Srpska elita i Francuska – nade i očekivanja (1894–1914)

Srpska elita i Francuska – nade i očekivanja (1894–1914)

Autor:  dr Aleksandra Kolaković, naučni saradnik

Srpski intelektualci krajem 19. i početkom 20. veka, svesni složenosti međunarodnih odnosa i položaja Srbije, u svojim brošurama i knjigama razmatrali su pitanja od vitalnog značaja za dalji razvoj srpske države. Istorija Srbije na početku 20. veka obeležena je sukobom Austrougarske i Srbije, što se odrazilo i na stavove srpske elite. Srpsko nacionalno pitanje, odnosno konačno rešavanje Istočnog pitanja i odupiranje austrougarskim pritiscima, bilo je ključno za srpsku državu, kao i srpski narod koji je živeo na prostoru Osmanskog carstva i Habzburške monarhije. Tekstovi objavljivani u srpskoj štampi, brošure i knjige otvarali su prostor za polemike. Odnosi Srbije sa velikim silama u sklopu rešavanja srpskog pitanja, bili su tema ne samo sastanaka političara i državnika, već i prijateljske razmene mišljenja intelektualaca. Školovanje u inostranstvu, korišćenje strane literature i održavanje kontakata i veza sa sredinom obrazovanja, oblikovalo je stavove srpskih intelektualaca. Sa razvojem srpske štampe i prevođenjem tekstova, brošura i knjiga sa francuskog na srpski jezik, tekstovi najpoznatijih francuskih književnika, naučnika i političara postali su dostupni širim slojevima obrazovanog srpstva. Pisana reč kao sredstvo komunikacije i razmene ideja između francuskih pisaca i srpskih čitalaca uticala je na sliku Francuske među Srbima, kao i definisanje očekivanja Srbije od njene politike prema Balkanu.

Francuska literatura o Osmanskom carstvu, Bosni i Hercegovini i Austrougarskoj, a posebno dela opšteg političkog karaktera, postali su putokaz za rešavanje problema u kojima su se našli Srbija i srpski narod. Francuski listovi La Revue bleue, Le Journal des debats i La Revue des Deux Mondes uz francuske dnevne listove Le Figaro i Le Matin, redovno su čitani u krugovima visokih državnih funkcionera, finansijera, naučnika i publicista širom Evrope, dakle, i među srpskom elitom. Najznačajniji i najinteresantniji tekstovi iz pomenutih prestižnih časopisa i listova prevođeni su i štampani u srpskim časopisima ili kao odvojene brošure. Ponekad su ih pratili komentari ili tekstovi srpskih intelektualaca. Francuski stav o aktuelnim događajima, pojavama i procesima međunarodnih odnosa, analiziran je od strane srpskih intelektualaca i državnika posebno u okviru dva ključna časopisa epohe: Dela i Srpskog književnog glasnika. U svojim tekstovima, kao i u diplomatskoj prepisci, srpski intelektualaci prezentovali su i svoja očekivanja od Francuske.

Kilometrima udaljena od Srbije, Francuska nije direktno i sudbinski, zainteresovana za pitanje Balkana. Ipak, krajem 19. veka, promena srpske spoljne politike, pokušaj da se napravi otklon od Austrougarske i sklapanje Francusko-ruskog sporazuma (1893. godine) uticali su da se pojača interesovanje i kod Francuza i kod Srba. Srpska elita okrenula se analizi odnosa prema velikim silama, pre svega onima na Zapadu, tj. Francuskoj i definisanju svojih očekivanja. Prva manifestacija odnosa srpske elite prema Francuskoj vidljiva je na primeru zvaničnog stupanja na snagu Francusko-ruskog sporazuma 1894. godine. Radikalski krugovi, vezani za Rusiju i istovremeno povezani sa francuskim radikalima, dočekali su sa velikim oduševljenjem pomenute vesti. Pripadnici srpske elite, bliski režimu dinastije Obrenović nisu sa istim oduševljenjem dočekali sklapanje ovog sporazuma, kao što su radikali, koji su već od ranije bili povezani sa francuskim radikalima. Alber Male je već nakon svojih prvih susreta sa Androm Nikolićem i Milovanom Milovanovićem u Srbiji zapisao za svoje prijatelje radikale: „Ti ljudi su strasno vezani za sve što je francusko mada su istovremeno i strasni rodoljubi“.

Kako se krajem 19. veka nazirao kraj osmanske vlasti nad evropskim posedima, osluškivanje misli francuskih intelektualaca i Francuske o ovom pitanju aktuelne su među Srbima. Predstavnici srpske kulturne i političke elite pokazali su posebno interesovanje da srpskom čitaocu prezentuju francuski stav o Istočnom pitanju, od čijeg rešenja „zavisi pravac daljeg narodnog razvića“. Aktuelna pitanja međunarodnih odnosa i formiranje blokova sila, kao i nacionalno pitanje na Balkanu i položaj Srbije i Srba bila su u središtu interesovanja intelektualaca. Pitanja „Evropske Turske“, teritorija Stare Srbije i Makedonije, Bosne i Hercegovine, kao i francuska slika o Srbiji i Srbima u francuskoj štampi i publikacijama postale su važne srpskim intelektualcima u cilju definisanja srpskih nacionalnih ciljeva i otkrivanja puteva realizovanja srpskih interesa. Grupa srpskih intelektualaca okupljenih oko Srpskog književnog glasnika, zahvaljujući delima francuskih pisaca, kao i samostalnim analizama, postala je svesna „civilizatorske misije“ Austrougarske na Balkanu krajem 19. i početkom 20. veka. Francuska literatura i izveštaji francuskih autora, pored formiranja stavova u francuskoj javnosti, dakle, definisali su i očekivanja srpske elite od Francuske.

Velika očekivanja od francusko-ruskog sporazuma manifestovana su i praćenjem određenih francuskih autora koji su govorili u prilog podršci pomenutog saveza slovenskim narodima. Na stranicama Dela,  nastalog u okviru srpske elite bliske Radikalnoj stranci, sklapanje francusko-ruskog sporazuma propraćeno je sa oduševljenjem i zaključkom da je evropska ravnoteža povraćena. Knjiga Šarla Loazoa La Balkan Slave et la crise autrichienne (Balkanski sloveni i austrijska kriza) iz 1898. godine bila je veoma zapažena među Srbima i dostigla je visok nivo čitanosti među srpskom elitom. Sa posebnom pažnjom proučavani su Loazoovi stavovi u pitanjima dometa francusko-ruskog sporazuma. Loazo francusko-ruskoj politici prebacuje da zanemaruje evropski Istok i na njemu slovenske narode, koje bi trebalo da „pomaže u njihovim pravednim, nacionalnim aspiracijama“. NJegovo stvaralaštvo budilo je mišljenja u Srbiji da se iznošenje srpskog pitanja na evropsku scenu i njegovo rešavanje može realizovati pomoću francusko-ruskog sporazuma. U krugovima srpske elite približavanje Francuske i Rusije shvaćeno je idealistički, što je povezano sa međunarodnim položajem Srbije krajem 19. i početkom 20. veka.

Sve do dolaska Stojana Novakovića na čelo srpske vlade 1895. godine preovlađivala je austrofilska struja u spoljnoj politici Srbije. Pomenuto je uticalo da bliže povezivanje Francuske i Srbije bude imaginarna misao za jedan deo srpskog društva. Stojan Novaković u cilju spoljnotrgovinskog osamostaljivanja i finansijskog oporavka Srbije, kao i oslobađanja zavisnosti od Austrougarske, uviđa  značaj Francuske. Nakon što je obrazovao vladu, Novaković se pored oslanjanja na Rusiju, okrenuo i Francuskoj, kao značajnom činiocu pridobijanja podrške srpskim nacionalnim ciljevima od strane velikih sila. Kao političar konzervativne orijentacije, Novaković se prvo opredelio za jačanje privrednih i finansijskih veza sa Francuskom. Istovremeno, finansijsko okretanje Francuskoj, po Novakovićevoj zamisli vodilo je i pridobijanju njene diplomatske, odnosno, političke podrške. Krajem 19. veka Srbijom se sve više dizao glas da se mora približiti drugim evropskim zemljama. Navedeno je označilo i definitivan raskid sa Austrougarskom i kompletnu spoljnopolitičku preorijentaciju Srbije. Pojedini građanski pisci, naučnici, publicisti, a i državnici sve odlučnije zastupali su stav o potrebi udaljavanja od Austrougarske. Pojavila se potreba, a što je još važnije i mogućnost da se Srbija okrene drugim silama: Rusiji i Francuskoj, koje su od 1894. godine bile saveznice. Istovremeno, srpski intelektualci isticali su i potrebu sporazumevanja s balkanskim državama, kao ključ daljeg delovanja i razvitka Srbije. Međutim, okolnosti nisu išle na ruku planovima srpskih političara i državnika s kraja 19. veka, jer ni Rusija ni Francuska, u skladu sa svojim interesima i spoljnopolitičkim planovima nisu želele pokretanje Istočnog pitanja. Očuvanje suvereniteta sultanove vlasti, bilo je krajem 19. veka opredeljenje ruskih i francuskih političara, čak i onda kada su se zalagali za reforme i uviđali da osmanska vlast neće još dugo trajati.

Iako je u Srbiji 1897. godine na vlast došla vlada Vladana Đorđevića i politika Srbije vraćena austrofilskom pravcu, značajan deo srpske elite nastavlja potragu za osloncem Srbije na nekoj od drugih evropskih sila. Poseban podstrek jačanju veza Francuske i Srbije, kao i isticanju teze o potrebi čvršćeg vezivanja i oslanjanja na Francusku, davali su nekadašnji srpski studenti u Francuskoj. Srpski intelektualci krajem 19. i početkom 20. veka pokazali su težnju da proniknu u srž diplomatije jedne velike sile kao što je Francuska. Dva istaknuta srpska intelektualca i nekadašnji francuski đaci, Milutin Garašanin i Milovan Milovanović, krajem 19. (Garašanin) i početkom 20. veka (Milovanović) zalagali su se za jače povezivanje Srbije sa Francuskom.

Aktivnosti Milutina Garašanina, pre svega u poslednjim godinama njegovog života, kao i Milovana Milovanovićeva celokupna aktivnost mogu se posmatrati i kao prve manifestacije jačanja frankofilstva od kraja 19. veka u Srbiji. O tome kolika je Garašaninova vezanost za Francusku govori i podatak da se Alberu Maleu poverio kako je prilikom posete Svetskoj izložbi 1890. godine osetio navalu ponosa kao da je Francuz, jer je osetio francuski oporavak nakon nacionalnog poraza u ratu sa Pruskom. Garašanin je smatrao da se iza svakog Srbina „krije“ Francuz. Kao učesnik Francusko-pruskog rata Garašanin je izjednačavao patnju, borbu i žrtve koje su Francuzi podneli zbog borbe za slobodu, kao i borbe za Alzas i Lorenu, sa onima koje su Srbi podneli u ustancima, sticanju autonomije i nezavisnosti. Alber Male oslovljava Milovanovića sa „moj drug Milo“ i pisao je da „voli Francusku“, kao i da „rozeta Legije časti nikada bolje mesto nije našla na grudima nekog stranca“. Vezanost za francusku kulturu i državu koju je Milovanović stekao tokom školovanja, kao i brojna poznanstva i prijateljstva u francuskom društvu, odredili su državničke i političke poglede srpskog intelektualca. Garašanin i Milovanović su svoje frankofilstvo ugradili i u stavove o Francuskoj i srpska očekivanja da Francuska politički, ekonomski i kulturno podrži Srbiju. NJihove misli sledili su i članovi srpske kolonije u Parizu, među kojima su se posebno isticali Grgur Jakšić i Valtazar Bogišić.

Istovremeno, od početka 20. veka pokazivana je i posebna pažnja prilikom izbora srpskih poslanika u Parizu. Stojan Novaković, Andra Nikolić, Mihailo Vujić i Milenko Vesnić bili su srpski poslanici (ambasadori) u Parizu do Prvog svetskog rata. NJihov autoritet i sposobnost, pored aktivnosti srpske studentske kolonije u Parizu, trebalo je da doprinesu boljim odnosima sa Francuskom. Ovim ugledanje na francusku civilizaciju i kulturu dobija političko-ekonomsku dimenziju. Među pripadnicima srpske elite, početkom 20. veka gotovo da je postojala opšta saglasnost da je Francuska bitna za spoljnu politiku Srbije i rešavanje srpskog pitanja. Kao srpski poslanik u Parizu 1900. godine Stojan Novaković je nakon prvih političkih razgovora koje je tamo vodio, a koje su obuhvatale predaju akreditiva i audijenciju kod predsednika Francuske i predsednika Vlade Valdek-Rusoa, stiče se utisak bio razočaran. U svom izveštaju očajno je zaključio  kako iz tih razgovora „malo ima šta da se zabeleži“, te da se u Parizu osim „domaćih“ pitanja kao i nekih kolonijalnih „ne vodi nikakva politika“ koja bi omogućila isticanje srpskog pitanja u prvi plan. Srpska elita je uvidela da je Francusku teško zainteresovati za Srbiju. Novaković je čak bio skeptičan i da će plaćanje francuskim listovima da povoljno pišu o Srbiji biti loše plasiran novac. Po Novakoviću ugledni francuski listovi: Le Temps, Le Figaro, Le Journal i Les Debats nisu bili potkupljivi, a upravo su oni mogli biti ti koji su „kvarili“ odnos sa Srbijom. Imajući u vidu da su „nejaki oni koji pomažu […] a vrlo jaki oni koji kvare i smetaju“, Novaković je predlagao da se ukine subvencija svim novinama, osim agencije Avas (Havas). Tokom svog boravka u Parizu, Stojan Novaković nije propustio da primeti kako su „ovdašnji život i civilizacija toliko izmakli od nas svačim da mi ne možemo ni misliti na poređenje sebe s njima, a u tom pogledu pre biste imali ohrabrenja nego pesimizam“.

Tokom trajanja Svetske izložbe u Parizu 1900. godine Stojana Novakovića je posetio Svetislav Simić, jedan od najupečatljivijih srpskih intelektualaca epohe. U julu mesecu 1900. godine Simić je došao prvo u Nansi da usavršava francuski jezik, a potom je proveo desetak dana u razgovorima sa Novakovićem u Parizu. Svetislav Simić imao je pozitivan stav prema francuskoj kulturi i bio je uveren da se Srbija može modernizovati i osnažiti po ugledu na Francusku. Navedeno potvrđuje i stav o francuskoj beletristici, koji je izneo prilikom rasprave sa LJubomirom Nedićem, profesorom logike i istorije književnosti na Velikoj školi i urednikom konzervativnog glasila Red. Simić, između ostalog, navodi da „šta vredi za Francuze u svakom pogledu i naprednije i obezbeđenije za nas, u mnogo većoj meri vredi i za nas u svemu slabe i nejake“. Izgleda da je tom prilikom Simić, bivši konzul u Prištini, uz razgovore i konsultacije sa Novakovićem pripremio plan svog opšteg ogleda o Staroj Srbiji, pa je bio zainteresovan da Novaković predloži Ministarstvu inostranih dela da pomogne njegovo štampanje. Pomenuti rad pod pseudonimom Pavle Orlović objavio je u Srpskom književnom glasniku. Inače ovaj Simićev tekst o Staroj Srbiji preveden je na francuski i potom uz pomoć Albera Malea štampan kao posebna brošura u Francuskoj, bez znanja da iza svega stoji srpska vlada i bez otkrivanja identiteta autora. Srpska elita okupljena u Ministarstvu spoljnih poslova Srbije pokušala je na pomenuti način da deluje na francusku diplomatiju, na njen državni vrh, kao i na širu javnost. Radikal, diplomata i državnik Andra Nikolić pomogao je objavljivanje publikacije i poslao je svim važnijim pojedincima i institucijama u Francuskoj. Od ovog perioda, može se reći da je srpska elita videla u Francuskoj bazu za svoje propagandne aktivnosti i diplomatske akcije, čiji se broj od početka 20. veka uvećavao.

Finansijsko vezivanje Francuske za Srbiju, odnosno materijalna pomoć u vidu zajmova i privredne saradnje, bio je još jedan aspekt interesovanja vodećih državnih i političkih struktura Srbije. Pored Stojana Novakovića, i srpski finansijski stručnjak Mihailo Vujić kao srpski poslanik u Parizu i kasnije kao predsednik Vlade doprineo je buđenju francuskog trgovačko-političkog interesa za Srbiju. Bilo je potrebno prevazići austrougarske smetnje privrednom i finansijskom razvoju Srbije. Kako Rusija nije imala sredstava koja bi mogla uložiti u Srbiju, već se  zaduživala u Francuskoj, među srpskom elitom javila se ideja o poboljšanju finansijskog položaja Srbije pomoću Francuske, što je bio put i političkog povezivanja. Snažan podsticaj da Srbija krene u procese uzimanja zajmova u Francuskoj pružili su Milutin Garašanin, potom Stojan Novaković i Mihailo Vujić.

Proces uzimanja zajmova i naoružavanja kupovinom od francuskih proizvođača uvećao je promene koje su u Srbiji nastale 1903. godine, odnosno, dolazak nekadašnjeg učenika Sen Sir akademije i učesnika Francusko-pruskog rata kralja Petra Karađorđevića na srpski tron. Preovlađujući uticaj francuskog kapitala u Srbiji uticao je na stvaranje nezadovoljstva austrougarskih političkih i privrednih  krugova, a u slučaju nabavke topova u Francuskoj 1905. godine (tzv. „topovsko pitanje“) doprinelo je otpočinjanju Carinskog rata Austrougarske i Srbije (1906–1911). U Srbiji je opozicija napadala politiku vlade, ali se ne može smatrati da su ovi napadi bili usmereni ka vezivanju sa Francuskom, jer su samostalci bili većinom  frankofili, već se pre svega odnosila na sukobe mlađih i starijih srpskih radikala. Nastojanja srpske elite da u Francuskoj pronađe ekonomsku tačku oslonca poklopila su se i sa francuskim interesovanjem da uprkos nastojanju da očuva odnose sa Austrougarskom na zadovoljavajućem nivou, njena industrija osvoji tržište Srbije.

Loši odnosi Srbije sa Austrougarskom i izbijanje Carinskog rata, uticali su da srpska elita traži puteve izlaska iz krize. Iako je Francuska bila obazriva u davanju zajmova jer nije želela da sukob sa Austrougarskom, niti pripremanje Srbije za rat, ipak se prisustvo francuskog kapitala, a postepeno i političkih interesa, uz saglasnost srpske političke elite i promenu spoljnopolitičke orijentacije zemlje uvećavao. Srpska elita je u svim diplomatskim aktivnostima, a posebno onima u Francuskoj nastojala da srpske zahteve predstavi istovremeno i kao evropski interes obuzdavanja Austrougarske i germanskih interesa prodora na Istok. U toku 1907. godine i prijema Milenka Vesnića kod Armana Falijera, predsednika Francuske, srpska diplomatija je pokušala da življe zainteresuje Francuze za Srbiju. Tada je srpski diplomata raširivši kartu Balkana, na njoj pokazivao gde žive Srbi, objašnjavajući trenutni položaj svoje zemlje i Srpstva. Udaljavajući se od Austrougarske, srpska elita tražila je podršku u Rusiji i Francuskoj, što je označilo i definitivno udaljavanje od germanskog sveta.

Iz Pariza srpski poslanik Milenko Vesnić šalje izveštaje u kojima analizira francusku štampu i zaključuje da Francuska nije u prilici „zatezati žice“ prema Nemačkoj. Kao obrazloženje navedenog stava u pismu Jovanu Žujoviću, Vesnić navodi podršku u javnosti zbog „sve većeg jačanja socijalističkih i internacionalističkih težnji, a drugo stoga što bi sad već bilo teško razuveriti Francuze da Marokansko pitanje nije glavni povod eventualnom sukobu, a opet radi njega je gotovo nemoguće ratovati u ovoj zemlji pod današnjim prilikama“. Pored spoljnopolitičkog položaja Francuske, za Srbe su značajne i unutrašnje prilike u Francuskoj, jer su određivale puteve delovanja francuskih političara, diplomata i javnog mnjenja. Izveštaji srpskog poslanika u Parizu, Milenka Vesnića, o burnoj političkoj sceni  Francuske stvarali su galerije likova francuskih političara, koje je trebalo dobro upoznati u sklopu ojačavanja saradnje sa Francuskom. Socijalista Brijan i radikal Klemanso ostavili su najupečatljiviji utisak na Vesnića, kao i dinamični život francuske prestonice. Izveštaji i pisma koje je Milenko Vesnić slao zvaničnim državnim organima i svojim prijateljima imali su veliku informativnu vrednost za srpske intelektualce. Vesnić je zahvaljujući ličnim prijateljskim vezama i kontaktima u francuskom visokom društvu bio dobro obavešten o francuskim društvenim kretanjima, što je olakšavalo planove diplomatskih i propagandnih akcija Srbije u Francuskoj. Obaveštenja koja su stizala u Beograd omogućavala su definisanje i usmeravanje očekivanja srpske elite od Francuske.

Iako je Rusija bila okosnica srpske spoljne politike u periodu Aneksione krize, srpska elita uočila je da sama njena pomoć nije dovoljna i pokušala je delovati i u drugim pravcima. Milovan Milovanović i drugi vodeći srpski političari obilazili su Berlin, London, Pariz i Rim u toku 1908. i 1909. godine u nadi da će izdejstvovati povoljno rešavanje srpskog pitanja. Za Srbiju je odnos Francuske i Nemačke bio važan u sklopu daljeg odnosa Srbije sa centralnoevropskim silama. Milovanović je na početku Aneksione krize bio svestan da je snaga nemačko-austrijskog saveza postala veoma važna za razrešenje elementarnih evropskih pitanja. Srpski diplomata isticao je Nemačku podršku Austrougarskoj, koja „govori oholo i neće ni da čuje za teritorijalne koncesije“. Vođa srpske spoljne politike verovao je da će savez Nemačke i Austrougarske, biti jak sve dok se Rusija i Francuska zajedno sa Velikom Britanijom ne suprotstave odlučno ovom germanskom savezu. U periodu Aneksione krize prioritet srpske elite je bio „držati Evropu en haleine“ i izvući Srbiju bez materijalnih i moralnih posledica i gubitaka „s uvećanim moralnim ugledom Srbije i ojačanim svetskim simpatijama za nju“. Misije u evropskim prestonicama imale su karakter zadobijanja pristalica Srbije i pronalaženja zaštitnika srpskih interesa. Uz istovremene izveštaje francuskih diplomata iz Beograda o austrougarskim trupama na srpskoj granici, Milovanović je u Parizu, kako sam navodi, ubedio Klemansoa i Pišona „da se drže mirni i ne pokušavaju nikakva posredovanja između Rusije i Austrougarske“.

Srpska elita je i pored očigledno jake frankofilske struje, zarad ostvarivanja srpskih nacionalnih interesa, razmišljala o više pravaca delovanja, u kojima Francuska nije uvek postavljena u centar. Kako je Austrougarska u Parizu organizovala veliku delatnost protiv Srbije koristeći katoličku struju, posebno od početka 20. veka, bilo je potrebno pronaći rešenje za prevazilaženje ovog problema. Milenko Vesnić predložio je u jednom trenutku da se za početak borbe za srpske interese uzme London uz pomoć ruske diplomatije. Vesnić je verovao da se preko engleskog uticaja može primorati Klemansoova vlada da ipak podrži Rusiju i Srbiju na Balkanu. Ipak, Francuska je bila zemlja od čijeg je angažovanja za srpsku stvar  elita Srbije puno očekivala. Prijemi i sastanci sa uglednim ličnostima francuske politike priređivani su kod srpskog poslanika Vesnića. Na jednom sastanku sa Pišonom, pored Vesnića prisustvovao je i Milovanović, a bio je organizovan sa ciljem približavanja stavova dve države. Kao što je poznato, u vreme Aneksione krize francuska vlada nije čak uputila nikakve proteste protiv pomenutog čina, ali se uspeh srpske diplomatije, a pre svega aktivnosti Vesnića i Milovanovića, ogleda i u činjenici da je francuski ministar Pišon uz izraze rešenosti da će brinuti za srpske interese obećao Srbiji „izvesno zadovoljenje“. Ekonomska i kulturna akcija Francuske u Srbiji tokom narednih godina bila je navedena obećana pomoć, koja je vodila daljem vezivanju srpske elite za Francusku i u isto vreme uvećavanju srpskih očekivanja da će Francuska podržati srpske interese i u budućnosti.

Arhitekta srpske diplomatije Milovan Milovanović se slagao sa uverenjem koje je bilo opšte u krugovima evropske diplomatije da Francuska, Rusija i Italija ne mogu da se kompromituju prema Nemačkoj i Austrougarskoj jer nisu spremne za rat. Milovanović je u svojim hartijama, ispisanim u sobi pariskog hotela nakon susreta i informacija koje je dobijao od diplomata velikih sila, zapisao: „Evropa neće rat. Strana protivna nama ima više pouzdanja u se i svoju snagu ako dođe do rata […] U pitanju se vidi povreda Turskog ali ne i srpskog interesa. U snagu Srbije se ne veruje […] Sem rata, ima i drugih sredstava, sredstva diplomatije […] Treba angažovati Evropu da se založi za nas diplomatski“. Još na početku krize iz kontakata sa francuskim poslanicima u Beogradu, a potom i diplomatama u Evropi, dakle, Milovanoviću je jasno da čitava situacija ide u pravcu izbegavanja rata. Ipak, Milovanović naglašava značaj kontakata koje je Srbija imala sa „prijateljskim silama“, a pre svega sa Francuskom, te da je posebno bilo značajno predstaviti srpski problem na evropskoj političkoj sceni i usaglasiti „svoje ciljeve sa njihovim“, tj. pronaći zajednički prihvatljive interese. Cilj svih putovanja, brojnih sastanaka i konsultacija, kao i snažne akcije u Parizu, bilo je iznošenje srpskog zahteva pred Evropu s ciljem da postanu opšteprihvatljivi. Ovim je započelo povezivanje rešavanja srpskog pitanja sa imperijalnim planovima velikih sila u predvečerje Velikog rata.

Značaj „bosanskog pitanja“ i njegovog rešenja za Evropu bio je predmet čestih Milovanovićevih opservacija. Naglašavao je da Balkan, odnosno Srbija jesu tačke na kojima se prepliću i sudaraju interesi Austrije sa Rusijom i Italijom, kao i interesi Nemačke sa Engleskom. Od Aneksione krize postaje jasno da Nemačka preko Austrije nastoji da prodre na Balkan, tj. i dalje na istok put Carigrada i Male Azije. Verujući da bi pomenuta teza o prodoru germanske moći na Istok mogla da zainteresuje Francuze za Srbiju, Milovanović je „naročito izložio detaljno francuskom ambasadoru u Berlinu Žilu Kambonu, koji to potpuno razume i o tome pisao i svom ministru u Pariz i svom bratu u London“. Inače, Žil Kambon je bio jedan od stubova francuske diplomatije ovog perioda. Srpska elita smatrala je potrebnim da Francuska bude potpuno upoznata sa mogućnostima razvoja situacije na Balkanu. Ipak, frankofil Milovanović jedinu vojnu pomoć koju bi Srbija mogla da ima očekivao je od Rusije. Verovao je da bi u ratu velikih sila i pored velikog francuskog zalaganja, tek uključivanje Velike Britanije moglo spasiti Balkan. Shvatao je da Francuska još nije spremna za rat, što je zvanična Francuska svojom brigom da 1908. godine otkloni mogućnost rata na Balkanu i potvrdila. Čini se da su Vesnićevi izveštaji iz Pariza, kao i Milovanovićevi kontakti sa stranim diplomatama formirali preovlađujuće i ispravno uverenje da se u periodu krize i nakon njenog kraja, ne može očekivati, a još manje dobiti potrebna pomoć Francuske.

Frankofil Milovan Milovanović pred kraj života je razmatrao i pitanje: Trojni savez ili Trojni sporazum, pri čemu je zaključio: „Nisam ni u jednom ni u drugom, niti bih mogao računati da težim ući“. Ono što je Milovanovića vodilo da razmišlja u pomenutom pravcu pored uverenja da „Treba u međuvremenu odlučno za svoje angažovanje tražiti ili moći očekivati odgovarajući ekvivalent“ iz koga je nastalo pitanje: „Ima li ko kog računa da bi Tr. S. ili Sp. primili na se obavezu da se angažuju za Srbiju“. Dalji tok razvoja međunarodnih odnosa udaljavali su Srbiju od germanskog sveta i još čvršće vezivali za Rusiju, Francusku i Veliku Britaniju.

Monopolistički položaj francuskog kapitala u Srbiji u značajnoj meri je odredio ekonomsko i političko vezivanje Srbije za Francusku i njene saveznice. Pre svega ostavljao je njenim državnim strukturama malo slobode za akcije u koje ne bi bila uključena Francuska. Vremeno se u Monopolskoj upravi Srbije uvećavao broj Francuza, a 1910. godine, otvorena je i Francusko-srpska banka u čijim rukama su bili najznačajniji privredni poslovi dve zemlje, čime su srpski ekonomski i politički interesi, povezani i sa jačim političkim uticajem Francuske u Srbiji, kao i potrebom zaštite francuskog kapitala na prostoru Srbije i Balkana. Francuski kapital je iskoristio frankofilsko raspoloženje srpskih političkih i poslovnih krugova i uspešno suzbijao svoje austro-nemačke suparnike.

Srpska elita, čak i ona frankofilski raspoložena, znala je da na kraju prve i početku druge decenije 20. veka Francusku pre svega interesuje usklađivanje svojih odnosa sa Nemačkom. Francuska je ipak uporedo težila očuvanju svojih, pre svega finansijskih, interesa u Osmanskom carstvu i nije želela zaoštravanje odnosa sa Austrougarskom. Milovanović svestan da neke odlučnije akcije prema Austrougarskoj od strane Francuske i drugih sila neće biti, verovao je da savez sa Bugarskom može biti ključ sprečavanja prodora Austrije na Balkanu. Uticao je na čvršće vezivanje Francuske za Srbiju, uočivši da je Francuska „rana već zarašćena“, te da je razvoj događaja doveo do približavanja Rusije i Francuske, a potom i Velike Britanije. Ističući zanačaj koji ima sporazum Rusije sa zapadnim silama (Francusko-ruski sporazum i Rusko-engleski sporazum) u rešavanju prilika na Balkanu, Milovanović veruje da se moraju ojačati međusobni odnosi balkanskih država. Kako se Francuska plašila poremećaja na Balkanu zbog kapitala uloženog preko Otomanske banke, cilj francuske diplomatije bio je sprečavanje raspada Osmanskog carstva dok ne bude spremna da interveniše pri raspodeli teritorija i interesnih sfera.

Uloga kralja Petra I  Karađorđevića u procesu srpskog pronalaženja podrške u Francuskoj takođe je značajna. Školovan u Francuskoj i njen branitelj u Francusko-pruskom ratu, vezan za kulturu i duh francuskog društva, kralj Petar I je od 1903. godine pomagao političko, ekonomsko i kulturno povezivanje. U prvim godinama vladavine, zbog problema usled nerešenog zavereničkog pitanja, teže je uočiti konkretan uticaj srpskog vladara, koji je prisutan, pre svega, u njegovim kontaktima sa svojim prijateljima iz Pariza. Kralj Petar I se susreo sa svojom školskim drugovima iz prestižne vojne škole Sen-Sir, a imao je kontakte i u okviru Normandijskog geografskog društva, institucije značajne za francuske ekonomske planove. Kako je uz pomenuto i uvećan broj srpskih pitomaca na francuskim vojnim školama početkom 20. veka, može se zaključiti da su vojna i ekonomska saradnja sa Francuskom bile prioritetne za srpskog vladara. Poseta kralja Petra I Karađorđevića Francuskoj 1911. godine, koja je pored ekonomskih i političkih razloga imala i sentimentalne, stvorila je posebnu frankofilsku atmosferu u Srbiji, istovremeno postavši demonstracija duboke političke povezanosti Francuske i Srbije. Politički zadatak posete po oceni saradnika Slovenskog juga bio je da ne bude samo formalnog karaktera, već da se u odnosima ne ostane na „istom stupnju“, a posebno je naglašeno da: „Srpski Narod imao je uvek velike simpatije za Francusku. To je ona zemlja koja je posle slovenskih zemalja najdraža Srbima. To se najbolje vidi po velikoj prijemčivosti našoj za francusku kulturu […] mi vidimo u srpskoj literaturi i srpskoj umetnosti snažan uticaj francuske lepe duše“. Među intelektualcima oko Slovenskog juga vladalo je i uverenje: „sve te simpatije Srpskog Naroda imale su slabog odjeka samo u knjigama onih Francuza koji bi zalutali na Orijent, pa i o Srbiji po nešto napisali. Francuska politika vrlo se malo zagrejavala tim srpskim simpatijama, čak i pre tri godine, kada je Srbija bila u najkritičnijem položaju da rešava pitanje o svome postanku. Iako su Francuzi bili tada relativno dobro upoznati sa srpskim pitanjem, nisu se za Srbiju onako zauzeli, kako su im, u ostalom, diktirali i njihovi interesi. Kod Francuza je tada pobedio berzijanac i filistar“. Očekivanja od posete Francuskoj kralja Petra I i pored naglašavanja francuskih mogućnosti i veza Francuske i Srbije, bila su ipak realna: „Ne očekujemo od ovoga puta neke prevrate u svetu u korist srpske politike; zadovoljni smo sa onim što će nam taj put doneti, a to je, svakako, (najmanje) pristupanje Francuske za jedan korak bliže problemu srpskom“ jer su Francuzi „posle marokanskih pregovora, vrlo moćni uplivni članovi u koncertu velikih sila“.

Francuska je bila zainteresovana za onemogućavanje prodora Austougarske i Nemačke na Istok i stoga je prihvatila Srpsko-bugarski sporazum, ali Vesnić je javljao u Beograd da mu je načelnik Ministarstva spoljnih poslova Francuske Moris Paleolog stavio do znanja da Francuska ne može odobriti akciju balkanskih država. Kada je do ratnih okršaja ipak došlo 1912. godine, Pariz je prihvatio pobede saveznica i podelu turske teritorije, pokazujući interesovanje da savez zadrži antiaustrijsku liniju, a stoga su vesti o eventualnom sporazumevanju Srbije i Austougarske uznemiravale francusku diplomatiju, koja je srpskom poslaniku u Parizu ukazala da bi to dovelo do evropskog rata usled remećenja evropske ravnoteže. Kako bi zadobila što veću podršku u Francuskoj, Srbija je povela živu diplomatsku akciju u sklopu koje je u Pariz decembra 1912. godine došao Grgur Jakšić, sa zadatkom da francuske novinare obaveštava o događajima na Balkanu i da u francuskoj javnosti zastupa i brani srpske nacionalne interese. Jakšićeve aktivnosti na publikovanju članaka i saradnja sa francuskim intelektualcima doprinela je da srpski interesi postanu bliži francuskim političarima. U toku Balkanskih ratova Francuzi su počeli da pokazuju najveći stepen razumevanja za srpske interese do tada. Poklapanje francuskih i srpskih interesa vodilo je i francuskom energičnom stavu prema Bugarskoj 1913. godine i protivljenju rata balkanskih saveznika.

Nakon Balkanskih ratova razvoj događaja na međunarodnoj sceni definitivno je približio Francusku i Srbiju u političkom, ekonomskom i kulturnom pogledu. Jednim delom bila su ispunjena očekivanja srpske elite s kraja 19. veka. Sporazum Rusije i Francuske kao pomoćno sredstvo u realizovanju srpskih nacionalnih interesa nije zaživeo na onaj način, kako su nekadašnjih blagodejanaci, koji su izgradili svoje ličnosti u Francuskoj ili na francuskim uzorima očekivali. Početkom 20. veka, francuska ekonomska i kulturna zračenja u srpskom društvu postavila su temelje političkog savezništva. Ekonomski i politički interesi, kao i opšti razvoj međunarodnih odnosa vodili su srpsku elitu ka saradnji sa francuskim kolegama. Velika očekivanja su ponekad bila izneverena, kao što je to bilo u vreme krize izazvane aneksijom Bosne i Hercegovine, a delom i na početku Balkanskih ratova (1912–1913). Srpska elita je, gajeći duhovnu vezu sa francuskim kodeksima ponašanja i verovanja, unosila nove ideje u srpsko društvo, koje su se reflektovale i na političke stavove i diplomatske aktivnosti. Ipak, dugotrajnim delovanjem, preko istaknutih Srba frankofila i snažnom diplomatskom akcijom u Parizu, kao i saradnjom srpskih i francuskih naučnika i političara, srpska elita uspela je da kod Francuske izazove veće interesovanje za Srbiju i Srbe.

Pred Prvi svetski rat Srbija se ekonomski, politički i kulturno vezala za Francusku kao ključnu tačku oslonca. Bosanska vila je početkom 1914. godine objavila tekst LJube Stojanovića u kome je srpski intelektualac ocenio: „Francuska je na nemačku novu orijentaciju odgovorila istom merom i povećala je odmah i ona svoju vojnu silu. S druge strane, sredstvima koja njoj stoje na raspoloženju (a ona su vrlo moćna!), ona se trudi da se na Balkanu uspostavi stalan mir i spokojstvo, i zahvaljujući toj njihovoj pomoći Balkan će brzo procvetati u svakom pogledu, i kulturno i ekonomski“. Godinu dana kasnije dok je rat nosio ogromne žrtve Milenko Vesnić iz Pariza piše da nijedan narod „nije se ipak interesovao s toliko usrdnosti za naše uspehe, koliko su to činili Francuzi, i to iz svih društvenih slojeva. Za dokaz toga ja bih mogao pokazati jedan čitav svežanj pisama, upućivanih u toku prošle godine službenom predstavniku Srbije, među kojima ih ima vrlo dirljivih“ i dodaje kako je „celokupno javno mnjenje stalo otvoreno uz Srbiju i Srpstvo“ zbog čega Srbi duguju „prijateljima Francuzima duboku, iskrenu i usrdnu zahvalnost“. Na ovim temeljima je među Srbima izgrađena ideja „večitog prijateljstva“ Srba i Francuza, koja je postala prvi put upitna krajem 20. veka.