SRPSKA GOLGOTA I VASKRSNUĆE 1916. GODINE

SRPSKA GOLGOTA I VASKRSNUĆE 1916. GODINE

Segment ili fundament srpske kulturne baštine

Autor: Msr Ognjen Karanović, istoričar

Godinu koju polako ispraćamo pamtićemo i kao leto velikih jubileja, posebno onih koji se odnose na obeležavanje stogodišnjice sudbonosnih dana stradanja i uspona, odnosno vaskrsnuća srpskog etnosa 1916. godine. Nijedan čas, nijedan dan, nijedna godina u Velikom ratu nije bila okončana, a da nije bila opisana i zapisana krvavim mastilom na bezbrojnim leševima, za slobodu palog, cveta srpske mladosti i junaštva, rasutog na nepreglednim ratnim poljima od Beograda do Vida i od Drine do Soluna i Tunisa. Vrhunac ratnog klinča u koji su bili uhvaćeni narodi i države Evrope i cele planete dogodio se upravo te godine, 1916, ali uz potrebno i primereno poštovanje, moramo da istaknemo, da ni strahote Verdena, ni užasi Marne, ali ni tragedija Soče nisu u stanju da našoj svesti približe slike epske katastrofe kolosalnih razmera, koju je doživeo srpski etnos u bespućima prokletijskih klanaca, na padinama Mojkovca i na putu Golgote preko Albanije. Pred naletom neprijateljskog Moloha, a u borbi za golim opstankom naroda i države koji je krajem 1915. godine pošao u novu „Veliku seobu Srba“, preživela „vojska mrtvih“ pomislila je da se spas nalazi „na dohvat ruke“, kada je ugledala obale dražesno urešenog jonskog ostrva Krfa. Spas je i bio tu, ali ne i za hiljade stradalnika koji zemaljsko „ovaploćenje“ nisu mogli dočekati na „ovom svetu“, jer ih je kamenito Vido poslalo u dubine „Plave grobnice“ da spokoj svojoj duši pronađu na mestu „… gde školjke san umoran hvata …“. U dubine „Plave gorbnice“ spušteno je 5400 posmrtnih ostataka tih „prometeja nade i apostola jada“, a večni spomen-mauzolej, zapravo kosturnica, izgrađena na osnovu planova arhitekte Nikole Krasnova 1938. godine, podignuta je upravo na ostrvu Vido. U mermerne zidove ugrađene su 1232 kasete sa moštima ratnika, čija su imena bila poznata, a koji su bili sahranjeni na 27 krfskih grobalja. Posmrtni ostaci 1532 nepoznata ratnika sahranjena su u dva spoljašnja bočna kamena bunkera. Iznad ulaza u mauzolej nalazi se velika reprodukcija „Albanske spomenice“ sa grbom Kraljevine Jugoslavije. Pored broja pomenutih stradalnika, nikada nije suvišno naglasiti da je od decembra 1915. godine, pa do februara 1916. godine, dakle u tih nekoliko desetina dana Golgote, umrlo ili ubijeno 60 hiljada vojnika i preko 60 hiljada civila. Na Krf je ukupno pristiglo 150 hiljada potpuno iznurenih i bolesnih vojnika i civila, a iz tog pakla u kome je umirala srpska mladost, za života krunisani oreolom mučeništva, oporavljeni zatočnici misli o slobodi male zemlje koja se nalazila „Tamo daleko“, uskoro su rasplamsali stari plamen volje i snage sa kojim su, kao sa barjakom u ruci pošli u nove pobede. Blagonaklona klima, redovna ishrana i odmor u mnogome su pomogli da „skeleti ponovo postanu vojnici“.

Krf je postao „Srbija u malom“ ili „Srbija u egzilu“, jer se na jedno ostrvo preselila cela jedna država. Organizovani su svi nivoi državne uprave i uspostavljen je rad državnih organa i ustanova. Lokalne vlasti ustupile su zgradu Nacionalnog teatra Narodnoj skupštini Kraljevine Srbije i u pomenutom zdanju održavane su sednice srpskog narodnog predstavništva od 19. januara 1916. godine do 19. novembra 1918. godine. U hotelu „Bela Venecija“ nalazilo se sedište srpske vlade. Tri ćerke vlasnika hotela Janisa Gazisa udale su se za Srbe, a jedna od njih Augusta za budućeg predsednika Vlade Kraljevine Jugoslavije Milana Stojadinovića, koji je 20 godina kasnije, 1936. godine postao i mecena Mauzoleja na ostrvu Vido, čime se premijer odužio svojim stradalnim saborcima iz Prvog svetskog rata. Na Krfu je počeo i rad Narodne banke, pa su isplaćene i prve plate državnim službenicima, činovnicima, a najpre vojnicima koji su se u senkama mediteranskih maslinjaka odmarali i oporavljali od užasa „Golgote preko Albanije“. Uspostavljena su ministrastva, uprava Grada Beograda i opštinske uprave pojedinih naselja. Pored njih, svoj rad su nastavila i diplomatska predstavništva, odnosno poslanstva savezničkih i neutralnih država u ratu. Formirana je i osnovna škola sa 290 učenika i Niža gimnazija sa 120 đaka. Na Krfu se smestila i izbegla srpska inteligencija, brojni književnici, naučnici, lekari, glumci, uopšte intelektualci. U toku prognaničkih godina, obajavljeno je nekoliko desetina publikacija, stručne i popularne literature, školskih udžbenika i knjiga za decu. Rad Srpske državne štamparije trajao je gotovo neometano, pa je „štamparska mehanizacija“ produkovala i „vredan dragulj“ srpske periodike u danima izbeglištva, čuvene Srpske novine. Srpske novine su objavljivane u tiražu od 10 hiljada primeraka. Za potrebe Srpske Pravoslavne Crkve, odnosno Beogradske mitropolije, Pravoslavna crkva na Krfu, ustupila je svoja tri hrama: Crkvu svetog Arhanđela Gavrila, Crkvu Svete Trojice, i Crkvu Svetog Nikole. Pored nastavljene delatnosti starih sportskih društava, poput „Srpskog mača“ i „Velike Srbije“, organizovan je rad novih sportskih udruženja i klubova, a priređeno je nekoliko kulturno-sportskih manifestacija, kao i fudbalskih utakmica sa sportskim ekipama savezničkih oružanih kontingenata. Paralelno sa uspešnim oporavkom srpske vojske i naroda sklonjenog po vojničkim logorima širom ostrva, oživele su i krfske kafane, a gradski trgovi postali su omiljena stecišta ispunjena pesmom, veseljem i tugom, kao i živom i ugodnom interakcijom između starosedelaca i novopridošlih stanovnika. Brojni su tragovi i uspomene na dane kada je „izvezena snažna nit“ zajedništva i ljubavi dva bratska naroda: srpskog i grčkog. Međutim, Srbi su želeli što pre natrag u otadžbinu.

U vaskrsnuću oporavljena srpska vojska, od saveznika je dobila potpuno novu materijalnu i logističku opremu, kao i naoružanje. Srpski vojnik je obučen u novu, plavu uniformu, identičnu uniformi francuske armije, a pored tradicionalne šajkače, dobio je i šlem sa ugraviranim grbom Kraljevine Srbije. Međutim, brojčano stanje srpske vojske bilo je desetkovano, pa se pristupilo njenoj reorganizaciji. Ukinuta je podela na pozive unutar jedinica i smanjen je broj divizija. Prebacivanje srpskih vojnika sa Krfa u Solun počelo je već u aprilu iste godine, a njihov transport izvršen je francuskim brodovima. Pristigloj vojsci u Solunu pridružilo se i 52.500 iz Golgote oporavljenih ratnika iz Bizerte, kao i dobrovoljaca srpskog porekla iz Amerike i Australije. Pomenuti ratnici su od januara 1916. godine bili smešteni u Tunisu na severu Afrike, tačnije u lučkom gradu Bizerti. Naime, nakon prelaska preko Albanije, slično operaciji prebacivanja iznemogle srpske vojske na Krf, savezničkim brodovima prebačeno je nekoliko desetina hiljada ljudi i u Bizertu. Sve do kraja rata, sever Afrike i francuska vojna luka u Bizerti predstavljala je glavnu sabirnu bazu i centar za obuku srpskog oficirskog i redovskog kadra Vojske Kraljevine Srbije. U nekoliko bizertskih vojnih logora, srpska vojska brzo se oporavila, a preko ove severnoafričke srpske i savezničke baze do kraja rata prošlo je preko 61 hiljade Srba. Svi dobrovoljci iz prekookeanske dijaspore, pre odlaska na Solunski front prvobitno bi bili stacionirani u Bizerti. Na 24 groblja u Severnoj Africi ostalo je da leži 3226 srpskih vojnika, čiji oporavak u francuskim vojnim bolnicama nije uspeo. Uglavnom, prebacivanje srpske vojske trajalo je od 12. aprila do 21. maja 1916. godine, a među prvima na položaje novog fronta pristigao je Dobrovoljački odred majora Vojina Popovića, čuvenog „vojvode od Kajmakčalana“, odnosno Vojvode Vuka. Nakon dvomesečne obuke, 24. juna 1916. godine oko 145 hiljada spremnih i slobode, ali i boja željnih srpskih vojnika otpravljeno je na novoformirani „južni“, „istočni“, „makedonski“, „balkanski“, a u srpskoj istoriografiji i sećanju po slavi i tragediji upamćeni Solunski front. Iznad svega, Srbi su bili željni otadžbine.

Istovremeno, otadžbina, Srbija je krvarila. Nakon poraza i povlačenja Vojske Kraljevine Srbije, Srbija je okupirana, a potom i raskomadana između agresorskih i okupacionih sila. Na osnovu sporazuma iz Sofije iz 1915. godine, država je podeljena između Austrougarske i Bugarske, a Nemačka je dobila kontrolu nad centralnom železnicom duž Moravsko-vardarske doline. Austrougarska je 1. januara 1916. godine organizovala tzv. Vojno-generalni guvernman Srbija sa sedištem u Beogradu. Bila je to tipična vojno-administrativna okupaciona upravna jedinica, a već od proleća iste godine u Guvernman su uključeni okruzi: Čačak, Užice, Prijepolje, Novi Pazar, Kosovska Mitrovica i Kruševac. Novim sporazumom između članica Centralnih sila od 1. aprila 1916. godine utvrđena je demarkaciona linija između bugarske i austrougarske okupacione zone, čime su Elbasan, Đakovica, Kosovska Mitrovica, Aleksandrovac, Kruševac i desna obala Velike Morave ostali u sastavu Guvernmana, a zemlje sa leve strane Velike Morave, zajedno sa Prištinom, Prizrenom, Prokupljem i celom Makedonijom ušli su u opseg bugarskih okupaciono-teritorijalnih jedinica: Vojno-inspekcijske oblasti Morava sa sedištem u Nišu i Vojno-inspekcijske oblasti Makedonija sa sedištem u Skoplju. Iz vremena aneksione krize postojali su planovi o aneksiji Srbije i pripajanju njene teritorije Dvojnoj monarhiji, ali tim planovima oštro su se suprostavljale ugarske političke elite na čelu sa grofom Ištvanom Tisom, mađarskim predsednikom vlade, koji se plašio znatnog uvećanja, po njegovom mišljenju, ionako prevelikog broja slovenskog življa u Austrougarskoj. Vojno-generalni guvernman Srbija bio je podređen Vrhovnoj komandi, kao najvišem zakonodavnom, upravnom i pravosudnom organu. Od 10. oktobra 1915. godine na čelu beogradske opštine nalazio se kapetan 85. ugarskog pešadijskog puka Eger fon Ruma Ervin, a od 1. januara 1916. godine dužnost vojno-generalnog guvernera Srbije obavljao je general Johan Salis-Sevis. Na čelo Političkog odeljenja „guvrenmanske uprave“ postavljen je major Slavko Kvaternik, a komandant žandarmerijskog odeljenja postao je potpukovnik Ferdinand Pol. Sredinom januara iste godine, na dužnost civilnog zemaljskog komesara postavljen je Lajoš Taloci, čuveni istoričar i nekadašnji obaveštajno-bezbednosni agent cara i kralja Franca Jozefa I, Đule Andrašija i Benjamina Kalaja. Početkom jula smenjen je Salis-Sevis, a novi guverner postao je Adolf fon Remen, arhikonzervativni protivnik srpske države.

Okupacioni sistem i život naroda pod novom upravom bili su veoma teški. Nakon povlačenja vlade, vojske i velikog dela naroda, teritorija Srbije je ostala polunaseljena. Odmah nakon okupacije, agresorske vlasti su se ustremile na srpsku inteligenciju, sveštenstvo i ugledno građanstvo. Na desetine hiljada pripadnika privredne elite, trgovaca, sveštenika, učitelja i profesora je pohapšeno i poslato u internaciju, a na hiljade ih je momentalno usmrćeno. Preduzete su mere zabrane i poništvanja srpskog kulturnog nasleđa, navika i običaja, a pomenuta baština i duhovno bogatstvo besomučno je opljačkano ili devastirano. Sistem kazni bio je posebno surov i za najmanju sumnju ili neutemeljenu denuncijaciju, ljudi su ubijani, često smrću vešanjem. Otpočeo je strahoviti teror nad srpskim stanovništvom, posebno u bugarskom okupacionom sektoru, koji je naredne, 1917. godine rezultirao čuvenim Topličkim ustankom. Prema izveštajima samih autrougarskih okupacionih vlasti, od decembra 1915. godine, do sredine 1918. godine, u Srbiji je ubijeno oko 3500 građana, a na osnovu rezultata istraživanja anketnih komisija u Carevinskom veću Austrije, na prostoru okupirane države je do sredine 1917. godine nelegalno umoreno preko 30 hiljada ljudi. Srpski pravoslavni sveštenici su dobili naređenje da matične evidencije vode po gregorijanskom, a ne julijanskom kalendaru. Vlasti su menjale čak i gradske i seoske horonime i nazive ulica. Zabranjen je opstanak bilo kojeg traga materijalne kulture koji bi podsećao na prisustvo duhovno-istorijskog nasleđa srpskog etniciteta u Srbiji. Okupatori su išli čak do te mere da su sankcionisali i imena ulica, recimo u Čačku ili u Beogradu, čiji su nazivi, prema vrsti reči u srpskom jeziku imali prisvojno-pridevski karakter, kao što je bila npr. „Sarajevska ulica“. Pomenuti i slični nazivi ocenjeni su kao neprihvatljivi, jer su tobož odavali „velikosrpske hegemonističe teritorijalne pretenzije“. Stari nazivi toponima ili horonima nastalih u čast delatnosti određene znamenite ličnosti ili u slavu nekog događaja u srpskoj prošlosti, zamenjeni su imenima uglednih austrijskih i mađarskih vladara ili vojskovođa, poput ulica Franje Josifa, nadvojvode Fridriha, i slično. Bio je zabranjen rad političkih stranaka, kulturno-sportskih organizacija, sindikata, a uvedena je i vojna cenzura, dok su svi poslovi iz sfere civilnog pravosuđa preneseni u nadležnost vojnih sudova. Prosvetno-školski sistem pod okupacijom ustanovljen je 1916. godine sa zadatkom prevaspitanja nacionalne svesti budućih naraštaja srpske omladine. Nastavni jezik je bio srpsko-hrvatski ili samo hrvatski, a pismo isključivo latinica. Inače, upotreba ćirilice je zabranjena, jednako u javnom i privatnom životu stanovnika Srbije, a posebno u poslovima službenog, javno-pravnog karaktera. Nastavni kadar je biran iz redova isluženih austrougarskih oficira, uglavnom hrvatske narodnosti sa područja Hrvatske, Slavonije i Bosne, a od aprila 1916. godine bivšem srpskom nastavnom kadru je bilo dozvoljeno zaposlenje u školama isključivo na nastavnim predmetima tzv. „ručnog rada“, odnosno tehničkog obrazovanja ili domaćinstva.

Privreda je bila uništena, a vrednost srpskog dinara je svedena na četvrtinu vrednosti iz 1913. godine. Zavladala je glad, a racionalizacija hrane dovodila je do čestog nestanka namirnica, koje su, inače, stanovništvu deljene u nedovoljnim količinama i neredovnim periodima. Najteži „danak okupaciji“, Srbija je podnela u politici, zapravo fenomenu masovnog zatočavanja ljudi u uslovima rata. Iz okupirane Srbije, ali i sa prostora Bosne i Hercegovine, Like, Dalmacije, Slavonije, Banata, Bačke, Srema, itd. u kazamatsku internaciju desetina koncentracionih logora u Austrougarskoj (Mauthauzen, Arad, Jindrihovice, Nežider, Veliki Meder), odvedeno je 200 hiljada talaca, od kojih je 150 hiljada pripadalo grupama ratnih zarobljenika, a njih 50 hiljada skupinama civila oba pola i svih uzrasta od beba starih nekoliko sati do staraca u desetoj deceniji života. Od pomenutog broja, od posledica bolesti ili nehumanih uslova koji su vladali u kazamatima, umrlo je ili ubijeno 70 hiljada ljudi (50 hiljada vojnika i 20 hiljada civila), gde ubrajamo i 20 procenata umorene dece. U bugarskim koncentracionim logorima (Sliven, Plovdiv, Veliko Trnovo) bilo je zatočeno preko 100 hiljada srpskih talaca, od kojih je 47 hiljada umrlo ili ubijeno. Srpski mučenici, civili i vojnici, u najstrašnijim uslovima skončavali su i u logorima Osmanlijskog i Nemačkog carstva. Ukupno, u internaciji tokom rata bilo je zatočeno preko 300 hiljada srpskih zarobljenika, muškaraca, žena i dece, često i celih porodica, od kojih je smrtno stradalo blizu 120 hiljada žrtava. Za mnoge od njih, posebno u Bugarskoj ne postoji čak ni spomen-tabla ili neko obeležje koje bi današnje generacije njihovih građana podsetili na gnusni zločin počinjen od strane večno osramoćenih predaka. U tvrđavi Arad donedavno nije postojao nijedan trag ili podsećanje na činjenicu da je tu umoreno 4000 srpskih žrtava. Pošasna gusta tama nadvila se nad porobljenom Srbijom, a zadah smrti prigušio je bolne vapaje majki i žena u srpskim varošicama, kao i molbe stradalnika u internacijskim kazamatima za samo dah slobode. Očajavali su za pobedom savezničkog i srpskog oružja koje im je jedino moglo priteći u pomoć i spasiti ih od neumitnog kraja. Krajem septembra iste godine, prvi dah te pobede ozario ih je na stradalnoj „Kapiji slobode“, tj. na najvišem vrhu planine Nidže – Kajmakčalanu.

Nakon dvomesečne obuke, početkom jula 1916. godine srpski vojnici zaposedaju sektor na Solunskom frontu. Solunski front je angažovao oko 600 hiljada vojnika sa obe strane linije fronta. Srpska vlada i oficirski krugovi sa teškom mukom su uspeli da obezbede postojanje „srpskog sektora“ na Solunskom frontu, čime je izbegnuta mogućnost da vojnici budu raštrkani po različitim savezničkim jedinicama. Vojska Kraljevine Srbije je zaposela položaje na teško pristupačnim Moglenskim planinama, koje su u tom periodu predstavljale međudržavnu granicu Kraljevine Srbije i Kraljevine Grčke. Možemo samo da zamislimo stepen borbene motivacije koju je srpski ratnik osećao kada se našao na „pragu otadžbine“. Prvi veliki oružani sukob na Solunskom frontu dogodio se tokom Gorničevske bitke, kada su Bugari, u nameri da osujete planove Antante o ofanzivnoj akciji uvlačenja Rumunije u rat na strani saveznika, procenili da je „srpski pojas“ fronta najslabiji i da će upravo nad srpskom vojskom ostvariti značajnu nadmoć, koju bi potom kapitalizovali u političkim kalkulacijama. Tako je i došlo do snažnog napada bugarskih snaga 15. jula u kome je srpska vojska pretrpela težak poraz. Međutim, ubrzo nakon pomenute bitke došlo je do pregrupisavanja srpskih snaga, koje već u avgustu snažno nastupaju prema Moglenskim planinama, da bi 10. septembra nastupila srpska protivofanziva, pri čemu je vojska brzo napredovala i uskoro pod svoju kontrolu ponovo stavila važno strateško mesto Lerin, odakle je nastavila sa operativnim dejstvima prema najvišem planinskom vrhu Nidže – Kajmakčalanu (2522 m). Bugarskim snagama Kajmakčalan je predstavljao izuzetno važnu strateško-prirodnu tačku, odnosno ključnu karaulu odbrane, ali i jedan ideološki izraz njihovih „velikobugarskih“ političkih stremljenja, pa su isti nazvali „Borisov grad“, koji su potom teško utvrdili. Ranije smo napomenuli, da su čuvena kota 2521, odnosno Kajmakčalanski vis (uz susedne bregove Siva stena, Starkov grob, Starkov zub, Kočobej i Floka), za srpsku stranu, a preko dva reda bugarskih rovova i tri reda bodljikavih žica, predstavljali jedini put u slobodu i jedini put u otadžbinu, zbog čega je pomenuti vrh i prozvan „Kapijom slobode“ ili „Kapijom otadžbine“.

Srpska protivofanzivna operacija na pomenutom delu ratišta počela je 12. septembra 1916. godine i trajala je do 30. septembra iste godine. Najveći teret ove operacije snosili su IV, V, VI i XVII puk Drinske divizije, delom i Dunavska divizija Treće armije, a nasuprot njih nalazila se bugarska Treća balkanska pešadijska armija. Nakon juriša Drinske divizije 16. septembra zauzeti su prvi rovovi bugarske pešadije. Dva dana kasnije, 18. septembra, pao je i drugi red rovova neprijateljske odbrane, pa se već tog dana činilo da su Kajmakčalan, a sa njim „i jedini srpskoj vojsci put“ dospeli u ruke „vaskrsle armije“. Međutim, usledile su nove borbe, borbe u kojima se nije ni čuo oštar zvuk oglašavanja vatrenog oružja, već samo sudari sečiva sa ljudskim mesom i poneki put snažne eksplozije od ručnih granata. Bile su to strašne borbe „prsa u prsa“. Linije protivničkih strana bile su gotovo na „rukohvat“ širine, udaljene jedna od druge, ponekad samo četiri do pet metara. Kajmakčalan je ponovo pao u ruke bugarske soldateske 26. septembra, a usled masovnog umiranja i neprestanih bojeva, iscrpljena srpska vojska vratila se na početne položaje. Nakon dva dana, 28. septembra na položaje dolazi Dobrovoljački odred Vojvode Vuka, zapravo majora Vojina Popovića koji zamenjuje desetkovane i iscrpljene pripadnike IV pešadijskog užičkog puka „Stafan Nemanja“. Posle artiljerijske pripreme, koja je trajala dva sata, 30. septembra, uz gromoglasni, tj. jednoglasni poziv „Ura, napred u otadžbinu“ usledio je strahoviti juriš četničkog poručnika Milivoja Dinića i samog Odreda, a nakon nešto više od sat vremena užasnih borbi „prsa u prsa“, na Kajmakčalanu se konačno i ponosno zavijorila srpska zastava. Dobrovoljački odred, ti „kajmakčalanski titani“, predstavljali su jedinicu koja je u 83 procenta svog sastava bila okupljena od dobrovoljaca iz svih srpskih zemalja zapadno od Drine i severno od Save i Dunava. Bitka na Kajmakčalanu odnela je 4600 života srpske mladosti, od čega je Drinska divizija imala 3800 smrtno stradalih. Bugarska strana je izgubila oko 6000 vojnika. Kao kuriozitet, pomenimo i prvu značajnu akciju srpske ratne avijacije na Solunskom frontu, koja je u odgovoru na vazduhoplovni napad na Solun, uspešno bombardovala Sofiju 30. septembra, isti dan kada je oslobođen i vrh Nidže. Kajmakčalan je za procese očuvanja srpskog nacionalnog identiteta i više od jednog simbola, pa i više od same bitke. Vrh Nidže bio je „Sinajska gora“ srpskog preporoda i zalog apsolutne pobede, oslobođenja i ujedinjenja vaskolikog srpstva.

Međutim, Bugari su se utvrdili na susednom visu Siva stena sa više redova rovova i bodljikavih žica, a uprkos gustoj magli, 2. oktobra 1916. godine Dobrovoljački odred je izvršio novi juriš na bugarske položaje i tom prilikom, za samo pola sata smrtno je stradalo 180 četničkih dobrovoljaca. Kada se magla podigla sa ratnog poprišta usledio je krvavi juriš preživelih ratnika koji su golim rukama kidali bodljikave žice kako bi se domogli neprijateljskih rovova. NJih trećina ostala je mrtva upravo na tim žicama. Ogorčene i neprekidne borbe nastavljene su sve do decembra iste godine i u toj „industriji smrti“ iz stroja je izbačeno ukupno 28 hiljada srpskih vojnika (poginulih i ranjenih), tako da je brojno stanje srpskih jedinica na ovom sektoru fronta početkom naredne ratne godine spalo na 35 hiljada. Oslobodioci Kajmakčalana, Dobrovoljački odred vojvode Vuka, izgubili su više od dve trećine svojih snaga. Pre Bitke na Kajmakčalanu Odred je brojao 2200 pripadnika, a decembar iste godine dočekao je sa svega 450 preživelih. U bici za Gruniški vis 29. novembra 1916. godine poginuo je i vojvoda Vuk, a Odred je potom rasformiran. Međutim, Srbe ništa više nije moglo zaustaviti. Nakon Bitke na Crnoj reci kod Bitolja, 19. novembra oslobođen je ovaj drugi po veličini grad u ondašnjoj Kraljevini Srbiji, a linije fronta ustalile su se u naredne dve godine na 5 km severno od Bitolja. Bio je to prvi slobodni grad Kraljevine Srbije, prvi kapitalizovani rezultat velike pobede na Kajmakčalanu, koji je omogućio stabilizaciju fronta i pripremio srpsku vojsku i izbegli narod na najslavnije i najpobedonosnije dane i srpskoj povesti. U naredne dve godine posle Bitke na Kajmakčalanu, slatki ukus pobede i nade, kao da se proširio i do prigušenih čula neporobljenog roblja u okupiranoj Srbiji, ali i do avetnih prikaza nepolomljenog duha u dušama stotina hiljada srpskih talaca zatočenih u destinama zločinačkih koncentracionih kazamata raštrkanih po ondašnjoj Austrougarskoj, Nemačkoj, Bugarskoj i Turskoj. Zvono pobede najavilo je najslavnije dane Srpstva, stvorivši neprolazni dug pokolenjima srpskih potomaka iz ovog „herojskog doba“ naše povesti! Dug je ostao zapisan u memoarima i ratnim dnevnicima preživelih. Ostao je ovekovečen i na potresnim fotografijama „u životu vaskrslih“ 1916. godine. Na svoju neprolaznost opominje i u paletama umetničkih slika iz tih dana, o trajnosti svedoči i u muzičkim notama čuvenih kompozicija, ali živi damar srca podstiče i danas, u nespokojstvu duša naših sugrađana i saplemenika, koji dug osećaju, ali isti ne vraćaju. Svedočanstva o najtragičnijim i najslavnijim danima srpske prošlosti, koji predstavljaju fundament identitetskog karaktera našeg Kolektiviteta, nalazi se pohranjen, delom i sačuvan, u arhivskim depoima, privatnim i javnim kolekcijama artefakata iz Prvog svetskog rata, bibliotečkim fondovima i galerijskim, odnosno muzejskim zbirkama brojnih ustanova kulture srpskog naroda. Pomenute ustanove imaju zakonsku obavezu da čuvaju navedenu kulturnu baštinu, ne bismo li jednog dana uspeli da shvatimo kolosalni značaj nasleđa koji su nam preci „u amanet ostavili“. Možda se najbolji način preimenovanja ranije pomenutog „večnog duga“ u istorijsko i kulturno nasleđe etnosa, ali i njegovo istovremeno očuvanje, nalazi u predstavljanju bogatstva i sadržaja tih „riznica baštine“ širokim slojevima javnosti srpskog naciona, jer to je jedini zalog opstanka njegove slobode.

IZVORI I LITERATURA

NEOBJAVLJENI IZVORI

1. Eškićević, Vasa, Kratki ratni dnevnik, Matica srpska, Rukopisno odeljenje, M.10.442, 1916, (neobjavljena arhivska građa).
2. Eškićević, Vasa, Skice, 4, 23, 39, Matica srpska, Rukopisno odeljenje, M.10.449, 1916, (neobjavljena arhivska građa).
3. Nikolajević, Vasilije, Dnevnik, Godina 1916, Matica srpska, Rukopisno odeljenje, M.10.442, 1916, (neobjavljena arhivska građa).
4. Raporti o interniranim Srbima u Aradskom logoru 1916. godine, Matica srpska, Rukopisno odeljenje, 1916, (neobjavljena arhivska građa).

IZVORI

1. Bugarski, Stevan, (S)pomenik Slovena vojnika, zarobljenika, interniraca umrlih na sadanjoj teritoriji Rumunije, priredio i dopunske tekstove napisao Stevan Bugarski, predgovor Đorđe Đurić, prevodioci rezimea Adrijana Sida Manjea … i dr, Prometej, Novi Sad, 2014.
2. Veljkovski, Jugoslav, Novosađani internirci u Velikom ratu, Aradska tvrđava – logor za srpske internirce u Prvom svetskom ratu, Savez Srba u Rumuniji, Temišvar, 2014.

LITERATURA

1. Ekmečić, Milorad, Stvaranje Jugoslavije 1790-1918, drugi tom, Prosveta, BIGZ, 1989.
2. Radojević, Mira, Dimić, LJubodrag, Srbija u Velikom ratu 1914-1918: kratka istorija, Srpska književna zadruga, Beogradski forum za svet ravnopravnih, Beograd, 2014.