Autor: Jovanka Simić, novinar
Srbulje, rukopisne i štampane knjige na srpskoslovenskom jeziku i ćiriličkom pismu, datiraju od početka naše pismenosti do prve polovine 18. veka kada su ih zamenile knjige na crkvenoslovenskom jeziku. Sam termin „srbulje“ prvi je promovisao Vuk Stefanović Karadžić 1818. godine u „Srpskom rječniku“. Sadržaj srbulja najčešće je crkveni i istočnohrišćanski. Štampana ćirilica uobličena je po uzoru na rukopisno ustavno pismo, a likovna oprema knjiga kreirana je na osnovu istočnopravoslavne tradicije sa prodorom uticaja venecijanske grafike.
Rukopisne Srbulje čine najveći deo srpskog rukopisnog književnog nasleđa od početaka pismenosti i prvog sačuvanog spomenika, Miroslavljevog jevanđelja, pa do 18. veka. Do poslednjih decenija 14. veka pisane su na pergamentu, mada je već početkom tog stoleća u upotrebi bila i hartija, ali je ona prednost nad pergamentom stekla od sredine 14. veka do kraja prakse rukopisnog umnožavanja knjiga.
Srbulje su mahom bile bogoslužbene knjige neophodne za liturgijsku praksu ili raznovrsni sastavi srednjovekovne teološke literature, monaško-asketski spisi, filozofsko-teološka dela i rasprave, hagiografije,pravni akti i originalna dela stare srpske književnosti. Ponajmanje je bila zastupljena svetovna književnost.
Usledile su štampane srbulje koje predstavljaju najstarije knjige štampane srpskoslovenskim jezikom u periodu od 15. do 17. veka. Preživeli primerci obuhvataju vremenski raspon od 1494. do 1597. godine, a jedno izdanje potiče iz 1638. godine. Umnožavanje knjiga štampanjem započeto je u državi Đurđa Crnojevića kada su između 1494. i 1496. štampane četiri knjige. Prva je bio „Oktoih osmoglasnik“ iz 1494. godine.
Tokom 16. veka srbulje su štampane u Veneciji, a u skromnijem broju u srpskim manastirima – Goraždu, Gračanici, Mileševi, Mrkšinoj crkvi, Rujnu i Beogradu, zatim u štamparijama na Cetinju i Skadru. Objavljeno je 39 izdanja srpskoslovenskih knjiga iz srpskih štamparija i dva iz rumunskih.
Najvećom zbirkom srbulja raspolaže Biblioteka Matice srpske u Novom Sadu. U njenim arhivima nalazi se 30 srpskoslovenskih izdanja iz srpskih štamparija sa ukupno 143 primerka i jednim privezom, kao i dva rumunska izdanja u tri primerka. Prošle godine navršilo se 500 godina Služabnika goraždanskog iz 1519/20 i Služabnika Božidara Vukovića iz 1520. godine. Proletos je navršeno i 480 godina Oktoiha petoglasnika gračaničkog iz 1539. i Molitvenika Božidara Vukovića iz iste godine, kao i 450 godina Psaltira Jerolima Zagurovića iz 1569. i 370 godina Trioda cvetnog Jovana Svetogorca iz 1649. godine.
Venecijanske štamparije bile su najproduktivnije u štampanju srbulja. One su štampale srpskoslovenske knjige od 1519. god. (Štamparija Božidara Vukovića) do 1638. god. (Štamparija Bartola Ginamija). Štamparija Božidara Vukovića bila je najaktivnija i najproduktivnija. Menjala je vlasnike, a trajala je više od sto godina.
U pogovoru Vukovićevog Služabnika iz 1520. godine javlja se termin Liturgijar, ali se u literaturi ova knjiga obično naziva Služabnikom, pod uticajem ruskoslovenske tradicije. Štampar knjige bio je jeromonah Pahomije. U pogovoru je navedeno da je knjiga završena 7. jula, ali su zabeležene dve različite godine 1520. i 1519. godina. Stoga se u literaturi Liturgijar dvojako i datira.
Karakteristika Služabnika Božidara Vukovića iz 1520. jesu tipografske varijante. Neki primerci su sa korektorskim ispravkama uvezivani u knjigu. Ispravke su, kako se pokazalo, značajne za praćenje toka štampe.
Uporedo sa Štamparijom Božidara Vukovića, u pogonu je bila i štamparija u Goraždu na Drini, u Hramu Svetog Georgija. Osnovao ju je Božidar Goraždanin, a štampari su bili njegovi sinoviĐurađ i Teodor. Objavili su tri knjige: Služabnik iz 1519/20. godine, Psaltir s posledovanjem iz 1521. i Molitvenik iz 1523. godine. Štamparija je posebno značajna po tome što je radila pod turskom vlašću, a imala je uticaja i na rumunsko štamparstvo.
Prema pogovoru Služabnika goraždanskog (1519/20), naslov knjige je Liturgija. Po nalogu Goraždanina knjigu je štampao njegov sin Teodor, monah i sveštenik. Štampar nije naznačio mesto štampanja. Naveo je samo da je, kada je praveći opremu i slog „u tuđim stranama talijanskim“, imao uza se brata koji je iznenada umro 2. marta 1519. godine. Ne zna se tačno gde je knjigu završio, u Goraždu ili Veneciji, a u literaturi se obično uzima da je to Goražde. Izdanje je sačuvano u malom broju primeraka. Izrađeno je u visokom tehničkom i kaligrafskom kvalitetu. Postoji i fototipsko izdanje.
Štamparija u manastiru Gračanici peta je među srpskim štamparijama posle Crnojevićke, Vukovićke, Goraždanske, Rujanske, a druga u Srbiji (posle Rujanske). U njoj je otisnuta samo jedna knjiga Oktoih petoglasnik iz 1539. godine. Oktoih je štampan po nalogu mitropolita novobrdskog Nikanora, a štampar je monah Dimitrije.
Molitvenik (Trebnik) Božidara Vukovića oko 1539. sedma je knjiga Vukovićke štamparije, poslednja Božidareva. Nisu sačuvani poslednji listovi na kojima je verovatno bio pogovor s podacima o izdanju. Na početku knjige javlja se termin Molitvenik. Knjiga u literaturi datira oko 1538–1540. godine, a u Leksikonu srpskog štamparstva 1494–1994. godine. Po odlikama sloga smatra se da je nastala oko 1539. godine.
Psaltir iz 1569. je prva knjiga Kotoranina Jerolima Zagurovića i štampara Jakova Krajkova, poreklom iz Sofije. Ponovljeno izdanje Vićenca Vukovića je iz 1561. godine i Psaltira Božidara Vukovića iz 1520. godine. Na prvom listu nalazi se predgovor u kojem su dati podaci o Jerolimu Zaguroviću i Jakovu Krajkovu, naveden je datum početka štampanja knjige, 10. mart 7077, tj. 1569. godina, kao i mesto štampanja, Venecija.
Triod cvetni iz 1649. štampao je u Trgovištu (Rumunija), jeromonah Jovan Svetogorac po nalogu kneginje Jelene, supruge vojvode vlaškog Mateja Basarabe.
Sve navedene knjige teološke su sadržine, bile su namenjene za crkvenu upotrebu. Štampana ćirilica uobličena je po uzoru na rukopisno ustavno pismo, a likovna oprema je izrađivana na osnovu istočnopravoslavne tradicije sa prodorom uticaja venecijanske grafike.
U to vreme specifični uslovi života pod turskom vlašću premestili su kulturni život u manastire i crkve čija sudbina tih godina nije bila sasvim prepuštena na milost i nemilost otomanskim osvajačima. U takvim okolnostima manastiri i hramovi postali su središte srpskog štamparstva koje je iznedrilo knjige visoke vrednosti – srbulje. Toliko vredne da su nas, u to vreme, svrstale u sam vrh evropske kulturne baštine. Srbulje su svedoci bogatog srpskog identiteta. Od tada do današnjih dana.
Literatura
Elektronska izložba BMS – Srbulje(2019). Autori: Mr Dušica Grbić i Aleksandra Drapšin
Srbulje (K. Mano-Zisi, 687—688), Leksikon srpskog srednjeg veka, Beograd 1999.
Enciklopedija istorije i književnosti na srpskom jeziku – internet izdanje
Ostavi komentar