Autor: Prof. dr Boris Stojkovski
Južna srpska pokrajina Kosovo i Metohija prepuna je spomenika i belega koji svedoče da se, van svake sumnje, radi o srpskoj zemlji. Skoro sva kulturna i spomenička baština na ovom tlu je srpska, uz nešto osmanskog nasleđa, nekoliko rimokatoličkih spomenika, te nešto rimskih ostataka. Najpoznatiji su bez sumnje srpski srednjovekovni manastiri i crkve, živi svedoci kulture, duhovnosti i srpske pripadnosti cele teritorije današnje južne srpske pokrajine. Osim naših svetinja, i tvrđave su takođe živi svedoci srpskog prisustva u srednjem veku. U narednim redovima biće kratko opisane istorije ovih tvrđava.
O većini su podaci krajnje oskudni i svode se na posredna arheološka saznanja. Nažalost, sistematska arheološka iskopavanja, iako se sprovode povremeno, i dalje nisu u dovoljnom obimu, čemu kumuje i trenutni status Kosova i Metohije. Ostaje samo nada da će se i taj status uskoro promeniti, te da će punim kapacitetom da se nastave i ojačaju istraživanja srpske kulturne i duhovne baštine na ovom tlu. Svakako da je bitno istaći i kratke istorijske i arheološke podatke o prošlosti ovih tvrđava, koje će biti poređane azbučnim redom u nastavku.
Višegrad kod Prizrena
Na oko tri kilometra od Prizrena, a iznad kompleksa manastira nalazilo se vizantijsko utvrđenje, mala tvrđavica koja je štitila put iz Sredske župe u Prizren. Gornji grad, poznat kao Višegrad ili Prizrenac imao je u svom sastavu i crkvicu Svetog Nikole dimenzija 5,5h3 metra. Gornji je grad bio prilično mali, i imao je ulaz kroz danas delimično očuvanu (verovatno donžon) kulu, koja je kvadratne osnove, i od kamena, sa dobro očuvanim stepenicama. Oblika je izduženog petougla i podignut je na oko 680 metara nadmorske visine, nekih 150 metara iznad reke Bistrice. U njemu se nalazila i tamnica, kao i još neke zgrade. Imao je izgleda i cisternu za vodu koja je otrkivena 1993. godine, i koja je išla uz bedeme. Dok se Gornji grad nalazio na stenovitom predelu iznad manastira, Donji grad je, pak, išao uz reku. Oba dela su spojena bedemima uz litice, a bedemi su naročito bili jaki u Donjem gradu (približnog oblika jednakokrakog trougla) koji je opasavao manastirski kompleks i pripadajuće mu zgrade, poput konaka. Dok se srednji bedem nalazi na 615, donji je pak na oko 585 metara nadmorske visine. Najveći deo donjeg grada, bedema i objekata je srušen do temelja, sem delimično obnovljenog konaka.
Kralj Milutin je Višegrad sa crkvom Svetog Nikole dao prizrenskom episkopu kao riznicu episkopije, uz obavezu da postavlja i da se stara o posadi tvrđave. Kada je car Stefan Dušan podigao Svete Arhanđele kod Prizrena, i Višegrad je poklonio svojoj zadužbini, koja je ostala deo nje sve do turskog pustošenja 1455. godine. Arheološka iskopavanja u manastirskom kompleksu se sistematski vrše od 1927. godine, sam manastir je delimično i obnovljen, a od tvrđave je ponajviše ostalo od citadela Gornjeg grada. Manastirski život je obnovljen 1998. godine, ali sama tvrđava nije. Danas na prostoru Gornjeg grada su stacionirani nemački vojnici KFOR-a.
Vrhlab na Kopaoniku
Letnjikovac kralja Milutina Vrhlab se nalazio blizu sela Belasice, blizu izvora Laba, na Kopaoniku. Važan je istorijski podatak da je u njemu 1402. godine zaključen mir između Srbije i Dubrovnika nakon kratkotrajnog rata.
Donžon kula koja je branila Vrhlab bila je jedina fortifikaciona zgrada i na osnovu ranijih arheoloških istraživanja može se reći sledeće. Kula je imala prizemlje i dva sprata, koji su bili međusobno povezani drvenim stepenicama, dok je debljina zidova iznosila metar do metar i po. Svaki sprat je bio visok između dva i dva i po metra. Kula je imala strelnice i prozore, a lepo su bili izgrađeni uglovi same kule. Ulaz je bio na zapadnom delu kule, na njenom drugom spratu. Još 1999. godine mogla se videti južna strana visine oko osam metara. Pored kule sačuvan je deo bedema, a izgleda da je postojalo naselje uz reku, gde je verovatno negde bila i crkva. Međutim, iako mesto u kome je potpisan mirovni sporazum, Vrhlab je zapaljen i dignut u vazduh 2000. godine.
Vučitrn
Istorija Vučitrna se vezuje ponajviše za porodicu Branković, koja je imala svoj dvor u ovom gradu i čiji su članovi, poput slavne sultanije Mare Branković, u Vučitrnu čak i izdavali povelje. Prvi podaci su ipak iz XIV veka, kada je uz trgovačko naselje izgrađeno utvrđenje. Od 1402 – 1426. godine, u posedu je porodice Branković, a 1426. godine despot Đurađ Branković je u njemu sklopio mir sa Mletačkom Republikom. Pod Turke je padao dvaput, prvi put tokom pada despotovine 1439. godine, a grad je despotu vraćen 1444. godine, kada je srpska despotovina obnovljena. Potom, 1455. godine Vučitrn je pao pod Osmanlije drugi put i pod turskom vlašću grad je bio sve do Prvog balkanskog rata 1912. godine, a od 1462. godine, bio i sedište sandžaka. U Vučitrnu je bilo i sedište mitropolita, prema jednom podatku iz 1578. godine. O izgledu osmanskog Vučitrna svedoči i čuveni svetski putnik, Evlija Čelebija, koji u gradu pominje džamiju, hamam, medresu i čak 2000 kuća, što je verovatno preterivanje kome je i sam bio sklon.
Tvrđava Vučitrn je približno kvadratne osnove, razmera 35h35 metara, sa zidovima debelim tri metra, sem južnog koji je debeo 6-7 metara. Jedina kula (tzv. Vojinovića kula koja se vezuje za srednjovekovne velikaše Vojnoviće) nalazi se u sredini istočnog bedema. Ona je, kao i sama tvrđava, gotovo kvadratne osnove, sa stranama dugim oko deset metara, a sačuvala se do oko osam metara visine. Zidana je pritesanim kamenom složenim u pravilnim horizontalnim redovima, što je veoma retka pojava kod ovakvog tipa kula, posebno na tlu srednjovekovne Srbije. Ulaz u kulu nalazio se na zapadnom zidu, okrenutom ka unutrašnjosti, u visini prvog sprata, i do njega se dolazilo drvenim stepeništem. Kula je izgleda bilo više, o čemu svedoče i neki pozni pisci, a postojeći ulaz u prizemlju probijen je znatno kasnije.
Zvečan
Ovo strateški bitno srednjovekovno utvrđenje nalazilo se na putu koji vodi ne samo ka Kosovu, nego i Metohiji, Raškoj i gornjem Ibru. Smešten na steni, na teškom i nepristupačnom terenu, na ušću Sitnice u Ibar, Zvečan je od vizantijskih vremena vršio svoju stratešku funkciju. Prvi put se pominje 1093. godine, u vreme bobi raškog velikog župana Vukana protiv Vizantije. Tad je verovatno postojala citadela koju su, prema mišljenjima istoričara i arheologa, najverovatnije podigli Srbi.
U doba Nemanjića tvrđava Zvečan je imala posebno značajnu namenu, ne samo kao strategijski vanredno važno utvrđenje već i kao tamnica. Upravo je na ovom mestu najverovatnije Stefan Dečanski ubio svog brata Konstantina, pretendenta na srpski tron. Stefan Dušan, tada kralj, u Zvečan je 1331. godine zatvorio svoga oca Stefana Dečanskog i njegovu porodicu gde je ovaj potonji pod nerazjašnjenim okolnostima skončao. U periodu posle 155. godine Zvečan je menjao svoje gospodare, te su njime vladali Vojislav Vojinović, Nikola Altomanović, kao i sestrići kneza Lazara braća Musići nakon 1373. godine. Posle Kosovske bitke Zvečan je došao u posed Vuka Brankovića, ali mu je sultan Bajazit oduzeo nekoliko značajnih tvrđava i poseda, među kojima i Zvečan. Od tada je pod osmanskom upravom sve do XVIII veka. U njoj su bili zatočeni ugarski velikaši 1415. godine, koji su spašeni zahvaljujući posredovanju despota Stefana Lazarevića. I Janoš Hunjadi prilikom povlačenja sa Kosova 1448. godine je prošao pokraj Zvečana. Zvečan je opisao i putopisac Benedikt Kuripešić, u čijem se putopisu iz 1530. godine, nalazi i gravira sa nacrtanim Zvečanom i njegovom tvrđavom. Nakon velikog bečkog rata Zvečan je izgubio značaj.
Na vrhu tvrđave se nalazila citadela sa donžonom i crkvom posvećenom Svetom Georgiju, koja se pominje i u vreme Stefana Nemanje, a bila je izgleda još jedna crkva u donjem gradu. U nižem delu, koji je utvrđen kulama i bedemima nalazila se i cisterna. Ovaj donji deo imao je i još nekoliko zgrada, koje su otkrivene tokom arheoloških iskopavanja, ali čija namena nije razjašnjena. Zvečan je imao i podgrađe (pominje se u doba kralja Milutina), koje je imalo trg i bilo opasano zidinama. Na zapadu se nalaze ostaci tri kule, a na severu ostaci još jedne okrugle. Postojao je i lagum koji je išao od citadele do podnožja brega ka izvoru vode.
Novo Brdo
Novo Brdo je bio jedan od najbogatijih rudarskih gradova srednjovekovne Evrope, grad sa trgom i tvrđavom na dvadesetak kilometara od Prištine, i danas bez sumnje jedna od najvažnijih tvrđava na tlu čitave južne Srbije. Novo brdo je smešteno iznad Krive Reke, na uzvišenju, na nadmorskoj visini 1100-1200 metara. Dominira čitavom oblašću, a u blizini su još dva utvrđenja Prilepac, rodno mesto kneza Lazara Hrebeljanovića i Prizrenac. Novo Brdo se nalazilo na raskrsnici karavanskih puteva, a budući da je bio najbogatiji rudnik, blizu Kopaonika, bio je ekonomski važan centar i strateški bitno mesto.
Mali grad novobrdske tvrđave služio je za smeštaj vojne posade. On se nalazio na vrhu brega, šestougaonog oblika sa šest simetričnih kula na svakom uglu, zidinama spojenim sa kulama Velikog grada. Donžon je smešten na istoku Gornjeg grada i u pitanju je pravougaona četvorostrana kula. Sve ostale kule su trostrane, uglavnom pravougaone, dok su kule Velikog grada višeugaone i bilo ih je dve ili čak tri. Postojale su dve ulazne i jedna izlazna kapija iz Malog grada. U Velikom gradu su živeli građani Novog Brda, a izuzetno bogati arheološki materijal nedvosmisleno svedoči o jednoj od najjačih i najbolje opremljenih tvrđava u srednjovekovnoj Srbiji. Postojale su uređene ulice, kao i sistem vodosnabdevanja i veliki broj zgrada. Grad je imao i podgrađe sa crkvom Svete Petke, koja je bila novobrdska saborna crkva, docnije pretvorena u džamiju što je i danas. Ukupan broj crkava (uključujući i rimokatoličku crkvu Svetog Nikole) je iznosio gotovo petnaest u gradu i okolini.
Južno od tvrđave se nalazila carinarnica, a u okolini tvrđave i grada su bile brojne topionice. Novo Brdo je od vremena kralja Milutina postao značajna rudarska naseobina u koju su prvo došli Sasi i doneli svoju tehnologiju obrade ruda. Novo Brdo je posebno poznato u srednjem veku po glamskom srebru koje je sadržalo u sebi i do trećinu zlata. Ekonomska aktivnost Novog Brda bila je izuzetno živa te se u njemu neretko pominju i Dubrovčani. Koliki je značaj bio Novog Brda nedvosmisleno se vidi i iz činjenice da je 1412. godine despot Stefan Lazarević doneo Zakon o rudnicima odnosno Zakonik despota Stefana za Novo Brdo. Zakonikom se uređuje eksploatacija rude, funkcionisanje samog rudnika, ali i gradski život. Rudnik je postajao sve bogatiji te se u vreme despota Đurđa spominju fantastične cifre od 200 000 dukata prihoda ovog srpskog vladara, dok burgundski špijun i pisac Bertrandon de la Brokijer ispravno zapisuje u svom Putovanju preko mora, da dokle god rade novobrdski rudnici dotle će despot imati svoju državu. I vizantijski istoričari toga doba Mihailo Kritovul, Duka i Laonik Halkokondil hvale veličinu i bogatstvo Novog Brda. Biograf despota Stefana Lazarevića, Konstantin Filosof, pak, za Novo Brdo kaže da je grad srebrni uistinu i zlatni. U Novom Brdu je rođen i jedno vreme bio kanonik i jedan veliki i značajni srpski i italijanski humanista po imenu Martin Segon, koji je bio školovan u Italiji, a sebe je smatrao Srbinom i bio rimokatolički biskup Ulcinja. Ostavio je i vredne istorijske zapise, a prvi je pisao i o Skenderbegu.
NJegov život svedoči i da je postojala živa rimokatolička zajednica u Novom Brdu, koja je imala i svoje hramove, ali to nije hram Svetog Nikole gde je nedavno služena misa. Rimokatolici su u Novom Brdu imali crkvu Svete Marije, kao i pomenutu crkvu Svetog Nikole, i one su sve sistematski istražene i arheološki proučene.
Sve ovo, međutim, jasno svedoči o živom privrednom, duhovnom i kulturnom životu podno novobrdskih zidina. Novo Brdo su Turci opsedali 1412. i 1427. godine, prvi put je palo 1441. godine, dve godine nakon prvog pada Smedereva. Potom je vraćeno 1444. godine despotu Đurđu Brankoviću, ali je konačan pad usledio 1455. godine. Kada je palo Novo Brdo odveden je i niz građana u zarobljeništvo od kojih su neki regrutovani u janičare. Jedan od njih bio je i znameniti Konstantin Mihailović, pisac Turske hronike, odnosno Janičarovih uspomena, vredan memoarski spis i istorijski izvor. Turci su nastavili eksploataciju rudnika, a nekadašnja srednjovekovna kovnica novca još iz doba Nemanjića obnavlja se i kuje se novac sve do doba osmanskog sultana Murata IV (1624 – 1640). ali, nakon Bečkog rata i Karlovačkog mira, Novo Brdo je otišlo u istoriju.
Petrič
Tvrđava Petrič postoji kao Veliki i Mali Petrič, od kojih je prvi značajniji. Iz tvrđave Veliki Petrič lepo se video Zvečan i on je služio i kao odbrana Zvečana. Veliki Petrič je kontrolisao i put ka Nerodimlji gde se nalazio dvorac i jedna od rezidencija nemanjićkih vladara, pored ovog dvorca tvrđava je branila i dve reke koje su se tu spajale – Golemu i Malu Nerodimku. Dužina tvrđave je 180-200 metara, širina oko 80 metara. U unutrašnjosti je sačuvana okrugla kula, dok su sa zapadne i istočne strane bile izgleda pune kule. Mali Petrič je bio tri kilometra južnije, a povezivao ga je put sa Velikim Petričem. Utvrđenje Mali Petrič nije imalo strateški značaj, imalo je pravougaonu osnovu, i bilo je pristupačno samo sa južne strane. Ovo utvrđenje je u ruševinama, vidi se samo ostatak zida, a o kulama se ne zna ništa. Ove dve tvrđave o kojima se zna izuzetno malo nalaze se na deset, odnosno 16 kilometara od Uroševca.
O Petriču postoji samo jedan jedini pisani podatak. Naime, kada je, tada mladi kralj Stefan Dušan, ustao na svog oca 1331. godine, Stefan Dečanski je uhvaćen u dvorcu u Nerodimlji, ali se uspeo skloniti upravo u Petrič. Bio je opkoljen u ovom utvrđenom gradu, i na kraju kralj Stefan Dečanski je morao da se preda. Dalju sudbinu kralja znamo, ali Petriča ne.
Prizren
Prizren ima veoma dugu istoriju, a u doba Nemanjića bio je ekonomski značajan grad i trg iznad koga se pružala tvrđava koja je ovde u fokusu. Nakon pada pod Turke tvrđava je sve do Balkanskih ratova bila pod osmanskom upravom i u njemu je bila turska vojna posada. Posada je bila smeštena uz unutrašnje strane bedema, a tokom turske vladavine dograđene su i puškarnice, te je tvrđava osposobljena i za borbu vatrenim oružjem. Tvrđava je oblika elipse, razmera 190h150 metara. Gornji grad je obuhvatao izdignuti prostor u jugoistočnom delu utvrđenja i bio je zaštićen posebnim bedemima prema zapadu i severu. U Gornji grad se ulazilo kroz kapiju u zapadnom delu unutrašnjeg bedema. Postoje ostaci kula, ali se njihov broj ne može precizno utvrditi. Zna se da su južna kula, kao i unutrašnji bedem, deo istočnog bedema do laguma i niži delovi zapadnog bedema izgrađeni u vreme cara Stefana Dušana koji je i gradu Prizrenu poklanjao veliku pažnju. U vreme turske vlasti čak pet puta je obnavljana i doziđivana, a iz sredine XVII veka potiče najviše objekata koji i danas postoje. Tada su sagrađeni ili ojačani južni deo grada, zatim zasvođen hodnik prizidan uz južni bedem Gornjeg grada, kao i gornji delovi zapadnog bedema Donjeg grada sa glavnom kapijom, istočni bedem sa polukružnom kulom i lagum koji vodi ka reci Bistrici.
Prizrenac
Prizrenac je bio utvrđenje strateški važno za odbranu najznačajnijeg privrednog centra srednjovekovne Srbije – Novog Brda od koga je udaljeno 11 km. Glavna citadela se nalazila na samom vrhu i imala je trougaoni oblik. Postojale su tri kule, od kojih jedna otvorena. Duž celog utvrđenja su išli bedemi, koji se šire i ka podgrađu koje su takođe opasivali. Ispod grada se nalazi ostatak neke građevine za koju su pojedini istraživači smatrali da je crkva.
Prizrenac se kao tvrđava (castrum), naseljeno mesto (locus) i trg (forum) spominje 1412. godine, ali je verovatno izgrađen nekoliko decenija ranije, sa ciljem zaštite Novog Brda i putnih pravaca. U gradu su delovali i dubrovački trgovci, posede je imala i domaća vlastela, a Prizrenac je propao kad i Novo Brdo.
Prilepac
Prilepac je još jedna tvrđava koja je izvesno podignuta polovinom XIV stoleća da bi štitila prilaze Novom Brdu, kao i prirodne rečne puteve. Kao rodno mesto kneza Lazara Prilepac je prvi put i pomenut u izvorima, a kao castrum navode ga Dubrovčani 1424. godine, i to su svi pisani izvori. Arheologija, pak, daje nešto rečitiji opis tvrđave. Prilaz gradu je bio lak sa istočne strane te je tu bio izgrađen i bedem, kao i odbrambeni rov od 150 metara dužine. Grad je u obliku nepravilnog četvorougla, dimenzija 120h90 metara zbog čega istraživači smatraju da je površina grada bila oko jednog hektara. Ostaci jedne kružne građevine na jugoistoku ukazuju da bi tu mogla biti kula. Unutar samog Prilepca nalazio se i bunar. Podgrađe, pomenuto i u dubrovačkoj građi, uočeno je ispod samih bedema.
Trepča
Trepča je do danas jedan od najvažnijih srpskih rudnika. Kao rudarsko mesto bilo je poznato i u srednjem veku. Ovom prilikom se neće izlagati istorija rudarske naseobine, već samo nekoliko reči o tvrđavi, odnosno o onome što je o njoj poznato, a to je vrlo malo. Kraj same Trepče (rudnika i grada) dominiralo je u srednjem njeno utvrđenje izgrađeno u obliku broja osam. Ostaci dve kule se mogu nazreti, a zidovi idu u visinu dva do četiri metra na pojedinim delovima ove tvrđave. Do sada nije bilo sistematskih arheoloških istraživanja, što umanjuje saznanja o trepčanskoj tvrđavi.
Komentari
A druga utvrdjenja Veletin,Kacanik.Samodreza,Goles,Gospodjin vrh,Svrcin...i jos drfugih
Ostavi komentar