Španska groznica

Autor: msr LJiljana Dragosavljević Savin, istoričar

Virusi gripa i druge akutno respiratorne infekcije vremenom mutiraju i brzo se šire, što im omogoćava da prežive i stotinama godina i da nas podsećaju na svoje postojanje sezonskim porastom obolelih, kao i epidemijama i pandemijama.

Osoba za koju se veruje da je prva opisala bolest sličnu gripu bio je starogrčki doktor i filozof Hipokrat. U svom delu „Epidemija“ on piše o bolesti koja je zahvatila grad Perif u zimu 412. godine pre nove ere. Stanovnici tog grada koje je preplavila nepoznata bolest žalili su se na bol u nogama, grlu i stomačne tegobe. Ipak, najrasprostranjeniji simptom je bio kašalj sa ispljuvkom, koji je, kako se kasnije ispostavilo, bio prouzrokovan upalom pluća. Hipokrat i njegovi savremenici su verovali da su ovu bolest poslali bogovi Olimpa, kao kaznu za ljudske grehe.

Prvi detaljan opis simptoma bolesti sličnih simptomima gripa dao je francuski naučnik Etjen Paskje tokom pandemije u Evropi 1403. godine. Od šesnaestog do osamnaestog veka pandemije gripe dešavale su se u intervalima od 2 do 17 godina.

Za to postoji logično objašnjenje. Rasprostranjenju virusa je doprinelo nepoznavanje uzroka bolesti i metoda prevencije i zaštite, porast stanovništva na Zemlji i razvoj transportnih tehnologija (brodovi, železnice, cepelini…). Zajedno sa ljudima putovali su i virusi između država i kontinenata.

Već od šesnaestog veka klinička slika koju su opisivali naučnici tih godina postaje sve prepoznatljivija za savremene lekare. U osamnaestom veku, tokom redovne pandemije (1732 – 1738. i 1742 – 1734. godine) virus dobija svoje pravo ime – influence (influenza u prevodu sa italijanskog „uticaj“) i grip (la grippe u prevodu sa francuskog vrsta insekata za koje se smatralo da su prenosioci infekcije; gripper što znači pohlepno hvatati, zgrabiti).

U osamnaestom i devetnaestom veku naučnici su smatrali da dosta znaju o gripu, ali, što je najvažnije, nisu znali šta je uzrok, kako i čime lečiti bolest i može li se izbeći epidemija. Tada se pojavila hipoteza da bolest izaziva bakterija. To je potvrdio nemački lekar, bakteriolog Ričard Fajfer, koji je od 1891. godine bio načelnik Instituta za istraživanja i borbu sa infekcionim oboljenjima. Povod za osnivanje ovakvog institute bila je epidemija koja je zadesila Evropu u periodu od 1889. do 1892. godine. Tada je doktor iz ispljuvka pacijenta izdvojio bakteriju koja liči na štapić. Tako su je i nazvali – Haemophilius influenza ili hemofilni bacil, a kasnije preimenovali u čast naučnika Fajfera.

Samo nekoliko meseci ranije, ruski naučnik Afanasjev je takođe izolovao ovu hemofilnu bakteriju. Zato se u imenu ove bakterije pojavljuje i prezime Afanasjev. Dugi niz godina se Fajfer-Afanasjeva bakterija smatrala uzročnikom gripa.

Četrdeset godina nakon otkrića Fajfera i Afanasjeva otkriveno je da hemofilna bakterija prati bolest i izaziva razvoj upalnih procesa, ali da je uzrok gripa virus.

Najstrašnija pandemija gripa koja je ikada zadesila čovečanstvo, bila je španska groznica ili španski grip. Pojavila se 1918. godine, tokom Prvog svetskog rata, tzv. Velikog rata. Od njega se nije moglo pobeći ni u najudaljenije krajeve Zemlje. Za dve godine pandemija je zahvatila udaljena područja Brazila i pacifičke kolonije Francuske i SAD, koje su bile prinuđene da prekinu sve kontakte sa spoljnim svetom, kako bi preživele. Pandemija je stigla čak i do krajnjeg severa, u naselja naroda Inuita. Virus španskog gripa bio je masovni ubica.

Španska groznica se vezuje za period od proleća 1918, do marta 1920. godine. Postojala su tri talasa ove groznice. Prvi talas pandemije započeo je u proleće 1918, drugi u jesen 1918, a treći u zimu 1919. godine. Najveći broj žrtava tzv. španske gospođe zabeležen je u samo nekoliko jesenjih meseci 1918. godine. Iako su ljudske civilizacije već odavno bile upoznate sa bolešću zvanom grip ili influence  (Influenza di freddo, Influence of the cold), pre 1918. godine niko nije pretpostavljao da posledice gripa mogu biti tako dramatične. Nekoliko sati nakon osećanja prvih simptoma javljali su se ekstremni umor, groznica i glavobolja, a onda su nastupali teški simptomi, komplikacije u funkciji pluća često praćene ozbiljnom bronhopneumonijom. Na koži pacijenta mogle su se uočiti tamne fleke, a ubrzo bi i poplaveli zbog nedostatka kiseonika. Ponekad je plava boja postala toliko izražena da je bilo teško odrediti originalnu boju kože pacijenta. Pacijenti bi imali tako snažan kašalj da su neki pokidali čak i svoje trbušne mišiće. Pluća bi im se punila penušavom krvavom tečnošću, koja je navirala iz usta, nosa, a ponekad i ušiju. Mnogi su razvijali i sepsu. Praktično, ljudi su se davili u sopstvenim tečnostima. Smrt je nastupala za  nekoliko dana ili čak za samo nekoliko sati. Ozbiljnost ove groznice bila je alarmantna.

Španska groznica je imala još jednu specifičnost u odnosu na sezonski grip. Naime, komplikacije usled infekcije virusom, pa i smrtni ishod, uobičajeno se očekuju kod starijih ljudi i hroničnih bolesnika, ali španski grip je najviše odnosio živote mladih i zdravih ljudi, starih između 20 i 40 godina. Smrtnost ovog virusa bila je desetinama puta veća od svih uobičajenih sojeva virusa gripa. Tokom perioda pandemije procenjuje se da je virus inficirao oko 500 miliona ljudi, a od posledica je umrlo između 50 i 100 miliona, koliko iznose neke novije procene. U poređenju sa brojem žrtva tokom Prvog svetskog rata, koje iznose 17 – 20 miliona ljudi, biološki agens se pokazao višestruko efikasnijim ubicom.

Ono što danas pouzdano znamo, to je da španski grip nije nastao u Španiji. Objašnjenje porekla imena virusa nalazi se u domenu medija. Naime, tokom Prvog svetskog rata Španija je bila neutralna država, zbog čega je bila pod manjom medijskom cenzurom od ratom zahvaćenih država. U maju 1918. godine Agencija Fabra (španski medijski servis), poslala je sledeću vest predstavništvu Rojtersa u Londonu : „Čudan oblik bolesti, epidemijskog karaktera pojavio se u Madridu.“ Budući da evropska i američka štampa nisu pisale o velikom broju obolelih civila, a posebno vojnika koji su zasigurno bili van stroja u sveobuhvatnim ratnim naporima, virus je postao poznat kao „španski“, po poreklu jedinih glasova o „čudnoj epidemiji“.

Kako su pisale španske novine, tog je proleća bila veoma nagla – neki su ljudi kolabirali na ulicama nakon što su se probudili zdravi, a potom su tokom najmanje tri dana patili od groznice, gastrointestinalnih problema i opšte malaksalosti (tzv. trodnevna groznica). U Španiji je samo obolelo oko osam miliona ljudi, zbog čega su neki javni servisi kao što je pošta morali biti nakratko zatvoreni. Iako veoma infektivan, prolećni virus nije imao fatalne posledice (ne veće od uobičajenog gripa). U isto vreme, iako se o tome nije pisalo, virus španskog gripa bio je prisutan svuda po Evropi, u SAD i Aziji. Prvi zabeleženi slučaj oboljevanja polovinom marta 1918. godine bio je Albert Gičel, vojni kuvar u američkoj bazi Fort Rajli u Kanzasu, koji je hospitalizovan sa temperaturom od 40 stepeni.  Sa sigurnošću se zna da je virus u aprilu zahvatio francuske, britanske i američke trupe stacionirane u Francuskoj. U mesecu maju virus je registrovan u Engleskoj, ali i u Kini i Japanu. Aktivno se širila glasina o veštačkoj prirodi španske groznice kao biološkom oružju pažljivo razvijenom od strane Nemačke. Glasine su prestale kada je i u ovoj zemlji počela da vlada misteriozna groznica. U Nemačkoj su bolest nazivali „flandrijska groznica“. U Brazilu se bolest zvala „nemački grip“, u Senegalu „brazilski“, a Poljaci su je prozvali „boljševističkom bolešću“.

Budući da broj smrtnih slučajeva nije bio veliki, a svakako je bilo zanimljivijih tema sa ratišta, nakon dva meseca epidemije sve je palo u zaborav. Ali, samo na kratko! Ovo je bio prvi talas, bez drastičnih posledica po civilno stanovništvo i vojsku.

Drugi talas španske groznice bio je monstruozan. Podjednako zarazan virus se vratio na jesen 1918. godine, ali sada je postao masovni ubica. Prvi smrtni slučajevi zabeleženi su u Bostonu početkom septembra, a istovremeno se pojavljuju oboleli u gradovima udaljenim od Bostona više desetina kilometara. Gotovo identični izveštaji lekara stižu iz svih delova sveta. Broj umrlih rapidno je rastao iz dana u dan. Mesec oktobar 1918. godine bio je najpogubniji.

Treći talas španske groznice otpočeo je nakon primirja, 11. novembra 1918. godine, kada su vojnici, vraćajući se kućama, nosili sa sobom virus i u krajeve do kojih možda pre toga nije stigao. Ipak, ova poslednja faza pandemije bila je manje smrtonosna od druge i okončala se u martu 2020. godine.

Pandemiji španske groznice doprinelo je buktanje rata. Rovovi su bili idealno tlo za razvoj infekcije kod vojnika. Situaciju su dodatno pogoršavale povrede, neuhranjenost, nedostatak vitamina B, ali i neinformisanost ljudi, budući da je u to vreme bilo mnogo nepismenih. Iako se znalo za bakterije, nije bilo antibiotika. Penicilin je pronađen tek 1928. godine, tako da nije bilo leka kojim bi se zaustavile infekcije u oslabljenom organizmu.

Kada je shvaćena ozbiljnost situacije, iz straha od zaraze ljudi su počeli da nose maske, pljuvanje i kašalj u javnosti su zabranjeni, a pojedine zemlje su otišle i korak dalje. Zatvorene su škole, crkve, pozorišta i ograničena masovna okupljanja ljudi, što se posebno odnosilo na američke gradove. Upravo u tim gradovima zabeležen je znatno manji broj žrtava. Važnost društvenog distanciranja jedna je od veoma važnih pouka koje možemo izvući iz studije slučaja dva američka grada – Filadelfije i Sent Luisa. Uprkos upozorenjima stručnjaka, u Filadelfiji se 1918. godine na ulicama pojavilo 200.000 ljudi na paradi podrške vojsci. Rezultat toga bio je da je obolelih bilo sve više i tri dana kasnije zdravstveni sistem ovog grada bio je u kolapsu. U Sent Luisu su vlasti zabranile okupljanje više od 20 ljudi, a škole, biblioteke i crkve su bile zatvorene. Dok je u Filadelfiji umrlo više od 10.000 ljudi od španske groznice, u Sent Luisu je broj umrlih ostao ispod 700.

Španska groznica se javila kod srpskih vojnika u aprila na Krfu, a u julu na Solunskom frontu. Podataka o broju obolelih i umrlih u Srbiji ima malo, čemu su uzrok složene ratne okolnosti i stvaranje nove države upravo u vremenu kada je bolest bila prisutna. Međutim, gotovo sigurno je bolest uzela veliki danak, kao i u drugim evropskim državama.

Niko nije znao šta je izazivač španske groznice – bakterija ili virus. Pretpostavku o bakteriji kao uzročniku zastupao je ugledni lekar Ričard Fajfer, koji je tokom prethodne epidemije gripa 1890. godine identifikovao bakteriju Haemophilus inluenzae u plućima obolelih. Već u novembru 1918. godine lekari širom sveta započinju istraživanja o uzročniku bolesti, načinu prenošenja i njegovoj prirodi. Korišćenjem izlučevina iz nosa i ispljuvka obolelih pokušavali su da zaraze tzv. dobrovoljce koji su zapravo bili vojnici s brojnim prekršajima. Bilo je lekara i medicinskog osoblja koji su eksperimentisali na sebi. Rezultati su bili veoma različiti i onemogućavali su izvođenje definitivnog zaključka. Uzdrmana je Fajferova hipoteza o Haemophilus inluenzae, budući da nisu svi oboleli imali ovu bakteriju. Misterija patogena španske groznice bila je previše zahtevna za medicinu tog vremena.

Prošlo je više od decenije pre nego što su naučnici počeli da se približavaju pravom odgovoru. U rasvetljavanju ovog slučaja učestvovala je i jedna životinja – svinja. Dvadesetih godina 20. veka Ričard Šop se bavio infektivnim bolestima kod stoke, naročito kod svinja. Otkrio je jednu podudarnost – u jesen 1918. godine, kada je besnela španska groznica, milioni svinja na srednjem zapadu SAD obolele su od teške respiratorne infekcije i na hiljade ih je umrlo preko noći. U isto vreme grupa istraživača u Engleskoj bavi se ljudskim gripom i adekvatnim životinjskim modelom koji može oboleti od istog patogena. Ova istraživanja dovela su do dva važna saznanja – bakterija definitvno nije izazivač gripa i postoji veza između ljudskog i svinjskog gripa.

Još tokom građanskog rata u Americi predsednik Linkoln je naredio osnivanje arhive medicinskih uzoraka, koji će poslužiti za istraživanja i lečenje bolesti, a arhiva se nalazi u Institutu za patologiju američke vojske. Prema ustaljenoj praksi, vojni lekari su u doba španskog gripa u tu ustanovu slali preparirane uzorke tkiva umrlih pacijenata. Godine 1995. doktor Taubenberger započinje potragu za tkivom vojnika umrlih od gripa 1918. godine. Virusi naravno nisu više bili živi, ali su sada tehnologije molekularne biologije pružale nove mogućnosti da se virus analizira na nivou svog naslednog materijala, da se njegovi geni uporede sa genima aktuelnih virusa i da se razjasne brojna pitanja o ovom epidemiološkom incidentu. Naporima doktora Haltina, u udaljenim severnim predelima Aljaske, gde su se nalazila sela Inuita, pronađeno je izuzetno očuvano telo jedne žene, čije je uzorke pluća on dostavio Taubenbergeru. 6. oktobra 2005. godine objavljeno je da je rekonstruisan, odnosno praktično ponovo oživljen uzročnik španske groznice. Rekonstrukciju su izveli naučnici iz Si Di Sija iz Atlante, Instituta za Patologiju američke vojske i Mount Sinai School of Medicine, na čelu sa doktorom Taubenbergerom. Naučnici se nadaju da će detaljnim proučavanjem virusa španske groznice u potpunosti izučiti osnovu virulencije i patogenosti virusa influence.

Na osnovu analize genoma originalnog virusa iz 1918. godine (iz prepariranih uzoraka tkiva i smrznutog tela), danas nam je poznato da taj soj virusa pripada tipu A, podtipu H1N1. Na osnovu filogenetskog poređenja ovog genoma sa genomima drugih poznatih sojeva virusa gripa, utvrđeno je da je on najsličniji ptičijim virusima. Španski virus je stoga verovatno originalno ptičiji, odnosno virus ptice je stekao sposobnost da inficira sisare – čoveka i svinju. Dakle, ovde se nije radilo o kombinovanju molekula RNK između dva različita virusa, već o postepenom prilagođavanju, kroz mutacije ptičijeg virusa na sisarske ćelije.

Na osnovu ovih saznanja naučnici su došli do dve moguće opcije: španski virus je prenet sa ptice na svinju mnogo godina pre prelaska na ljude (možda i 30 godina), ili je prvobitno prenet sa ptice na čoveka i dugo cirkulisao u ljudskim populacijama, sa blagim zdravstvenim efektima, uz postepeno unapređivanje sposobnosti da se prenosi sa čoveka na čoveka. To bi značilo da je čovek kasnije zarazio svinju. Postepeno sticanje sve monstruoznijih svojstava španskog virusa uklapa se i u saznanje da je prvi talas pandemije 1918. godine podrazumevao da je virus dostigao visoku infektivnost, ali uz blaže zdravstvene probleme inficiranih osoba. Veliki broj zaraženih ljudi, uz izrazitu sposobnost umnožavanja virusa u ćeliji, dramatično je uvećao verovatnoću mutacije u genima, koji će upravo virusu omogućiti da prodre duboko u pluća (što nije karakteristika uobičajenih virusa gripa) i izazove drastične posledice, koje su se dogodile u jesen iste godine.

Postoji nekoliko hipoteza o tome gde je nastao španski virus i kojim se putevima širio. Ratne okolnosti promenile su ponašanje ljudi, utičući na to da se oni grupišu u velikom broju na malim prostorima, kao što su vojni kampovi ili ratne bolnice. To je značajno povećalo stopu cirkulisanja virusa među ljudima i omogućilo da virus vrlo efikasno evoluira ka svojoj monstruoznoj formi. Pored toga, kretanje četa vojnika s jednog na drugi kraj sveta krčili su put u raznošenju virusa u sve ćoškove planete. Dakle, uporedo sa ratom i potpomognuto ratom, godinama se u mikrosvetu odvijala evolucija najefikasnijeg ubice.

Postoji nekoliko teorija o tome gde bi mogao biti geografski epicenter španskog virusa. Prema jednoj, virus je nastao u Kanzasu, u mestu gde su bili stacionirani vojnici, u blizini farme svinja. Slična priča postoji i za Austriju, ali i za Francusku, tačnije mesto Etalp na severu Francuske, gde su se nalazili prenatrpani vojni kampovi i vojna bolnica. U blizini svih vojnih kampova nalazilo se puno svinja i živine za prehranu vojske. Postoji mogućnost da je virus u nekoj svojoj blažoj formi stigao iz Kine tokom prvih godina rata i to preko nekog od 96.000 kineskih radnika koji su mobilisani da opslužuju britanske i francuske trupe. Slična mogućnost se pominje i za dolazak kineskih moreplovaca u SAD, pri čemu se sugeriše da je u svoju konačnu, ubitačnu formu virus mutirao u blizini Bostona, a da je onda prenet u Francusku, te odatle širom evropskog fronta, a ubrzo i na sve druge kontinente. Zbog brzog širenja i dostizanja epidemijskih razmera, verovatno nikada nećemo biti sigurni gde je tačno nastao ovaj virus. Ipak, proučavanje pandemije španskog gripa definitivno je otvorilo vrata razumevanju evolucije virusa.

Danas se smatra da svi virusi gripa tipa A kod sisara, uključujući čoveka, potiču od ptica. Virus iz 1918. godine verovatno predstavlja majku svih savremenih sezonskih sojeva H1N1 kod nas i svinja. Najčešći scenario nastanka novih sojeva virusa gripa podrazumeva suživot čoveka, svinje i živine, pre svega pataka. Takvi uslovi se najčešće sreću u južnoj Kini, gde u ruralnim krajevima ljudi blisko žive sa svojim domaćim životinjama. Kontakt između ovih različitih vrsta pružaju veliku mogućnost skakanja virusa i nastanka novih kombinacija i sojeva. Zbog toga se smatra da je Azija epicenter gripa, iako se zna da su neki virusi mogli nastati i van azijskog kontinenta.

Španska groznica dovela je do promene stava prema zdravstvenim sistemima i rezultirala jačim angažovanjem države u sektoru koji je do tada bio u rukama crkve, dobrotvornih organizacija ili privatnih fondacija. Došlo je do osnivanja zdravstvene organizacije Lige naroda, preteče današnje Svetske zdravstvene organizacije. Španska groznica dovela je i do političkih pokreta, poput onih u Indiji gde su od gripa umirali obični građani, a ne kolonijalni vladari iz Velike Britanije. Pokret za nezavisnost, na čelu sa Mahatmom Gandijem (koji je takođe preležao špansku groznicu), pokrenut je odmah nakon pandemije. Nakon traumatičnih iskustava Prvog svetskog rata i pandemije, u svetu umetnosti je došlo do značajnih preokreta. Arnold Šenberg je muzički svet šokirao svojom dodekafonijom, a u arhitekturi je Bauhaus praktično počistio dotadašnju ornamentalnu secesiju.

Španska groznica i oboljenje čiji je uzrok novi korona virus imaju nešto zajedničko. I jedna i druga bolest su tzv. zoonoze, kod kojih virus sa životinja prelazi na ljude. „Da li smo mi ljudi pripitomljavanjem divljih životinja u svoju blizinu u stvari doveli magacine virusa“, pita se, na osnovu jedne naučne studije, Laura Spini u svojoj knjizi o španskoj groznici. Vrlo verovatno da jesmo, jer španska groznica i korona virus nisu jedini primeri koji potvrđuju tu tezu. I virus HIV, SARS i tzv. svinjski grip potiču od životinja.

Velike pandemije ne mare za strane u sukobu, ne poznaju razlike u političkim i ideološkim opredeljenjima i surovo nas podsećaju da smo svi, baš svi, samo krhka tela.