer Stevan Krunoslav Jović, penzionisani podoficir austrougarske vojske. Jedino u takvoj situaciji Jović se i mogao naći na čelu Zastave i to dva puta, tokom 1891. i 1893. godine. Nakon što ga je Slavko Miletić otpustio iz uredništva, krajem juna 1893. godine, on je pokrenuo novi nepolitički list Straža, u Novom Sadu, 5. jula 1893. godine. List je izlazio dva puta nedeljno. Od prethodne zamisli da njegov list postane neka vrsta nadzornog organa celokupne politike Radikalne stranke, Jović se sve više udaljavao, skrećući udesno i zalažući se za neke oportunističke stavove, naročito prema politici mađarske vlade, srpsko-hrvatskim odnosima i obrenovićevskoj Srbiji. Povezao se sa ozloglašenim Jotom Grujićem, koji je bio jedan od njegovih glavnih, tajnih saradnika. Nakon što su se ugasile njegove novine, Grujić je u Straži izražavao svoju mržnju prema patrijarhu Georgiju Brankoviću, čega se Jović kasnije stideo, tvrdeći da je bio u zabludi. Grujić je imao veliki uticaj na preobraćenje Straže u politički, tj. list Nezavisne srpske narodne radikalne stranke, 8. oktobra 1894. godine. Mađarska vlada je Joviću odobrila kauciju od 5. 250 forinti i godišnju subvenciju od 2. 000 forinti i to sve s ciljem da radi na razbijanju jedinstva Radikalne stranke i protiv približavanja i izmirenja Braniklija i Zastavaša. Može se zaključiti da je Jović spretno iskoristio nazadovoljstvo koje je vladalo u radikalskim redovima i ovoj stranci zadao snažan udarac. Straža je imala oko 860-870 pretplatnika, uglavnom iz inteligencije (advokata, učitelja, sveštenika), nešto malo trgovaca, najviše bogatih seljaka i činovnika sa područja Hrvatske i Slavonije. U početku je Straža imala značajan broj pretplatnika u Bosni, gde je Zastavi bio zabranjen ulaz, ali se taj broj znatno smanjio zbog sukoba sa Zastavom i podržavanja Obrenovićevske politike u Srbiji. Prema obaveštenjima austrijske vlade, porodica Obrenović je manjim sredstvima finansirala Jovića, što je uticalo na smer Straže i na izjavu kralja Milana da je to za njega bio najomiljeniji list. Saradnici Straže, pored Jote Grujića, bili su: Jovan Blagojević, Jovan A. Dera, Jovan Đ. Ćosić, Đoka Krušedolac, Paja Đorđević i Kosta Drndarski Lala. Kada je Jović ispunio svoj nečastni zadatak i kada mađarska vlada više nije imala nikakve koristi od njega, naredila mu je da obustavi izlaženje lista. Poslednji broj Straže pojavio se 18. januara 1896. godine. Jović je nakon toga prešao u Srbiju i izgubio se iz političkog i javnog života Srba u Ugarskoj.

Poslednji list na srpskom jeziku koji je pomagan novcem mađarske vlade jeste novosadsko Srpstvo. Vlasnik ovog lista bio je dr Miladin Svinjarev, a urednik Đorđe Popović (do 1910. kada ga je zamenio Svinjarev, potom LJubomir Apić 1911. godine). Prvi broj pojavio se 16. marta 1910. godine. Bio je to organ Srpske narodne stranke u Ugarskoj, koja je formalno osnovana posle pokretanja lista, na zboru u Žablju 9. aprila 1910. godine, od nekadašnjih pripadnika Radikalne stranke. (Pripadnici novoosnovane stranke nazvani su Srpstvašima i zalagali su se za radikalnu izbornu reformu, korenite ekonomske, socijalne, političke i administrativne promene ugarskog društva, na kapitalističkim osnovama.) Između Srpstva i Zastave vadao je pravi rat. U listu Radikalna reč sledbenici Jaše Tomića borili su se protiv radikalnih disidenata, objašnjavajući zbog čega su oni napustili Radikalnu stranku i suzbijajući njihove napade. Ona je Srpstvo nazivala “čedom bluda”, tvrdeći da se ne zna ko mu je otac, čime se aludira na povezanost lista sa mađarskom vladom. Srpstvo je izlazilo dva puta, potom pet puta nedeljno i tokom 1911. godine  list je izlazio u 1.000 primeraka. Na smer ovog lista nije uticala novčana pomoć mađarske vlade, koliko prelazak uredništva u ruke Milana L. Popovića, 1912. godine. Ova mađarofil, oportunist i konzervativac je protiv sebe izazvao čitavo srpsko javno mnenje i pristalice Srpstva dobile su podrugljiv naziv “Podrepaša”. Novosadsko Srpstvo je tokom svog celokupnog postojanja igralo dvoličnu ulogu, imalo je i faze “otežavanja” kad nije primal državne subvencije, pravilo je kompromise, dodvoravalo se vlastima, ali je nastojalo da se predstavi i kao zastupnik srpskih interesa. Posle Prvog svetskog rata Srpstvo je objavljivalo samo vesti od Ugarske telegrafske agencije i poslednji broj se pojavio 12 avgusta 1914. godine.

Devedesetih godina XIX veka izvršen je znatan pomak u životu srpske štampe. Do tada su vladali isključivo politički listovi, načelni i borbeni organi pojedinih stranaka, koji, finansijski podržavani od političkih grupa, nisu vodili računa o raspoloženju i duhovnim interesima široke publike, i koji su za ljubav uvodnog članka i polemike sa protivničkim listovima zanemarivali vesti običnog života i zanimljivosti. Za razvitak takve štampe od velikog je značaja početak prodaje na broj, kolportaže na ulici. Devedesetih godina javljaju se i novi večernji listovi, čiji podlistak je obilno popunjavan senzacionalnim romanima, s ciljem da što više privuče i zadrži pažnju čitalaca. Prava predstava o srpskoj štampi i njenim dometima krajem XIX i početkom XX veka ne može se dobiti ako se ne pogleda i njen brojčani balans, kao najopipljivija vrednost. Po jednoj bibliografiji za 1893. godinu izlazilo je je ukupno 135 listova štampanih ćirilicom (uključujući tu srpske listove ne samo u Vojvodini, već i u Srbiji, Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori), od čega 11 u Novom Sadu (u Beogradu 56). U Srpskom književnom glasniku za 1910. godinu, izašao je statistički pregled cele srpske štampe u 1909. godini, gde se navodi da je u Novom Sadu izlazilo 7 listova i časopisa (u Beogradu 79). Od tog doba broj srpskih listova stalno raste, tako da je u Novom Sadu 1911. godine izlazilo 14 listova i časopisa: Letopis Matice srpske, Zastava, Branik, Pozorište, Neven, Vrač pogađač, Trgovačke novine, Starmladi, Školski glasnik, Srpstvo, Sloboda, Žena, Ženski svet, Dobrotvor. Starmali je bio humoristično satirični list, koji je ismevao mane srpskog javnog života i vodio borbu sa radikalima, libralima i demokratama. Do kraja izlaženja ostao je veran samostalcima. Vlasnik i izdavač je bio M. Krstonošić, a urednik Petar Krstonošić. Izlazio je neredovno, s prekidima. Prvi broj je izašao 22. aprila 1907, a poslednji 19. oktobra 1911. godine, u izdanju štamparije d. d. “Natošević”. Mesečni časopis Žena je bio za pouku i zabavu. Uređivala ga je Milica Tomić. Izlazio je svakog prvog u mesecu, od 1. januara 1911. do 1. jula 1914. godine. Štampan je u srpskoj štampariji Svetozara Miletića. Časopis je bio obnovljen 1. februara 1918. i izlazio je do novembra 1921. godine, ali pod uredništvom Jaše Tomića. Zadruga “Dobrotvor” u Novom Sadu izdavala je istoimeni list, pod uredništvom Milana A. Jovanovića. List je izlazio svakog meseca, počev od 1. januara 1911, pa sve do jula 1914. godine. Donosio je priloge o socijalnom zbrinjavanju, o radu zadruge i slično. Štampan je u štampariji Đorđa Ivkovića. Novi Sad je 1895. godine dobio dva, moglo bi se reći beznačajna, humorističko-satirična lista, Lalin raboš i Munju. Vlasnik i izdavač prvoga bila je “Družina Lalinog raboša”, a odgovorni urednik Miloš Tokalić Solja. Kada je Tokalić napustio Lalin raboš, iz inata prema njegovoj družini, pokrenuo je Munju, koju je i uređivao. NJegovo mesto u Lalinom rabošu zauzeo je Mladen Nikolić. Prvi broj raboša pojavio se 12. januara 1895. godine i on je štampan svakog četvrtka , u štampariji Srpske knjižare Braće M. Popovića. Munja je izašla oko 10-15 dana kasnije i štampana je tri puta mesečno. Raboš nije pripadao ni jednoj stranci, ali je često oštrim i uvredljivim rečima i karikaturama govorio o ličnostima iz javnog života. Najčešće prozvani bili su: patrijarh Branković, Mihailo Polit Desančić, Steva Popović, Jovan Grujić Jota i Aleksandar Sandić, kako i Josip Frank (zbog zalaganje za priznanje Srba u Hrvatskoj). Zastavu je sumnjičio da je plaćenički organ Karađorđevića, a Munji se rugao zbog nepismenosti i slabog humora. Ovi humorističko-satirični listovi nisu bili dugog veka. Redakcija Lalinog raboša se već 27. februara 1895. godine, u svom četvrtom broju, oprostila od čitalaca. Zastava je predviđala kako će “navala od strane pretplatnika ugušiti Munju”. Izgleda da se ostvarilo njeno predviđanje.

U Novom Sadu, u period 1898-1899. godine, izlazio je list Naš vrt. Bio je to ilustrovani list za celokupno vrtlarstvo, koji je izlazio dva puta mesečno iz štamparije Đorđa Ivkovića. NJegov vlasnik je bio Vojin Jovanović, a urednik Đoka Mihajlović. Đoka Mihajlović je 1900. godine pokrenuo sopstveni voćarski i vrtlarski list sa slikama, pod nazivom Baštovan. Usled malog broja pretplatnika, te iste godine list je prestao da izlazi. Tihomir Ostojić je bio urednik lista Pokret, koji je izlazio povremeno. Ukupno je izašlo šest svesaka i to 1899, 1902, 1904, 1907, 1910 i 1912.  godine. Svaka sveska bila je posvećena jednoj temi: Matica srpska, Sokolstvo, SNP i dr. Socijal-demokrate u Ugarskoj su imale svoj list Narodni glas ili Npszaka ili Volk Stim. Prvi broj ovog lista izašao je 14. jula 1905. godine, iz novosadske štamparije B. Hiršenhauzera. Zbog stalnih smetnji koje su mu činile vlasti, list je 1906. godine preseljen u Veliki Bečkerek, gde je izlazio do 15. februara 1909. godine. NJegovi urednici su bili Milan Glumac, Milan Mrkšić, Dušan Tušanović i Svetozar Mošarinski. List je izlazio dva puta mesečno, od 1907. nedeljno, a od 1908. godine svakog 1-og i 15-og u mesecu. U Novom Sadu je, četiri puta godišnje od 1906. do 1916. godine, izlazio Knjižarski glasnik. Bio je to popis zabavnih i naučnih knjiga, koji je priređivao Radivoje Zagorica. Radikalna reč je bio novosadski list, koji se bavio mesnim, prosvetnim i društvenim prilikama. Prvi broj je izašao iz štamparije S. Miletića 6. januara 1910, a poslednji broj 1. maja 1911. godine. Vlasnik ovog lista bio je Nikola Koturov, a odgovorni urednik Pavle Tatić. List je izlazio svake nedelje i borio se protiv radikalnih dididenata, kada je došlo do rascepa radikala. U sukobu je sa Srpstvom, zbog njegove povezanosti sa Mađarima. List za srpsku narodnu privredu i organ srpske trgovačke omladine u Austrougaskoj monarhiji, bio je list Trgovačka omladina. Izlazio je od 1. maja 1912. do 5. jula 1914. godine, svakog drugog i četvrtog četvrtka u mesecu, a od 1914. svake nedelje. Milivoj Županski je obavljao uređivačku delatnost. List je bio štampan u štampariji deoničarskog društva Branik.

Štamparska, izdavačka i knjižarska delatnost predstavlja neprocenjivu vrednost u istoriji Novog Sada. To je ogromno bogatstvo u istorijskoj baštini ovog grada, koje se može meritii sa najrazvijenijim knjiškim fondovima daleko većih i starijih evropskih gardova. Ostali su izvandredni opusi u stvaralaštvu: braće M. Popovića (Kirilo Ćira Popović (1839-1912) i Đorđe Đoka Popović (1846-1907)), Luke Jocića 1839-1926, Arse Pajevića 1841-1905 i Svetozara Ognjanovića 1869-1927. U plejadi znamenitih knjižara i izdavača zabeleženi su neki enormni rezultati koji se teško shvataju i danas, bez obzira na savremenu tehnologiju, modernu proizvodnju i viši kulturno-obrazovni nivo čitalačke publike. Treba navesti samo jedan primer koji će biti ubedljiva ilustracija: „Od 1875. do 1905. novosadska knjižara Braće M. Popovića objavljuje 950 raznih štampanih dela u preko 3 miliona primeraka i uloženim ogromnim kapitalom od preko 200. 000 forinti za ta izdanja“. Za tu najveću knjižaru, ne samo kod Srba u Vojvodini, već i uopšte, zabeleženo je: „NJihove knjige biće distribuirane od Carigrada do NJujorka“. U katalogu te najveće srpske knjižare i štamparije navedeno je 1907. godine ovo: „Napominjemo još i ovo svojoj braći u prekomorskim zemljama u Americi, Aziji i Australiji, da će im se za njihove potrebe najtačnije obaviti kad za poručene knjige unapred novac pošalju, bilo preko pošte ili kojeg novčanog zavoda. Kako novac primimo, naredba će se izvršiti“. Tako se reklamirala tada najveća srpska knjižara na svetu. Arsa Pajević je još sedamdesetih godina XIX veka preuzeo od dr Jovana Subotića nekadašnju Platonovu štampariju. On je tako imao i knjižaru i štampariju. Štampariju je prodao Đorđu Ivkoviću, 1895. godine. Ivkovićevu štampariju, odnosno Platonovu – Subotićevu – Pajevićevu, osnovao je Danilo Medaković još 1848. godine. Arsa Pajević i njegova žena Anka ostali su upamćeni i kao veliki dobrotvori srpskog naroda. (Ostavili su oko 200. 000 kruna Srpskoj gimnaziji, oko 16. 000 kruna srpskoj Višoj devojačkoj školi u Novom Sadu, bili su jedni od osnivača zadruge Srpkinja Novosatkinja, pomagali su gladnima na Kosovu, školovali su nekoliko srpskih mladića… Među nagradama i priznanjima ističu se dva državna ordena, koja je Arsa Pajević dobio od knjaza Nikole i kralja Aleksandra.) On je štampao skoro sve Zmajeve listove: Starmali (1878-1889), Neven (1880-1889), Javor (1889-1891) i bio je njihov mecena. Osim toga, štampao je i veliki broj listova i drugih publikacija: Branik (1885-1914), Srpski Sion (1891), Istoriju Novog Sada (1894) i dr. Bavio se i literarnim radom. U kući Arse Pajevića stanovao je i najveći srpski komediograf Branislav Nušić, dok je bio upravnik SNP-a. Pajevićeva kuća je bila stecište književnika, kulturnih i javnih radnika onog vremena, a posle Prvog svetslog rata u nju je smeštena Srpska čitaonica. Posle smrti Arse Pajevića 1905. godine, njegovu uglednu knjižaru preuzima Svetozar Ognjanović, 1906. godine. Ognjanovićevu bogatu knjižaru opljačkali su Mađari, 1914. godine, spalivši pojedine zbirke, u vrednosti od 80. 000 kruna. Epitet najstarije ponela je knjižara Ignjata Fuksa, koju je 1843. godine otvorio tadašnji novosadski knjižar Jovan Kaulici. Fuksova štamparija nije imala ni narodnosno, ni političko obeležje. Smatrala se, doduše, kao za neku nemačku štampariju po svom vlasniku, a i zato što se u njoj štampao nemački nedeljni list. U Fuksovoj štampariji su bili štampani i mnogi srpski listovi: Danica, Komarac, Seljak, Domišljan, Putnik, Nedeljni list, jedno vreme i Javor. U listu Zastava, aprila 1880. godine, pojavio se oglas da Luka Jocić i Đorđe Ivković otvaraju svoju knjižaru (u Dunavskoj br. 16). U Istorijskom arhivu Novog Sada čuva se akt od 26. oktobra 1881. godine, kojim je ministarstvo unutrašnjih poslova Ugarske izdalo odobrenje L. Jociću i Đ. Ivkoviću da mogu da izdaju i rasturaju književne i školske knjige, kao i slike i školski pribor. Ovo potvrđuje i drugi akt od 6. septembra 1881. godine. Đorđe Ivković se odvojio od svog partnera 1888. godine, da bi ubrzo osnovao svoju knjižaru i štampariju. Luka Jocić je svoju knjižaru postepeno rasprodavao , da bi se prvih godina XX veka i ugasila. U srpskoj štampariji dr. Svetozara Miletića štampan je list Zastava, Večernjača, Zavičaj, Hedeljne novine, Radikalna reč, Žena i dr. Pred početak Prvog svetskog rata u Novom Sadu bilo je 14 štamparija. Zato se govorilo da je Novi Sad mali Lajpcig, jer se nekada u tom gradu štampalo najviše nemačkih knjiga.