Autor: msr Ognjen Karanović, istoričar
U kojoj meri su današnjim generacijama poznate okolnosti koje su uslovile istorijsko oslobođenje Stare i Južne Srbije, zapravo, današnjih oblasti južne srpske pokrajine i Severne Makedonije od viševekovne osmanlijske vlasti, 1912. godine? Zaključili bismo – nedopustivo malo! Takođe, u tom velikom neznanju zaboravljeni su i div-junaci srpske oslobodilačke misije u eposi čuvenog „jauka sa Juga“ – srpski četnici, komite i njihova organizacija. Niko bolje nije govorio o tim, na obraz srpstva XXI stoleća, zaboravljenim titanima srpske akcije od pre više od jednog veka, do samog komite i stradalnika u toj borbi, Stanislava Krakova, koji je zapisao: „…Ponosno su planine našega Juga skrivale u sebi ljude tako bliske prirodi i bogovima. Rođaci po osećanju sa Kraljevićem Markom i starim hajducima, hlebari, salebdžije, zidari i seljaci, mirni ljudi i tihi, postajali su u šumama smeli, neposredni i oslobađali se svega ličnog i suviše osećajnog. NJihova mlada tela odnosili su virovi ili su nestajala u vatri, padala pod noževima i pod olovnim plamenom. Oni nisu kao vojnici savesno i časno ginuli zato što tako treba, nego samo zato što su oni to sami hteli…“.
Velika politička kriza u kojoj se našlo Osmansko carstvo posle izgubljenog rata sa Rusijom 1877–1878. godine i odluka Berlinskog kongresa, izbila je ponovo krajem XIX veka. Istočno pitanje, kao problem održanja Turske u konceptu evropskih država, bilo je opet postavljeno na dnevni red. Turska je zapala u unutrašnje ekonomske probleme, razdore i političke sukobe brojnih i raznovrsnih faktora, od kojih su neki predstavljali produženje starih, a neki izbijanje novih tendencija u nagrizanju i razaranju turske uprave i centralne vlasti. Pored dotadašnjih sukoba na svojim spoljnim granicama, Turska se pri kraju XIX i početkom XX veka našla, negde manje a negde više, u sukobu i sa svojim brojnim i vrlo različitim narodnostima. Uzroci za ovaj unutrašnji politički konflikt državne uprave sa svojim podanicima bili su višestruki: političkog, društvenog, ekonomskog i verskog karaktera. Na oštrinu sukoba uticali su albanski autonomistički pokret, uzurpacija lokalnih položaja vlasti od strane pojedinih albanskih i muslimanskih feudalnih porodica, nacionalno političko delovanje susednih balkanskih država među svojim sunarodnicima, kao i snažno uplitanje i politička agitacija velikih evropskih država među turskim podanicima hrišćanske, pa i islamske konfesije. Uticaj su imali i unutrašnji ekonomski problemi, kao što su promenljive i nestalne osnove turskog poreskog sistema i nesređeni agrarno–pravni odnosi. Nemoć Turske da reši brojne unutrašnje probleme, izukrštane i velike suprotnosti, dovela je do dezintegracije turskog državnog i društveno-ekonomskog organizma. Sve je to uticalo da pojedine evropske sile jače usmere svoju pažnju na ovo područje, koje će postati njihov poligon propagandno-političkog rada, kako bi u njemu najpre učvrstile svoj ekonomski i politički položaj, a zatim i postigle konačan cilj – prodor kapitala na istočno tržište. Za područja Makedonije i Stare Srbije prva se počela interesovati Rusija, koja je otvorila konzulate u Skoplju, Solunu, Prizrenu i Kosovskoj Mitrovici, koji su imali veliki značaj za srpski narod, jer su neko vreme bile jedine ustanove u ovim oblastima od kojih su Srbi mogli da zatraže pomoć. U mnogim slučajevima ruski konzuli su intervenisali u korist Srba kod lokalnih turskih vlasti, pa i kod same Porte preko svog poslanika u Carigradu. Bilo je primera gde su ruski konzuli u hitnim prilikama lično intervenisali, ne čekajući da to učine na uobičajen način, pismeno, diplomatskim putem.
Austrougarska je svoje pretenzije prema Balkanu pojačala nakon vojnih i diplomatskih poraza u Italiji 1859. i kod Sadove u Pruskoj 1866. godine. Ona je težila ka Solunu pravcem od Bosne i Hercegovine preko Raške oblasti, Kosova i Metohije i Makedonije. To je bilo područje na kom je ona, uz nemačku podršku, trebalo da se nadoknadi za gubitke na Zapadu. Berlinski kongres joj je dao obilatu kompenzaciju, poverivši joj mandat da okupira Bosnu i Hercegovinu i vrši kontrolu nad Novopazarskim sandžakom. Imajući nadzor nad Sandžakom, sprečavala je ujedinjenje Srbije i Crne Gore i odatle hvatala vezu sa Albancima na Kosovu i Metohiji i Makedoniji, kod kojih je izazivala mržnju prema Srbima, a ujedno ih i podstrekivala protiv turskih vlasti. U sprovođenju ove politike oslanjala se na svoje konzule u Turskoj, oficire u uspostavljenim garnizonima, na age i begove i druge uticajne ljude iz redova Albanaca i muslimanskog stanovništva, na brojne agente među kojima je bilo i Srba, kao i na turski korumpirani činovnički aparat. Pošto se austrougarski plan o prodoru ka Solunu ukrštao sa interesima Srbije i Crne Gore i njihovim spoljnopolitičkim aspiracijama i višestrukim nacionalnim interesima srpskog naroda u Turskoj, nju je zahvatala srbofobija, koja se ispoljavala u priči o tobožnjoj velikosrpskoj propagandi. Realizaciju jednog srpsko-albanskog političkog sporazuma Austrougarska je smatrala kao blažu varijantu obnove srpske carevine, tj. ujedinjenje srpskog naroda u Turskoj sa Srbijom i Crnom Gorom. Šireći dezinformacije o navodnoj okupaciji od strane Srbije i Crne Gore, težila je zaoštravanju odnosa između Srba i albanskog stanovništva u ovim oblastima. Austrougarska je najviše strahovala od uticaja Srbije i Crne Gore na Albance, pošto bi sporazum između vođa albanskog naroda i Srbije i Crne Gore značio kraj njene politike u zapadnom delu Balkanskog poluostrva. NJen glavni cilj bio je u tome da onemogući takav sporazum, pa je stoga neumorno radila na stvaranju što dubljeg jaza između Albanaca i Srba, kako onih u turskim vilajetima tako i onih u Srbiji i Crnoj Gori.
Makedonija je krajem XIX i početkom XX veka sve više izbijala u prvi plan međubalkanskih odnosa kao posledica unutrašnjeg jačanja balkanskih država, razvoja odnosa na makedonskom području, delatnosti domaćeg makedonskog pokreta i početka dejstva velikih evropskih sila na Balkanu, uz nezadrživo raspadanje osmanskog privrednog i upravnog sistema. Dva događaja, jedan unutrašnji (Ilindanski ustanak) i drugi spoljašnji (reformna akcija evropskih sila u Makedoniji), iznela su makedonsko pitanje na evropsku pozornicu. Ilindanski ustanak koji je počeo 2. avgusta 1903. godine u oblasti Kruševa, mada je bio ugušen teškim odmazdama turske vojske i bašibozuka, skrenuo je pažnju cele Evrope na teško stanje u ovoj oblasti i na patnje stanovništva u njoj. Austrougarska i Rusija su se oktobra 1903. godine sporazumele da zajedno preduzmu izvršenja programa unutrašnjih reformi u Makedoniji, uz naknadno sadejstvo ostalih velikih sila. Nalazeći se pod turskom vlašću i pod propagandnim uticajem Austrougarske, s jedne strane, i Srbije, Bugarske i Grčke, s druge strane, u vreme kad je svaka od njih (prva sa isključivo osvajačkim težnjama, a ostale tri sa pozicija svojih nacionalnih i istorijskih prava) živela u iščekivanju događaja od posebnog značaja za svoj budući položaj i prestiž, stanovništvo Makedonije karakterisalo se izvanredno teškim uslovima razvitka i protivrečnostima najrazličitijih kategorija. Razumljivo je što je ono velikim delom želelo, pre svega, što bržu likvidaciju turskih vlasti, a onda i integraciju sa jednom od susednih balkanskih zemalja. U Srbiji, Bugarskoj i Grčkoj kao prioritetno kristalisalo se „makedonsko pitanje”, čijim bi rešenjem u svoju korist svaka od njih dobila u ruke „ključ Balkana“. Zato su isticale svoje razloge temeljeći ih na istorijskim, etničkim i političkim uporištima. Grčka je svoje pretenzije zasnivala na Egejskoj Makedoniji, šireći maksimalno njene granice, Bugarska na Sanstefanskom miru, a Srbija na živoj srednjovekovnoj tradiciji osvedočenoj srpskim zadužbinama, jezičkoj srodnosti i raširenosti krsne slave – tipično srpskog obeležja. Uključivanje Makedonije u svoj nacionalno-politički propagandni plan, počev od Garašaninovog Načertanija pa sve do njenog konačnog oslobođenja i prisajedinjenja, i pružanje materijalne i kadrovske pomoći crkveno-školskim opštinama, školama, crkvama, manastirima i pojedincima, ukazuje na to da je Srbija smatrala ove krajeve delom svoje neoslobođene teritorije. Metode diplomatskog rada i dinamika delovanja, kao i obim i vrsta pomoći srpskom stanovništvu, zavisili su od mnogih drugih spoljnih i unutrašnjih faktora. Promenom uslova i nastankom novih situacija, Srbija je pristupala promeni načina vođenja nacionalno-političke propagande. Dok su u početku nosioci propagande bili pojedinci, lično Garašanin a nešto kasnije pretežno članovi starog Prosvetnog odbora koji je formiran još 1868. godine (Matija Ban, Nićifor Dučić, Miloš Milojević i dr.), u novonastalim uslovima propaganda više nije mogla biti samo posao jednog službenika ili „Odeljenja za srpske škole i crkve van Srbije“, koje je formirano od prosvetnih i javnih radnika u proleće 1887. godine pri Ministarstvu prosvete i crkvenih dela Srbije, već su za to morali da se zainteresuju najodgovorniji organi vlade Srbije, zatim štampa i druga sredstva kojima se služi svaka dobro organizovana propaganda. Stara jezgra za propagandni rad, Ministarstvo prosvete i crkvenih dela, Bogoslovija u Prizrenu i carinarnica u Raškoj, zadovoljavali su samo stare oblike – slanje novčane pomoći školama i učiteljima i nešto propagandnog materijala, kao i dostavljanje informacija o stanju na terenu, u kojima je, uglavnom, bilo reči o lokalnim događajima. Vladi Srbije bili su potrebni studiozni izveštaji i ocene problema i pojava, na osnovu kojih bi se mogao razraditi plan nacionalno-političkog i kulturno-prosvetnog delovanja na ovim prostorima i diplomatskog posredovanja kod Porte i drugih velikih sila. Vlada Srbije je 1889. godine odlučila da se nacionalno-političkim radom centralizovano rukovodi iz jednog centra u Ministarstvu inostranih poslova Srbije, a da se u ovaj rad uključi što veći broj ljudi iz Stare Srbije i Makedonije koji su živeli u Srbiji i sredstva propagande, koja bi doprinosila ostvarenju planiranih ciljeva. „Odeljenje za srpske škole i crkve van Srbije“ iz Ministarstva prosvete premešteno je u Ministarstvo inostranih poslova pod imenom „Političko-prosvetno odeljenje“, koje je potpuno preuzelo vođenje srpske propagande u Makedoniji.
Sve ono što se dešavalo srpskom narodu u Staroj Srbiji i Makedoniji tokom dugotrajnog perioda robovanja, ponavljalo se čak i krajem XIX i početkom XX veka. Arhivska dokumenta sačuvana iz ovog perioda nedvosmisleno govore o genocidu nad Srbima od strane turskih vlasti, albanskih zlikovaca i bugarskih egzarhista. Ona pokazuju svu surovost kojom su Albanci i Bugari, uz pomoć svojih podstrekača Turaka i turskih vlasti, mučili, ubijali, spaljivali, pljačkali i do istrebljenja gonili Srbe iz Stare Srbije i Makedonije. Iako je ovakav položaj srpskog stanovništva u Makedoniji obavezivao Srbiju da pojača svoju državnu i nacionalu političku aktivnost u cilju njegove zaštite, srpske vlade paralisane unutrašnjim trzavicama nisu gotovo ništa preduzimale sve do 1885. godine. Tek posle neuspešnog rata sa Bugarskom i dolaskom Milutina Garašanina za predsednika srpske vlade i Stojana Novakovića za srpskog poslanika u Carigradu, na pitanju zaštite srpskih interesa na jugu počinje mnogo aktivnije da se radi. Srpska politika napustila je jugoslovenski smer iz šezdesetih godina i vratila se u okvire određene u Garašaninovom Načertaniju. Tako period od 1885. do 1913. godine, omeđen Srpsko-bugarskim ratom, oslobođenjem Makedonije tokom Prvog balkanskog rata i Drugog balkanskog rata i prisajedinjenjem Kraljevini Srbiji, predstavlja važan period u istoriji ove oblasti, ispunjen aktivnom državnom i nacionalnom politikom Srbije i borbom srpskog stanovništva za socijalno i nacionalno oslobođenje. Prvi korak ka ostvarivanju aktivne nacionalne politike u Turskoj bio je ostvarivanje konzularne konvencije sa Osmanskim carstvom. Konvencija je podrazumevala otvaranje srpskih konzulata u centrima Kosovskog, Solunskog i Bitoljskog vilajeta, odnosno, u Skoplju, Solunu i Bitolju. Po slovu konvencije, konzulati u Skoplju i Solunu otvoreni su 1887, a u Bitolju 1889. godine. Srbija upućuje učitelje koje je sama plaćala u Makedoniju. Šalje školske udžbenike, planove i programe, školski pribor i učila, razne knjige i propagandni materijal. Počinje novčano da pomaže škole, plaća učitelje i prihvata na školovanje pitomce iz Makedonije. Nemajući svoje crkve u Makedoniji, srpska prosvetna delatnost zavisila je od turskih upravnih vlasti i Vaseljenske grčke patrijaršije. Od kojeg od ova dva činioca je tražena podrška, zavisilo je od trenutnih srpsko-grčkih i srpsko-turskih odnosa. Zajednička ugroženost od bugarskog egzarhata povremeno je približavala srpsku i grčku delatnost u Makedoniji. Kroz česte razgovore o podeli interesnih sfera u Makedoniji, Srbija je Grčkoj predlagala zajednički otpor bugarskom egzarhatu, očekujući njenu podršku kod Patrijaršije za ustoličenje srpskih mitropolita u svom delu. Preko ovih konzulata Srbija istrajava na otvaranju osnovnih škola, koje su radile po planu i programu škola u Srbiji. Zatim, osniva gimnaziju u Skoplju, gimnaziju u Solunu kao i neke druge škole širom Makedonije. Otvaraju se knjižare, izdaju listovi (Vardar, Glas naroda i Zakonitost) i časopisi, osnivaju kulturno-prosvetna i druga društva. Tako pojačana aktivnost srpske diplomatije i drugih državnih i nacionalnih institucija i društava u ovoj oblasti predstavlja jedan od važnijih segmenata državne i nacionalne politike Srbije, razrađene još u Garašaninovom Načertaniju iz 1844. godine. U izveštaju Ministarstvu inostranih dela Srbije od 20. aprila 1891. godine srpski konzul u Skoplju Vladimir Karić o vođenju propagande u Staroj Srbiji i Makedoniji, pored ostalog, kaže: „U Staroj Srbiji mi imamo samo da održimo ono što se zateklo, a ovamo u Makedoniji imamo da osvajamo, boreći se i sa Grcima i Bugarima. U Staroj Srbiji možemo i treba da dajemo samo pomoć opštinama, a u Makedoniji moramo plaćati sve, pa često i kiriju školsku i knjige besplatno davati“.
IZVORI I LITERATURA
Vojvodić, Mihailo (1999). Društvo Svetog Save: dokumenta 1886–1891. godine. Beograd: Arhiv Srbije i Društvo Svetoga Save.
Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903–1914. I–1. (1991). Radenić, A. (prir.). Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti, Odeljenje istorijskih nauka.
Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903–1914. II–1/I (2006). Aleksić-Pejković, LJ i Anić, Ž. (prir.). Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti, Odeljenje istorijskih nauka.
Mikić, Đorđe (1983). „Pod mladoturcima”. Istorija srpskog naroda. Knj. 6, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 330–348.
Prepiska o arbanaskim nasiljima u Staroj Srbiji 1898–1899. (1998). Beograd: Nikola Pašić.
Radenić, Andrija (1973). Austro-Ugarska i Srbija 1903–1908: dokumenta iz bečkih arhiva, Knj. I, II, III, IV. Beograd: Istorijski institut.
Ostavi komentar