Srbija i Izrael, prvih 70 godina

Srbija i Izrael, prvih 70 godina

Autor: Nemanja Starović

U godini u kojoj se obeležava 70 godina moderne državnosti Izraela vredi se osvrnuti i na sedam decenija međudržavnih odnosa Srbije, odnosno Jugoslavije, sa jevrejskom državom. Naravno, iako 70 godina možda ne deluje impresivno u kontekstu istorijskih procesa dugog trajanja, odnosi Srbije i Izraela se temelje na viševekovnom suživotu Srba i Jevreja, pa je nužno posvetiti nekoliko reči odnosima dvaju naroda, koji se ponajbolje ogledaju kroz život i delo znamenitih pojedinaca koji su ostavili dubok trag u istoriji kako Srbije, tako docnije i Izraela.

Dosta bure u domaćoj javnosti proizvela je izjava izraelskog premijera Benjamina Netanjahua data prilikom susreta sa tadašnjim premijerom, a sadašnjim predsednikom Srbije Aleksandrom Vučićem koncem 2014. godine, u kojoj je naglasio da odnosi Srba i Jevreja sežu hiljadama godina u prošlost, do vremena Rimske republike. Iako je istorija Jevreja u antičkom periodu relativno dobro poznata, o istoriji Srba pre dolaska na Balkan u VII veku gotovo da i nema podataka. Bilo kako bilo, nepobitno je da se Jevreji u znatnijim brojevima naseljavaju na Balkanu tokom egzodusa koji je nastao usled jevrejskih ustanaka u I veku nove ere, a da do velikog talasa dolazi koncem XV  i početkom XVI veka, kada se Sefardi, proterani sa Pirinejskog poluostrva, naseljavaju širom Osmanskog carstva, uključujući i Balkansko poluostrvo. Tada se formiraju velike zajednice Jevreja Sefarda u mnogim balkanskim gradovima poput Soluna ili Sarajeva, koje će sve do tragedije Holokausta igrati značajnu ulogu u razvoju balkanskih društava.

Na području današnje Srbije, jevrejska zajednica je imala dubok temelj, čineći važan deo društvenog tkiva, posebno u urbanim sredinama poput Beograda. Nije stoga za čuditi što su već u ranim fazama borbe za obnovu srpske državnosti beogradski Jevreji uživali određene povlastice, poput one kojom su dozvolom Kneza Miloša stekli pravo da kuju sopstveni novac. Nažalost, bilo je i perioda kada su shodno duhu vremena tadašnje Evrope i raširenog antisemitizma bili izloženi određenim restrikcijama, što je došlo do izražaja tokom vladavine Kneza Mihaila, ali je jevrejska zajednica uprkos tome nastavila svoj razvoj u okvirima mlade srpske države. Sve antijevrejske restrikcije u Srbiji ukinute su već 1889. godine. Koncem XIX veka beogradski Jevreji osnivaju važne društvene institucije poput Jevrejskog ženskog društva i Srpsko-jevrejskog pevačkog društva, koje pod imenom Hor „Braća Baruh“ funkcioniše do današnjih dana i prema nekim mišljenjima predstavlja najstariji aktivni jevrejski hor na celom svetu.

Posebno važnu ulogu u istoriji jevrejskog naroda odigrao je zemunski rabin Jehuda Alkalaj, čije životno delo ga čini pretečom cionističkog pokreta, pa time i jednim od ljudi koji su najzaslužniji za zasnivanje moderne jevrejske države. Rabin Alkalaj je još 1840. u Zemunu osnovao „Društvo za povratak u Erec Jizrael“, da bi u narednim godinama slična društva zasnovao u brojnim evropskim gradovima poput Londona i Pariza. Pred kraj života se i sam sa porodicom preselio u Svetu zemlju, postavši delatni preteča pokreta za povratak Jevreja u svoju postojbinu. Tokom pet decenija života u Zemunu Jehuda Alkalaj je drugovao sa dedom Teodora Hercla, tako da nisu bez osnova tvrdnje da je sam Hercl bio upoznat sa delovanjem rabina Alkalaja, koje je u najmanju ruku služilo kao inspiracija korifeju cionističkog pokreta, ispod čijeg portreta je David Ben Gurion 1948. proglasio osnivanje Države Izrael.

Mnogi Jevreji su uzeli aktivno učešće u našim ratovima za oslobođenje i ujedinjenje, a kao pripadnici vojske Kraljevine Srbije, Jevreji ili Srbi Mojsijeve vere, kako su se neki od njih izjašnjavali, svoje vojničke zakletve su polagali pred rabinom. Veoma važno delo je iza sebe ostavio David Albala, lekar, oficir i diplomata, član vojno-diplomatske misije Kraljevine Srbije koja je tokom Prvog svetskog rata upućena u Sjedinjene Američke Države. Naime, pored ostalih uspeha koje je misija ostvarila na planu jačanja savezništva Srbije i SAD-a i prikupljanja dobrovoljaca među pripadnicima srpske dijaspore, zaslugom Davida Albale, Kraljevina Srbija je dala izjavu kojom je prva nakon Velike Britanije dala podršku Balfurovoj deklaraciji, dokumentu britanske vlade iz 1917. godine koji predstavlja osnovni pravni temelj za kasnije formiranje jevrejske države.

No, možda najdublji trag u društvenoj stvarnosti naše države i našeg naroda znameniti pripadnici jevrejske zajednice su ostavili u oblasti kulture. Ne može se prenaglasiti značaj Gece Kona, izdavača i knjižara koji je predstavljao mecenu tolikim književnicima u prvoj polovini XX veka, a 200 naslova koliko je izdavao na godišnjem nivou su činili osnov naše literarne produkcije. Interniran i mučen tokom Prvog svetskog rata, Kon je tragično skončao od ruke nemačkog okupatora 1941. godine, a na temeljima njegovog rada posle rata je osnovana izdavačka kuća Prosveta. Čitav niz znamenitih srpskih književnika je negovao svoj dvojni srpski i jevrejski identitet, delatno dokazujući da oni nikako nisu u koliziji. Uostalom, verovatno najlepšu pesmu o Srbiji napisao je Oskar Davičo, a ne treba trošiti reči dokazujući značaj Danila Kiša, Stanislava Vinavera ili Davida Albaharija za srpsku književnost, ali i afirmaciju srpske književnosti u svetskim okvirima.

Kada govorimo o odnosima naše države i Izraela u onom najužem smislu, oni počinju sa danom proglašenja izraelske državnosti 14. maja 1948. godine. Međutim, Jugoslavija je imala značajnu ulogu u političkom procesu koji je prethodio Ratu za nezavisnost i proglašenju državnosti Izraela, budući da su 1947. predstavnici naše države učestvovali u radu Specijalne komisije za Palestinu Ujedinjenih nacija, uz predstavnike još 10 neutralnih država, čiji rezultat je bio plan podele britanske mandatne teritorije na jevrejski i arapski deo.

Iako postoji uvreženo mišljenje o tome da je politika Jugoslavije spram izraelsko-palestinskog i jevrejsko-arapskog konflikta u širem smislu bila neutralna ili balansirana u periodu do 1967. godine, ipak bi se moglo reći da je pogotovo u prvim godinama nakon obnove državnosti Izraela ona naginjala na stranu jevrejske države. O tome svedoči ne samo brzo priznanje Izraela od strane Jugoslavije, već i određeni konkretni potezi koje je Beograd u tom periodu povlačio. Uzmimo za primer ne toliko poznatu operaciju „Velveta“ koja je sprovedena u leto 1948. godine, kada je Jugoslavija pružila podršku tek formiranoj jevrejskoj državi u formiranju ratnog vazduhoplovstva. Naime, Izrael je tajnim aranžmanom koji je morao ostati skriven kako od Sovjetskog Saveza, tako i od Velike Britanije, od Čehoslovačke kupio 60 lovačkih aviona tipa „Spitfajer“, koji su pak do samog Izraela morali biti dopremljeni preko Jugoslavije korišćenjem aerodroma u Nikšiću, pa su čak radi tajnosti čitave operacije do Izraela leteli sa jugoslovenskim rondelama. Sa druge strane, odnosi Jugoslavije sa Palestincima i arapskim svetom u celini bili su opterećeni činjenicom da je nakon 1945. istaknutu ulogu unutar palestinskog pokreta igrao jerusalimski muftija Hadž-Amin al Huseini, kojeg su jugoslovenske vlasti smatrale ratnim zločincem zbog njegove uloge u formiranju zloglasnih nacističkih SS divizija „Handžar“ i „Kama“.

Nakon Sinajskog rata 1956.  formira se međunarodna mirovna misija UNEF I, a značajan deo snaga raspoređenih na demilitarizovanom egipatskom poluostrvu čine pripadnici Jugoslovenske narodne armije, dok će u jednom periodu čitavom misijom rukovoditi pukovnik JNA Lazar Mušicki.

Odnosi Jugoslavije i Izraela zapadaju u krizu nakon Šestodnevnog rata 1967. godine, kada dolazi i do prekida diplomatskih relacija dve države. Razlog za to valja tražiti u sve izraženijoj orijentaciji Jugoslavije prema arapskom i islamskom svetu, shodno konceptu razvoja Pokreta nesvrstanih. Socijalistička Jugoslavija tako 1988. priznaje Državu Palestinu i uspostavlja zvanične diplomatske odnose sa njom, što nastavljaju i potonje SRJ, SCG, kao i Republika Srbija. Diplomatski odnosi sa Izraelom bivaju obnovljeni tek 1992. godine.

Ipak, čak i tokom perioda kada su zvanični diplomatski odnosi Jugoslavije i Izraela bili prekinuti, postojala je živa komunikacija, pa i trgovinska razmena između dve zemlje, a mnogi jugoslovenski Jevreji su dali veliki doprinos društvenom razvoju Izraela. Spomenimo samo neke od njih. Jedan od najvećih vojnih stratega modernog Izraela bio je David Dado Elazar, jugoslovenski Jevrejin koji se 1940. kao vrlo mlad sa svega 15 godina pridružio tzv. „omladinskoj aliji (talasu)“ i naselio u Palestinu. Učestvujući u svim ratovima, izgradio je zavidnu vojnu karijeru, da bi tokom Šestodnevnog rata 1967. kao komandant severnog sektora dao nemerljiv strategijski i operativni doprinos operaciji zauzimanja Golanske visoravni, što ostaje trajna tekovina, sudbinski važna za opstanak Izraela. U Jom-kipurski rat 1973. ulazi kao načelnik generalštaba izraelske armije, a njegova uloga do današnjeg dana predstavlja svojevrsnu kontroverzu. Naime, iako je Izrael taj rat sa svojim susedima dobio, kao i sve prethodne, neuspesi u početnim fazama rata su pokrenuli živu debatu i višemesečnu istragu vladine komisije koja je na koncu utvrdila prevashodnu odgovornost samog Elazara za neadekvatnu reakciju izraelske armije na početku oružanog sukoba. Međutim, dalja istorijska istraživanja su ipak dovela do rehabilitacije Elazara, budući da je utvrđeno kako je on kao načelnik generalštaba danima uoči napada združenih arapskih snaga na Izrael tražio mobilizaciju armijskih rezervi, što ministarstvo odbrane nije dozvoljavalo, te da je čak na sam dan napada, nekoliko časova pre početka tražio dozvolu za preventivni vazdušni udar na snage protivnika, što je takođe odbijeno. U sukobu sa politički veoma uticajnim ministrom odbrane Moše Dajanom, Elazar nije mogao odneti pobedu, a vladinoj komisiji je očigledno bilo politički jednostavnije da krivicu za greške svali na načelnika generalštaba.

Druga osoba koju valja spomenuti je svakako Josef Tomi Lapid. Rođen u Novom Sadu kao Tomislav Lampel, Lapid se 1948. sa roditeljima iselio u Izrael, gde će primiti i novo ime, Josef Lapid, zadržavajući ipak nadimak izveden iz imena Tomislav. Posvetivši veći deo svog života novinarstvu kao radijski i TV prezenter, stekao je veliku popularnost u javnosti, što je u karijernom smislu krunisao imenovanjem na mesto direktora izraelske državne radio-televizije. Krajem 90-ih godina Lapid ulazi u politiku zastupajući liberalna stanovišta i sekularni cionizam i dospeva do mesta ministra pravde i potpredsednika izraelske vlade, da bi poslednje godine svog života kao predsednik upravnog odbora ustanove posvetio centru za sećanje na holokaust Jad Vašem. Da iver ne pada daleko od klade pokazuje primer njegovog sina Jaira Lapida, koji je krenuo očevim stopama i izgradio zavidnu medijsku karijeru, da bi se kasnije uključio u politiku zastupajući stanovišta slična očevim. U jednom periodu mlađi Lapid je obavljao dužnost ministra finansija u vladi Benjamina Netanjahua, a danas predstavlja vođu opozicije, s obzirom na to da po aktuelnim sondažama njegova stranka Ješ Atid predstavlja drugu najpopularniju stranku u Izraelu nakon vladajućeg Likuda.

Nakon obnavljanja diplomatskih odnosa 1992. godine, može se reći da odnosi naše države i Izraela napreduju uzlaznom putanjom. Javnost u Izraelu je tokom 90-ih bila u značajnoj meri naklonjena srpskoj strani, a to je došlo do izražaja 1999. kada je i sama vlada Izraela osudila NATO agresiju na tadašnju SR Jugoslaviju kao čin „brutalnog intervencionizma“.

Država Izrael ne priznaje jednostrano proglašenu nezavisnost Kosova i Metohije, što skupa sa sve većim izraelskim investicijama u Srbiji, kao i velikim rastom broja izraelskih turista u Srbiji doprinosi zaključku kako se odnosi dve države nalaze na najvišem nivou u modernoj istoriji. Od posebnog značaja za Izrael je i to što je Srbija usvojila Zakon o otklanjanju posledica oduzimanja imovine žrtvama holokausta, koji se ocenjuje kao najbolji i najpravičniji u čitavoj Evropi. Sa druge strane odnose Srbije i Izraela donekle opterećuje to što Beograd nije spreman da prizna Jerusalim za prestonicu Izraela, kao što su to učinile Sjedinjene Američke Države, premeštajući u maju ove godine svoju ambasadu u taj grad.

Nedavna poseta predsednika Izraela Ruvena Rivlina Beogradu predstavlja prvu posetu izraelskog šefa države Srbiji, a njoj je prethodio veoma zapažen govor koji je Rivlin održao u Jasenovcu, najvećem mestu stradanja Srba i Jevreja na Balkanu tokom Drugog svetskog rata. Prema zvaničnim najavama, Srbiju bi u narednom periodu trebalo da poseti i premijer Izraela Benjamin Netanjahu, što će svakako označiti svojevrsni vrhunac u odnosima dve prijateljske države.